BELLETEN
Cilt: LXIII
Nisan 1999
Say~: 236
FETH~YE MÜZES~NDEK~~ ERKEN L~KYA
STATER DEF~NES~~
MEL~H ARSLAN'
Bu define, 19 adet gümü~~ sikkeden olu~mu~tur. Tüm sikkelerin tipleri ayn~~ olmakla birlikte, çok farkl~~ kal~ p özellikleri ta~~maktad~r. Likya'n~n en erken sikke darplar~ ndan olan bu tipteki sikkeler, Likya'ya özgü olup, 9.50 gr. a~~rl~ktad~r. Stater olarak isimlendirilen bu birimdeki sikkelerin, ön yü-zünde sa~a bazen sola yürüyen yaban domuzu ve arka yüzde ise, kare çukur içerisinde deniz kaplumba~as~~ betimlenmi~tir°.
Kültür Bakanl~~~m~zdan alm~~~ oldu~umuz bir izinle, 1991 ve 1992 y~lla-r~n~~ kapsayan dönemde, Fethiye Müze Müdürlü~ünde, ba~kanl~~~m alt~nda, ~ngiliz meslekta~lar~ mla sikke ara~t~ rmalar~~ ve katalog yay~nlanmas~~ konu-sunda bir çal~~ma yapt~k. ~~te bu çal~~malar~m~z esnas~nda müzeye yeni gel-mi~~ olan ve müze koleksiyonlar~ nda o güne kadar bir iki örne~i bulunan bu define dikkatimizi çekti.
Söz konusu bu define grubundan Fethiye Müzesine, 1992 y~l~nda iki ayr~~ grup girmi~ti. Biri 5 adet, di~eri bu yay~n~m~za konu olan 19 adet sikkeden olu~makta idi. Her iki küçük define grubu da kaçakç~ larda polis taraf~ ndan yakalanm~~t~. 1992 y~l~nda bir tesadüf eseri ayr~~ ayr~~ ki~ilerde yakalanm~~~ olan bu gruplann Fethiye m~ nt~ kas~nda yeni bulunmu~~ tek bir definenin parçalar~~ oldu~unu dü~ünmekteyiz. Yakalanmayan ve ne kadar oldu~unu tahmin
Makalemin olu~umu esnas~nda yard~mlar~n~~ gördü~üm, can dostum Dr. Chris Ligthfoot'a ve gazeteci yazar say~n Özgen Acar'a ar~ivinde bulundurmu~~ oldu~u Elmal~~ Definesi'nin foto~raf fotokopilerini faydalanmama sundu~u için çok te~ekkür ederim.
George Francis Hill, M.A., Catalogue of Tl~e Greek Coins of Lycia. Pamphylia and Pisidia.London.1897. s. 4, no. 17-18.
edemeyece~imiz di~er gruplannda yak~nda yurt d~~~ndaki sikke pazarlannda gözükece~i a~ikârd~r.
Fethiye Müzesi Sikke Katalo~u çal~~malar~~ daha uzun sürece~i için, bu müzede nümizmatik bilimi aç~s~ndan önemli ve ilginç gördü~ümüz sikkeleri ve özellikle böylesine önemli küçük defmeleri bir an önce yay~nlayarak bilim dünyas~na tan~tmar bir görev saymaktarz. 5 adetlik daha küçük grubu, ya-y~nlamak üzere Coin Hoards serilerine göndermi~tik2. 19 adetlik büyük grubu da burada yarnlamaktarz. Sikke Def~neleri için 19 adet küçük gö-rülmesine ra~men bu tip için bu def~ne halihaz~rda dünyadaki en büyük de-f~ne olarak görülmektedir.
Likya hanedanl~~~~ ve genel Likya sikkelerinin ilk bilimsel tasniflerini ünlü ~ngiliz kâ~if Sir Charles Fellows ve ünlü Frans~z nümizmau Ernest Babelon yapm~~lard~r3. Likya sikkeleri M.Ö. 6. yüzy~l~n son çeyre~inde bas~l-maya ba~lanm~~t~r4. Sikkelerin üzerinde yer alan Pers hükümdarlann~n ya da satraplann~n isimleri ya Grekçe, ya Pers dilinde, ya da yerli Likçe dilindedir. Bu nedenle bu sikkelerin yaz~tlarm~n okunmas~~ güçtür. En erken örneklerde ön yüzde bir yaban domuzu protomu, arka yüzde ise kaba bir incus çukuru bulunur. Yakla~~k 9.50 gr. a~~rl~~~ndaki bu gümü~~ stater Likya'ya özgüdür. Yaban domuzunun omuzlar~~ üzerinde bazen, Likya hanedanl~~~~ hükümdar-larm~n veya satraplar~n isimlerinin ilk harfleri olmas~~ muhtemel olan harfler veya monogramlar bulunur. Bunlardan KVB harfleri büyük olas~l~ kla Kserkses'in Yunanistan seferinde Pers donanmas~na komuta eden
Kuberniskos'un ad~n~n ilk üç harf~dirs. Likya'n~n en erken örnekleri olan bu
ilk seri staterler yakla~~k olarak M.Ö. 480 civar~nda sona ermektedir. Bu ta-rihten sonra içlerinde burada yarnlam~~~ oldu~umuz örnekteki gibi, yaban domuzu art~k protom olarak de~il, bütün olarak gözükmektedir. Arka yüz tiplerinde ise, deniz kaplumba~as~ndan ba~ka, pegasus; bo~a; çift yunus ba-l~~~; aslan; Herakles; sfenks; triskeles (üç bacak) ve tetraskeles (dört bacak) betimlemeleri görülmeye ba~lar.
2 Bkz. Coin Hoards VIII, ed.,U. Wartenberg, M.J. Price and K.A. McGregor, London. 1994.,Inv. no. 32; Western Lykia/eastern Caria, 1992, M. Arslan and A. Dervi~a~aoklu, taraf~ndan yay~nlanacak.
3 C. Fellows, Coins of Ancient Lycia before the Reign of Alexander. London. 1855. ve E. Babelon, Traite des monnaies 6.-ecques et romaines, tom. I-IV. Paris. 1901-1933.
O. Morkholm, The Classification of Lycian Coins befo~-e Alexander the Great. _ING 14 (1964), s. 65 Nti.
Definedeki 19 adet sikkenin a~~rl~klar~~ çok çe~itlidir. En yüksek a~~rl~ k 9.40 gr., en dü~ük a~~rl~ktaki sikke ise, 6.71 gram'd~r. Definedeki sikkelerin ön yüzünde yer alan yaban domuzu bir sikke hariç (BItz.no. 5) hepsinde sa~a do~ru yürümektedir. Günümüzde de bu da~l~k bölgede çok görülen yaban domuzu, baz~~ sikkeler üzerinde, ön ayaklar~n~~ yere dayam~~~ ve burnunu top-ra~a sürer (yiyecek bulmak için kök sökerken) ~ekilde betimlenmi~tir. Arka yüzde, quadratum incusum (kare çukur) içerisinde bir deniz kaplumba~as~~ üstten yüzer ~ekilde gösterilmi~tir. Kare çukur>un kenarlar~nda inci dizisi ha-linde kare bordür vard~r. Definemizin 1, 2, 4, 5 ve 6 no'lu sikkelerinde kap-lumba~an~ n s~rt~ndaki kabu~un (ba~an~n) halkalar~~ gösterilmi~tir. Bilindi~i üzere kaplumba~alar~n s~rt~ndaki bu halkalar hayvan~ n ya~~n~~ göstermekte-dirler. Yine burada belirtmek isterim ki, t~pk~~ bugün Köyçe~iz-Dalyan ~ztuzu sahillerinde yumurtlamaya gelen ve çok tan~nan Caretta Caretta deniz kap-lumba~alann~n antik dünya içerisinde de sevgi ve ilgi gördüklerine ili~kin bu sikkeler iyi bir örnek te~kil ederler. S~ rt ya~~ halkalar~~ gösterilmi~~ bu 5 örnek bize göre bu serinin ilk bas~mlan olmal~d~r. Çünkü, bu sikkelerde kare çukur düzensiz ve kamlumba~alar ise çukurun kenarlar~na ta~maktad~r. Geri kalan 3 ve 6-19 numaral~~ sikkelerde kaplumba~a daha küçük yap~lm~~~ ve kenarlara hiç ta~ma yoktur. Ayn~~ zamanda bu 14 sikkenin hepsinde de kaplumba~an~ n s~ rt~ndaki ya~~ halkalar~~ görülmez. Buradan hareketle kaplumba~an~ n s~ rt halkalar~~ gösterilen gr~~ptaki 5 sikke bu serinin ilk y~llar~ ndan yani M.Ö. 480-470 y~llar~ndan olmal~d~ r. Kaplumba~alar~ n küçük oldu~u ve ya~~ halkalar~~ gösterilmeyen gruptaki 14 sikke de bu serinin son y~llar~, M.Ö. 470-460 bask~-lar~~ olmal~d~ r.
Fellows ve Babelon taraf~ ndan ilk tasnifleri yap~ lan bu sikkeler, erken Likya sikkelerinin II. serisi olarak belirlenmi~tir. British Museum Kataloglar~~ da, M.Ö.500-460 tarihlerine vermi~tir bu kaplumba~a!' tipleri. SNG von Aulock kataloglar~nda bu tarihlendirme, M.Ö. 500-440 olarak biraz a~a~~~ çe-kilmi~tir".
Sonuç olarak, Likya>n~n nadir bu tip sikkeleri Paris'de Cabinet des M€dailles 2 adet, British Museum>da 4 örnek, SNG Von Aulock katalogla-r~ nda 4 adet, SNG Boston' katalo~unda 1 adet ve yüzy~l~ n definesi olarak
SNG Von Aulock, Lykien, Berlin. 1964. no. 40714074 (4 adet). ve BMC Lycia, s. 4 , no. 1417(4 adet).
7 SNG Boston : A.B. Brett, Catalogue of Greek Coins, repr. NewYork. 1974. no. 2082 (1 adet).
isimlendirilen, "Elmal~~ Definesi'nde" 1900 adet gümü~~ sikkeden 970 adeti Likya'ya ait olmas~na kar~~l~k, ancak kaplumba~al~~ sikkelerden sadece bir adet bulunmaktad~r8. Ayr~ca, bir k~sm~n~n yurt d~~~na kaç~nld~~~n~~ tahmin et-ti~im bu definedeki sikkelerin birkaç örne~ine son y~llarda yurt d~~~nda ya-y~nlanm~~~ olan müzayede kataloglar~nda rastlad~k. Ama bunlar~n bizim defi-nemizin parças~~ olduklar~na dair elimizde sa~lam bir kan~ um~z yoktur. Bu sat~~~ kataloglar~ndan Lanz'da 5 örnek ve Klasik Nümizmatik Auction'da 1 adet vard~r". Bu sikkelerden bir adet ise ilk defa müzemize 1995 y~l~nda gel-mi~~ olup, bu nadir sikkenin kaplumba~al~~ arka yüzünü, Anadolu Medeniyetleri Müzesi'nin 1996 y~l~~ takvimine alm~~t~k.
Definenin tarihlenmesi için en güvenilir kan~ t ~üphesiz, tüm sikkeleri yay~ nlanmamakla beraber asnn definesi olarak isimlendirilen, Elmal~~ Definesi baz al~nmal~d~r. Çünkü, bu define üzerinde çal~~m~~~ dünyan~n en sayg~n nümizmatlan bu definenin en geç tarihli sikkesini M.Ö. 460 y~l~ndan a~a~~ya koymamaktad~rlar. Elmal~~ Definesi'nde de bir adet bizim kaplumba-~al~~ sikkemizden t" vard~ r. Böylece, 20. yüzy~l~n en büyük definesi olan Elmal~~ Definesi'ndeki bu tek örne~e göre Fethiye Müzesi'ndeki bizim definemizde M.Ö. 480 - 460 y~llar~~ aras~nda darp edilmi~~ bilinmeyen erken Likya hane-danl~~~~ dönemindendir.
8 Bkz., Coin Hoards VIII, Inv. no. 48, 1982 y~l~nda Antalya-Elmal~'da bulunmu~~ olan bu define yurt d~~~na kaç~r~lm~~~ ve ~u anda definenin büyük bir bölümü Amerikal~~ koleksiyonerler, William Kock, Jeffrey Spier ve Jonathan H. Kagan isimli ~ah~slar~n koleksiyonunda bulunmaktad~r. Bu define gerek büyüklü~ü, gerekse de Likya konusunda sikkelerin çoklu~u ve içinde yer alan oktodrahmi ve dekadrahmi gibi en büyük birimdeki paralar~n çoklu~u ile dünya define bulumularm~n lideridir. Bu definenin ülkemize kazand~r~lmas~~ için Türkiye Cumhuriyeti Devleti ABD nezdinde, koleksiyonu elinde bulunduran ki~ilere dava açm~~~ olup, mahkeme halen devam etmektedir.
9 Numismatik Lanz, Auktion 68, Münzen der Antike, 6 June 1994, no. 211-215 ve CNG Auction 42, May 29-30, NewYork 1997, Lot. 520.
lö Bkz., W~lliam Kock, Jefrey Spier ve Jonathan H. Kagan , Elmal~~ Definesi, En;'. no. 826 , A~~rl~k: 9.26 gr. ; Yön: 8.
KATALOG
B~L~NMEYEN L~KYA HANEDANLI~L M. Ö. 480 - 460
Ön Yüz: Yaban domuzu sa~a do~ru yürüyor.
Arka Yüz: Deniz kaplumba~as~, kare çukur içersinde ve inci dizisi ~eklinde
kare bordür.
1- 9. 10 gr. ; 19 mm. ; Yön: 12;
Ref. Traite 138; BMC Lycia, no.17; SNG v.Au1.4072. 2 - 9. 16 gr. ; 19 mm. ; Yön: 3;
Ref. Traite 138; BMC Lycia, no.18; SNG v.Au1.4072. 9. 26 gr. ; 20 mm. ; Yön:12;
Ref. Traite 138; BMC Lycia,17; SNG v. Au1.4072; Lanz 213. 9. 35 gr. ; 19 mm. ; Yön:5
Ref. Traite 138; BMC Lycia,17; SNG v.Aul. 4072;Lanz 213.
Ön Yüz: Yaban domuzu sola.
Arka Yüz: Deniz kaplumba~as~~ kare çukur içerisinde ve noktal~~ kare bordür.
9.40 gr. ; 20 mm. ; Yön:11;
Ref. BMC Lycia, 20; SNG v. Au1.4071; 2743; Lanz 212. 9.27 gr.; 19 mm. ; Yön: 5;
Ref. BMC Lycia, 18; SNG v. Aul. 4072; Lanz 213.
7 - 9.27 gr. ; 20 mm. ; Yön: 12;
Ref. BMC Lycia, 18; SNG v. Aul. 4072. 8.61 gr. ; 20 mm. ; Yön: 1;
Ref. Traite 137; BMC 17; SNG v. Aul. 4073; Lanz 214. 7.72 gr. ; 19 mm. ; Yön: 4;
Ref. Traite 137; BMC 17; SNG v. Aul. 4073; Lanz 214. 8.01 gr.; 19 mm. ; Yön: 5;
Ref. Traite 137; BMC 17; SNG N'. At~l. 4073; Lanz 214. 8.36 gr. ; 20 mm. ; Yön: 1;
12 - 8.36 gr. ; 20 mm. ; Yön: 3;
Ref. Traite 137; BMC 17; SNG v. Aul. 4073; Lanz 214. 13 - 7.65 gr. ; 19 mm. ; Yön: 2;
Ref. Traite 137; BMC 17; SNG v. Aul. 4073; Lanz 214. 14- 8.30 gr. ; 20 mm. ; Yön: 2;
Ref. Traite 137; BMC 17; SNG v. Aul. 4073; Lanz 214. 15 - 7.47 gr. ; 19 mm. ;Yön: 3;
Ref. Traite 137; BMC 17; SNG v. Aul. 4073; Lanz 214. 7.16 gr. ; 19 mm. ; Yön: 1;
Ref. Traite 137; BMC 17; SNG v. Aul. 4073; Lanz 214. 8.70 gr. ; 19 mm. ; Yön: 2;
Ref. Traite 137; BMC 17; SNG v. Aul. 4073; Lanz 214.
18 - 9.15 gr. ; 20 mm. ; Yön: 2;
Ref. Traite 137; BMC 17; SNG v. Aul. 4073; Lanz 214. 19 - 6.71 gr. ; 19 mm. ; Yön: 5;
Ref. Traite 137; BMC 17; SNG v. Aul. 4073; Lanz 214.
FAYDALI KAYNAKÇALAR:
Charles Fellows, "Coins of Ancient Lycia", London, 1855.
J. P. Six, "Monnaies Lyciennes", R.N., Paris, 1886 ve 1887.
E. Babelon, "Les Per ses Ach6n6fides", pp. lxxxix-cxiii, 63-82, Paris, 1893. G. F. Hill, N.C., London, 1895, pp. 1-44.
G.F. Hill, "British MUSCIIM Catalogues of Greek Coins, Lycia", London, 1897.
E. Babelon, "Inventaire de la Coll. Waddington", pp. 153-177, Paris, 1898. J. P. Six, N.C., London, 1898, pp. 199-217.
O. Morkholm, "The Classification of Lycian Coins before Alexander the G~-eat"JNG 14 (1964), s. 65 vd.
0.Morkholm and G.Neumann, "Die Lykische Münzlegenden", NachAkGött (1978), s.3-38.
M.Amandry et L.P1 adel, "Un tiers de statre Lycien ineWit", BSFN 43/8 (1988),s.446-447.
J.H.Kagan, "The Decadrachm Hoard Chronology and Consequences", CAAPE,(1987) s. 21-28 (Elmal~~ Definesi).
N.Olcay and 0.Morholm, "The Coin Hoard From Podalia", NC 11 (1971), 1-29 ve 11 levha.
J.Spier, "Lycian Coins in the Decadrachm Hoard", CAAPE (1987), s. 29-37(Elmal~ ).
N.Vismara, "Monetazione arcaica deha Lycia, II. La Collezione Winsemann Falghera", (Glaux 3), Milano, 1989. 362 sayfa.
J.Zahle, "Persian Satraps and Lycian Dynasts. The Evidance of the Diadems, Proceedings of the 9.International Congress of Numismatics. Bern, 1979.
