Çeviriler:
MEMLÛKLER DEVR~NDE MEKKE'DE F~YATLAR"
Yazan: RICHARD T. MORTEL Çeviren: SÜLEYMAN KIZILTOPRAK
Çok önemli olmas~na ve birinci dereceden kaynaklar~n varl~~~na ra~-men, islambilimcilerinin büyük ço~unlu~u için, ortaça~~ Bat~~ Arabistam'n~n siyasal, sosyal ve ekonomik tarihi hala belirsizdir (terra incognita). Bu maka-lede Memlük Devri Mekkesi'nde tah~l ve di~er g~da fiyatlar~na ili~kin bilgiler detayl~ca kullan~larak ~ehrin ekonomik tarihi biraz daha ayd~nlat~lmaya çal~-~~ lacakur. Konunun en iyi ~ekliyle anlaçal~-~~ lmasçal~-~~ için devrin Mekke'sinin önemli siyasal ve ekonomik yönlerinin haurlanmas~~ yerinde olacakt~r.
I. MEMLÜK DEVR~~ MEKKE'S~N~N KISA B~R TAR~H~~
Hicri VI. asr~n sonlar~na do~ru (Miladi XIII. as~ r ba~lar~ ) Mekke Emirli-~i'ni Hava~im diye bilinen Hasani hanedan~ n~ n son temsilcisi Mukassir b. Isa'y~~ deviren ve kendisi de -Medine ve K~z~ldeniz sahilinin ortas~ndaki- Yan-bu'lu bir ~erif olan Katade b. ~dris ele geçirdi. Yar~m as~rd~r Mekke'de siyasal ve toplumsal hayatta tedrici bir bozulma ya~amyordu. Bunun ba~l~ca sebebi Ha~imi fraksiyonlar aras~ndaki bitmez tükenmez rekabetti. Durumu gören M~s~ r Eyyübileri de Hicaz'da düzeni yeniden kurmak, hac güvenli~ini sa~la-mak ve ~eklen ba~~ms~z olan Mekke Emirli~i'M tamamen egemenliklerine almak için birkaç kez giri~imde bulunmu~lard~ '.
Bu Makale, "Prices in Mecca During The Mamluk Period", ba~l~~~~ ile Journal of the Econo~nic and Social Histoly of the Orient (JESHO), Vol. XXXII, Part III, 1989, s. 279-334'de yay~nlanm~~t~r.
I Ha~imiler için bkz. G. Rentz, "Heva~im", ~slam Ansiklopedisi, 2.bask~; Richard Mortel,
el-Siyasiyye vel-iktisadlyye bi-Mekke fr Asr el- Me~nhiki (Riyad: Kral Suud Üniversitesi Kütüphanesi, 1985) S. 23-33; Ahmed el-Sibai, Tarih Mekke, 4. bask~~ (Mekke: Dar Mekke, 1979), S. 202-11, 221-24; Hasan Muhammed El-Havary Gaston Wiet, Matt;riaux pont. un Corpus Inscriptionum Arabicart~m, part 4, Ara bie, Inscriptions et Monuments de la Mecque: Haram et Kaba, I, fas.I (Kahire: Institut Français d'Archeologie Orientale, 1985), s. 93-98, 102-104, 113-16; Katade b. ~dris için bkz. Mortel„Ahral, s. 35-42; el-Sibai, Tarih s. 224-30; Abdullah Ankavi, "Mekke II AM El-~erif tiatade el-Hasani," Mecellet Külliyat el-Edeb-Camiat el-Melik Suud, 12, No: 1 (1985), 79-111; El-Havary et Wiet, Materiaux, s. 121, 123-27; muhte~em bir birincil kaynak için, Takiüd-din Muhammed b. Ahmed el-Fasi, el-lkd el-zemin fi Tarih el-Beled el-Emin (Kahire: Matbaat el-Sünne el-Muhammediyye, 1959-69). VII, 39-61.
Katade'nin ba~a geçi~i, Emirli~in geni~lemesiyle beraber yirmi y~l süre-cek bir düzenin ba~lang~c~yd~. Kutsal kentte huzur sa~lanm~~, ~erif memlük-larm~n gücü k~r~lm~~, yeni kaleler in~a edilmi~~ ve Mekke hakimiyed kuzeyde Yanbu ve Medine'ye, güneyde de Yemen'e eri~irken Abbasi Halifesi el-Nâs~r li-Dinillah'~n Mekke'yi Irak'a tabi k~lma çabalar~~ geri çevrilmi~ti2.
Ancak bu istikrar süreci k~sa sürdü. 617 /1220'de Katade, o~lu Hasan taraf~ndan öldürüldü. Hasan k~sa bir zaman sonra kendisini Mekke Emini ilan etti. Hasan'~n emirli~ini karde~i Râcih tan~mad~. Bunun neticesinde ç~- kan iç sava~~ Yemen'in Eyyübi Emin el-Melik el-Mesud Yusuf un Mekke'yi ele geçirmesine yarad~, 619/1223. Yusuf'un 626/1229'da ölümünün ard~ndan Yemen'de dizginler onun komutanlar~ndan birinin, Resüli Hanedan~~ (626/1229 - 858/1454)n~n kurucusu Nureddin Ömer b. Ali b. Resul'un eline geçti. Nureddin Ömer eskiden Yusuf'un Mekke valisi idi. Bu yüzden o kutsal kentte hülunedilerek elde edilecek siyasal ve ekonomik avantajla= ~üphesiz farlundayd~. Böyle olunca da 629 (1232)'de Hicaz'a ordu sevkede-rek el-Mesud'un ölümüyle M~s~r Eyyübilerf nin eline geçen Mekke'nin kot- rolünü eline ald~. Müteakip yirmi y~lda, ~ehir mali ve askeri yönden -ka~~t üzerinde- Hasani ~erifleri'nin yönetimindeydi ama gerçekte Mekke'nin kontrolü Resüliler ve Eyribiler aras~nda el de~i~tirdis.
Emirli~in gerçek kontrolü Muhammed Ebu Numay'~n göreve geli~ine dek Beni Hasan'~n eline geçmedi. Ebu Numay dönemi (654/1256 - 701/1301) bütün Eyyfibi ve Memlülder devri boyunca Mekke'nin gördü~ü en uzun istikrar ve harici sald~r~lara kar~~~ güvenli bir dönem olmu~tur. Di~er yandan, gelecekte Mekke'nin Memlûk egemenli~ine geçi~inin tohumlar~~ da Ebu Numayy zaman~nda at~lm~~t~r. Çünkü Hicaz uzun y~llar boyunca M~s~r kontrolünde kalm~~t~~ ve oradaki Resüli gücünün bûyümesine Memlükler'in ba~ka bir tav~r göstermesi beklenemezdi4.
2 Cemaleddin Ebu'l- Feth Yusuf b. Yakub b. el-Mücavir. Tarih el-Miisteb~ir (Leiden: E. J.
Brill, 1951), I, 9-10; Izzeddin Ali b. Muhammed b. el-Esir, el-Kamil fil-Tarih (Beyrut: Dar Sad~r, 1965-6), XII, 40; Cemaleddin Ebu'l Mehasin Yusuf b. Ta~ri Birdi, el-Mictnn el-Zâhira fi Milli» Mut- vel-Kahire (Kahire: el-Müessese el-M~sriyye el-âmma lil- telif ve'l tercüme tibaa ve'l-ne~r, ?-1972), VI, 249-50; el-Ankari, "Mekke", s. 101-104.
3 Mekke'de kontrolü elde etmek için Eyyübilerle Resilliler aras~nda cereyan eden
mücadele devri için pek çok çah~rna yap~lm~~t~r. G.R. Smith, "Eyyübiler ve Resuliler-7./13. yy. Yemen'inde güç de~i~imi", Islarnic Culture, 43, No 3 (1969), 175-80; Mortel, Ahval, 46-50; Ay~e bint Abdullah Ba-kasi, Bilad el-Hicaz gl-Asr el- Eyy~l bi (Mekke: Dar Mekke, 1980), s. 50-yy. J.C. Garcin, Yukar~~ M~s~r'~n zamanlar iktisadi ve siyasal durumunu verirken Mekke'deki Eyyübi-Resuli üstünlü~üne de de~inmektedir. (Kahire: Institut Français d'Archologie Orientale, 1976, s. 133-6. Ayr~ca bkz. El-Havary et W~et, Matriaux, S. 121, 123-7.
4 Ebu Numay için bkz. el-Fasi. lkd, I, 456-71; Mortel; s. 52-63; el-Sibai, Tarih, s. 254-
MEMLI:JKLER DEVR~NDE MEKKE'DE FIYATLAR 601 Memlükler, M~s~r ve Suriye'ye hakim olal~dan beri aç~kça gözlerini Hica-z'a dikmi~lerdi. Mekke ve Kahire aras~ndaki ili~kinin ana hatlar~~ ilk kez Ebu N~~may zaman~da aç~~a ç~kt~. Bunlardan biri Memlük sultanlar~n~n ünvanla-r~nda "hadim el-harameyn el-~erifeyn" ifadesinin kullan~ lmas~d~r. ~fadenin bilinen ilk kullan~l~~~, Dima~k kalesinde 659/1261 tarihli bir kitabede, el-Za-hir Baybars (658/1260-676/1277) devrindedir5. El-Mansur Kalavun (679-689/1279-1290) devrinde bu ve benzeri tabirlerin s~kça kullan~lmas~, bunla-r~ n Memlüklerce unvanlabunla-r~ mn benimsenmi~~ unvanlar oldu~unu gösterir". V./IX. asr~n ba~~nda da ansiklopedist el-Kalka~andi bunu sultan unvanlar~-n~n standart bir parças~~ diye bahsetmektedir7.
Mekke-Kahire ili~kisinin çekirde~i olarak Ebu Numay dönemine götürü-lebilecek di~er bir iz de, Mekke'de Kabe'deki Cuma Hutbesi'nde ve Hac hutbelerinde Memlük sultanlar~n~n isim ve ünvanlar~n~n okunmas~d~r. Zahir Baybars'~n ismi bu ~ekilde ta 662/12648'de okundu ve bu ölümüne dek böyle sürdü. Ancak çe~itli vesilelerle Baybars'~n ad~ndan sonra Yemen Resüli Sul-tan~~ Melik el-Muzaffer Yusuf'un da ismi okunmu~tug. Çok istisnai durumlar d~~~nda Memlükler bu ayr~cal~~~~ Mekke'nin 923/1517'de Osmanl~lar'a geçi-sine kadar kullanmay~~ sürdürdüler.
Memlükler'in " hadim el-harameyn el-~erifeyn" görevleri Kabe'ye her y~l kisve sunu~lanyla gösteriliyordu. Kabe'nin örtüsü olan "kisve" siyah ipekten dokunuyor, üzeri gümü~~ ve alt~n yaz~l~~ Kur'an ayetleriyle süsleniyor ve gön-derenin isim ve unvarnyla birlikte ithaf yaz~s~~ da yerallyordu. Kahire'de özel atölyelerde yap~lan kisveler M~s~r hac kervan~~ (Mahmil) e~li~inde her y~l
5 Hasan Ba~a, Elkab ~slamiyye fil-Tarih Vesâik Asar. (Kahire: Dar Nahda
el-Arabiyye, 1957), s. 268.
Örnegin 684/1285-6 ve 687/288-9 tarihli kitabeler. Kahire'deki Sultan'~ n cami-hastane-türbe külliyesindeki ikinci örnek ise "M~s~r ve Hicaz topraklar~ n~ n kral~" tabirini de ekliyor, Max Van Berchem, Mat&iaux pont- un Corpus Inscriptionum Arabicartun, Epypte, I. Memoires de la Mission archeolopique français, XIX (Kahire, 1894-1903), 129, 141-42. Dahas~, Kalavun ile Aragon kral~~ aras~ndaki 689/1290 tarihli bir anla~mada, Kalavun kendisi için "Mekke'deki asil ve uhi evin (Kabe) Sultam" demektedir. Bkz. el-Ba~a, Elkâb, s. 270.
7 ~ihabeddin Ebu'l Abbas Ahmed b. Ali el-Kalka~andi, Subh el-a'~a fi sina'at el-in~a Dar el
Kütüb, 1910-20), VI, 46.
8 ~afi b. Ali b. Abbas Katib, Hüsn Menâkib sir-iyya Muntaza`a miii Sh-a el-Zahirlyve (Riyad: Matabi' el-Kuvvet el-M~~sallaha el-Suudiyye, 1976), s. 70; Takial-Din Ahmad b.
Ali el-Makrizi, Kitab el-Sülük li-Ma'rifet Düvel- el-Mülük (Kahire: Lecnat el-telif vel-tercüme Vel-ne~r, 1956-73), I, 504-5.
9 el-Makrizi, el-Zeheb el-Mesbük bil-Zikr men Hacce min el-Hülefâ vel-Mülük (Kahire:
gönderilerek yenileniyorduw. VII./XIII. asrm ikinci yar~s~nda" kisve'nin bir-kaç kez Resüliler'ce sunuldu~u biliniyor, ancak kaynaklardan aç~kça görülen o ki, kisvenin yap~m ve sunumu Kahire sultanlanyla özde~le~mi~ti'2. VIII./XIV. as~rdan günümüze kalan baz~~ vak~f belgeleri kisve yap~m~n~~ kar~~-lamak için sultanlar~n belli bir ödenek ay~rd~~~m gösteriyor".
Gelene~in kayna~~~ tam olarak bilinmiyor. Ancak VIII./XIV.asrm sonla-r~nda art~k her Mekke ~erifi kisveyi ta~~yan kervan' Kutsal Kent'in giri~inde kar~~l~yor ve kisve yüklü devenin aya~~n~~ sayg~yla öpûyordu. Bu hareket de onun Memlük hâkimiyetine boyun e~i~i olarak yorumlan~yordu".
Kayna~~~ Ebu Numay devrine dayanan Memlük-Mekke ili~kilerinin en önemli veçhesi Membiklerin Kutsal Kent'in iç i~lerine kar~~mas~~ olgusuydu. Bu, ço~u zaman ~erif'in ricas~~ üzerine gerçekle~iyordu. Nitekim 667/1268-9'da Ebu Numay, Sultan Baybars'tan kendisine Mekke Emirli~i'nin tevcihine dair bir belge (taldid) istemi~~ ve hem bunu hem de y~lbk, yirmi bin Dirhem'e varan bir maa~~~ elde etmi~ti. Bunlar~n kar~~l~~~nda da Membilder'e ba~l~l~k yemini etmi~~ ve hükmü alt~ndaki hac yollar~n~n güvenli~ini sa~layaca~~~ sözünü vermi~ti". Ayr~ca ayn~~ y~l Hacca gidi~inde Sultan, emirlerinden birini buraya temsilcisi olarak tayin etmi~ti. Fakat çok geçmeden Ebu Numay ve amcas~~ ~dris, Sultan~n temsilcisini tardetmi~ler ve bu görev de kald~r~lm~~t~".
~il~abeddin Ahmed b. Yahya b. Fazh~llah el-Ömer!, Mesalik el-Ebs~ir fi Memal ik el-Emsir (Kahire: Dar el-Kiltüb, 1924), 1, 68; el-Kalka~ancli, Subh, IV, 281-2; el-Fas!, ~ifa el-Garâm bi-Al~bar el-lkled el-Haram (Kahire: Isa el-Babi el-Halebi, 1956), I, 122-4.
11 659/1261 için, bkz. Bedreddin Muhammed b. Hatim el-Simt el-Semen fi
Ahbar miii el-Gus bil-Yemen (Londra: Luzac, 1974), S. 351; 661/1263 için, Sitnt, s. 384; 668/1270 için, el-Fas!, ikd, Vi!, 489; 666/1268 için, Necmeddin Ömer b. Muhammed b. Fahd, ithaf el-Vera- bi-Ahhir Cl~~~m el-kurâ, MS, Kral Suud Üni. Kütüphanesi, Riyad, No: f 113/2, 666 y~l~~ olaylan (yazman~n sayfalan numaralannamat~r.)
IR Menilüklerin gönderdi~i en eski kisve 661 /1263'tedir. Bkz. el-Makrizi, Siiluk, I, 502,
Kahire'den bu y~l da "mutaden" gönderildi~ini söylüyor. Kar~~la~t~rma, I, 703, 716, s~ras~yla 680/1282 ve 682/1284 y~llar~~ için.
13 Muhammed Muhammed Emin, el-Evkaf ve7-Haya el-ictimaiyye fi M~sr (Kahire: Dar
el-Nahda el-Arabiyye, 1980), s. 105-6.
14 el-Makrizi, &Yük, IV, 277. Bu törene ili~kin buldu~um en eski kay~t 788/1386'ya aittir.
bkz. el-Fas!, ikd, 1, 319; el-Makrizi, SLIM k, III, 554; km Hacer el-Askalani, ~nba el-~urnr bi-Enis! el-Umr (Kahire: el-Meclis el-Ala li'l-~uun el-~slamiyye, 1969-72), I, 318; Bedreddin Muhammed el-Ayni, lkd el-Cil~nân fi Tarih Ehl el-Zaman, Kahire: Dar el- Kiltf~b el- M~sriyye, no. 1584 tarih, f. 311; Bahaeddin Muhammed b. Lütfullah el-Halidi, el-Maksad el-Ftafi' el-Men~e' el-Sadi li'l-Sanaat el-i~~~a, Kahire: Darel-Kfaill~~ el- M~sriyye, no. 21031??, I, f. 154a.
15 Muhyiddin b. Abdf~zzahir, el-Ravz el-Zahir il Sim el-Zahir. (Riyad: Metabi el-
Kuvvet el-Musallaha el-Suildiyye, 1976), s. 351-2; el-Fas!, lkd, I, 459; el-Makrizi. Sül~lk, I, 579; el-Ayni, lkd, XX, f. 554.
MEMLÜKLER DEVR~ NDE MEKKE'DE F~YATLAR 603
Baybars'~ n 676/1277'de ölümünü müteakip M~s~ r'da dahili istikrar~n bozulmas~~ Yemen'in Resüli Sultan~ n~n hâkimiyet dairesine Hicaz'~~ içine ala-cak ~ekilde te~ebbüse geçmemize sebep oldu. Buna kar~~l~k Memlük Sultan~~ Kalavun 681/1282'de ~erif Ebu N~~may'dan kendisine ve haleflerine ba~l~l~k yemini oldu. ~unu da belirtmek gerekir ki, Mekke ~erifi'nin verdi~i sözler-den biri de her y~l Kahire'sözler-den gönderilen kisveyi Kabe'ye asmak ve ba~ka bi-rinin gönderece~inin as~lmas~ na izin vermemekti'7. 687/1288'de Ebu Numay ba~~ms~zl~~~n~~ ilana kalk~~t~~~nda Kalavun, onun rakibi Medine'nin Hüseyni ~erifi Cemmaz b.~~h'a askeri destek gönderdi. Cemmâz Ebu Numay'l Mekke'den tardetmeyi denemi~~ ama ba~aramam~~t~'s.
Emirli~inin son on y~l~~ boyunca Ebu Numay ba~l~l~~~n~~ Memlükler'den Resüliler`e yöneltti, ve bunu da birkaç kez de~i~tirdi. Aralar~ nda el-Fâsrnin de yerald~~~~ baz~~ tarihçiler bunu onun kendisinin ve yan~ndaki ~eriflerin ekonomik ç~ karlar~~ için yapt~~~~ ~eklinde yorumlarlarsa da'", öyle görünüyor ki, Ebu Numay, Memlaler'in Mekke'nin içi~lerine giderek artan müdahale-lerinin neticesinden korkar olmu~tu. Özellikle evlatlar~~ aras~nda emirlik ko-nusunda gittikçe büyüyen anla~mazl~k, sebebiyle onlar~n Melüklerin Mekke-'nin içi~lerine do~rudan müdahalesine sebep olacak ve böylece kendisinin bütün yapt~ klar~n~~ y~kacak bir davet yapacaklar~ndan korkuyordu. Durum böyle olunca Ebu Numay, Memlükleri ve Resüliler`i birbirlerine kar~~~ oy-natmaya te~ebbüs etti ve bunda da bir dereceye kadar ba~ar~l~~ oldu20.
Safer 701/ Ekim-Kas~ m 1301'de ölümünün hemen ard~ndan en güçlü dört o~lu Hümeyda, Rümeysa, Ebu'l-~ays ve Utayfa aras~ndaki amans~z re-kabet gün yüzüne ç~kt~. Bu do~rudan askeri müdahaleyle Mekke'de nüfuz-lar~n~~ peki~tirmek isteyen Memlükler için bulunmaz bir f~rsatt~. 701/1301 hacc~~ s~ras~nda Ebu'l-~ays ve Utayfa, di~er karde~lerinin kendilerini Mekke Emin s~fat~n~n hak ve ayrical~klarindan mahrum b~rakt~klar~ n~~ iddia ederek M~s~r emir el-hacc~~ Baybars el- Bundukdarrnin yard~m~n~~ istediler21. Baybars onlar~n ricalar~m kabul ederek Humeyda ve Rumeysay~~ görevden azlederek 17 Muhammed b. Muhammed b. Bal~ dur, Füt~lh el-Nasr fi Tarih Mültik M~sr, MS Kahire:
D'a'r el-Kütüb el-M~sriyye, no: 2399 tarih, II, f. 159; el-Makrizi, Sülük, I, 276; El-Havary et W~et, Mat&iaux, s. 140-1.
18 el-Fa'si, lkd, I, 461-2; el-Makrizi, Süluk, I, 746.
lkd, I, 464.
20 696/1297'de Mekke'ye giden Kuzey Afrikal~~ bir hac~, el-Tucibi, veraset kavgas~ ndan bahsetmi~tir, Mustafad el-Rihle ~ htirab (Tunus: el-Dar el- Arabiyye li'l-Kitab, 1975), s. 306-7.
21 Abdullah Ankavi, Memluk devri Mekke'si~~i~~~ siyasal tarihindeki M~s~r emir el-hacc~ 'll~n
yerlerine ortak emir olarak Ebu'l-~ays ve Utayfa'r atad~. Kahire'ye dönü-~ünde Baybars Humeyda ve Rumeysa'rzincirlenmi~~ olarak yan~nda götürdü. ~kisi bir süre M~s~ r'da hapsedildiler22.
Ancak Mekke'de durum yine de kar~~~kt~~ ve el-Nas~r Muhammed'in uzun sultanl~~~~ süresince (üçüncü sultanl~~~, 709/1310-714/1341) memlük-ler rakip ~erifmemlük-ler aras~ndaki çau~mar çözmek için birkaç kez askeri müdaha-leye ba~vurmak zorunda kald~lar. Bu genelde, yönetimdeki ~erifleri azletmek ve yerlerine Memlük isteklerine daha yatk~ n görünen ~eriflerin tayini ~ek-linde oluyordu. Bu istekler de Kutsal Kentler'e gelen hac~~ ve ziyaretçilerin emniyetiyle ilgiliydi23.
Memlükler VIII./XIV. asr~n geri kalan y~llar~~ ve IX./XV. asr~n ilk y~llan boyunca Mekke içi~lerine periyodik olarak do~rudan müdahalelerini sür-dürdüler. Emir el—hacc, ço~u zaman, Mekke emniyeti ve/veya ~eriflerin az1 ve tayinlerine ili~kin Sultan~n emirlerini uygulamakla sorumlu görevliydi. Birkaç keresinde rakip gruplar~~ kendi çabas~yla uzla~t~rmar ba~arm~~t~. Ni-tekim, 752/1352'de emir el-hacc Taybo~a el-Mehdi, Mekke'nin tek hakimi olmaya çal~~an Rumeysa b. Ebi Numey'in o~ullar~~ Aclan ve Sakabe'yi bar~~-t~rm~~~ onlar~~ mü~terek emir olarak atam~~t~24 Bir keresinde ise, 757/1356'da Hac kervan~yla Mekke'ye giren ve karde~i Sakabe'nin kaç~s~n~n ard~ndan, Mekke'nin yegane hakimi olarak tan~nan ~erif Aclan'a kar~123 Taybo~a Hac emirli~i görevinin ifas~nda beraberinde Hicaz'a giden Memlük askerlerini kullanmak zorunda kalm~~t~.
Dikkate de~en husus, IX./XV. asr~n ilk y~llar~na kadar Mekke'deki Memlük varl~~~n~n askeri bir i~gale kadar varmad~~~d~r. Kahire'deki Sultan-'In Hicaz'a sevketti~i Memlük güçleri genellikle küçüktü (100-700 atl~) ve bunlar belirli amaçlar~n yerine getirilmesiyle hemen Kahire'ye dönerlerdi. Öte yandan VIII./XIV. asr~n ortalanna gelindi~inde Mekke Emirlerinin azl 22 ~ihabeddin Ahmed b. Abdillvehhab el-Numayri, Nihayet el-Arib fi Fünun el-Edeb, MS
Kahire: Dar Kiltilb M~sriyiye, no 549 Ma'arif 'Amma, XXX, f. 7; Fâsi, ~kd, IV, 234; el-Ayni, ~kd, XXI, fr. 267-8.
23 8./14. y.y. Mekke'si~~i~~~ daha detayl~~ bir siyasal tarihi için, bkz. Mortel, Ahval, s. 65-118;
"Zeydi ~iizm ve Mekke Hasani ~erifleri", International journal of Middle East Studies, 19 (1987), 455-72. el-Nas~r Muhammed'in 704/1305, 710/1311, 712/1313, 713/1314, 715/1315, 717/1317, 718/1319, 719/1319, 720/1320, 730/1330 ve 731/1330-1 de Mekke'ye böyle müdahaleleri oldu. Ayr~ca bkz. Garçin, Kus, s. 203-4; El-Haeary et Wiet, Matftiaux, s. 142-3, 144-6, 149.
2 I el-Fâsi, lkd, III, 396; VI, 63; el-Main-izi, Süleik, II, 858; ~bn Ta~ri Birdi, Nik~lm, X, 265. 23 el-Fâsi, IL-d, III, 397; VI, 66.
MEMLLTKLER DEVR~NDE MEI='DE FIYATLAR 605 ve tayini tamamen, Memlüklerin elindeydi2". Ancak günlük i~lerin yönetimi konusunda ~erifler genelde ba~~ms~zd~.
VIII./XIV. asrm son on y~l~~ Mekke'de gittikçe artan bir iç kavgalar dev-riydi; memlükleri ve yanda~lanyla birlikte ~erifler Emiili~in kontrolünü ele geçirmek için kavga ediyorlard~. 797 /1395 tarihinde görevdeki ~erif Ali b. Rumeysa'n~n katli bu mücadelelerin zirve noktas~d~r. O'nun yerine karde~i Hasan geçti27 ve en az~ndan uzun süren hiikümranl~~~ n~n (798-818/ 1395-1415); (819-829/1416-1426) ilk y~llar~ndan sonra, Mekke'de ve oraya ba~l~~ yerlerde düzeni kurarak Çerkes Memlük Sultan' Berkuk (784-791/1382-1389); (792-801/1390-1399) ve varisi o~lu Ferec (801-808/1399-1405), (808-815/1405-1412)'in güvenini kazand~. Nitekim, 801/1401-2'de Sultan Ferec, Hasan b. Aclan'a bir irade-i ~ahane (mersum) göndererek Mekke'ye görevli gelen Memlük Emirlerinin ~erif'in emirlerinde olaca~~n~~ ve Emirli~in içi~le-rine dolayl~~ ya da do~rudan herhangi bir müdahalede bulunmayaca~~n~~ be-yan ediyordu". Bunu takiben 811/1408'de gönderilen bir iradeyle de Hasan b. Aclan'~ n Hicaz'a naib el-saltana olarak atand~~~~ belirtiliyordu2". ~lk bak~~ta ~erifin nüfuzum~n iyice artt~~~~ dü~ünülebilir, çünkü art~k Medine dahil bütün Hicaz kontrolüne veriliyordu. Ancak dikkatlice gözlendi~inde bu görevin ~erif e tevcihi, en nihayetinde Mekke'yi Kahire'ye ba~layan ba~-lar~n kuvvetlendirilmesi demekti. Gerçekten de böylece Mekke ~erifi teoride do~rudan Kahire'deki Sultana kar~~~ sorumlu, Memlük idaresinde bir memur olmu~tu.
811/1408 y~l~, Hasan b. Aclan'~n yönetiminde bir dönüm noktas~d~r: bu tarihten sonra o tedricen o~ullar~~ ve kuzenlerinin kontrolünü elinden ka-ç~rd~~ ve bunlar aras~ ndaki rekabet hac emniyetini tehdit etmeye ba~lay~nca 818/1415 tarihinde Sultan kendisini görevden uzakla~t~rd~. Sonuçta Hicaz-'da naib el-saltana liman~~ feshedildi. Ancak bu, Mekke Emirli~i'nin Hasan b. Aclan'a iade edilmesinden k~sa bir süre önce olmu~tu. Hasani ~erifler ara-s~ndaki iç cat~~malar Hasan b. Aclan'~ n ikinci dönem emirli~inde de artarak
2'; el-Kalka~andi, Mekke ~erifi'nin tayinine ili~kili baz~~ belgeler içermektedir; bkz. Subh,
XII, 233-40; El-Havary et Wiet, Mat6laux, S. 150, 153-4.
27 Hasan b. Artan devri için bkz. Mortel, s. 119-40; el-Sibai, Tarih, s. 290-300; el-Fâsi,
Ikd, IX. 86-155.
28 el-Fâsi, Ikd, IV, 97.
2" el-Fâsi, Ikd, IV, 105; el-Makrizi, SüiOk, IV, 76; el-Ayni, Ikd, XXV, f. 283; lbn Ta~ri Birdi,
Nücum, XIII, 74; XV, 135; ~emseddin Muhammed b. Abdurrahman el-Sehavi, el-Dev' el-Lâmi'
li-Ehl el-Karn el-Tasi' (Beyrut: Dar Mektebet el- Haya, ~~.d.), III, 104; El-Havary et Wiet, Mat&iaux, s. 197-8.
sürdü ta ki 826/1423'te M~s~rl~~ emir el-hacc Kurkumas el-~abaanin Sultan Barsbay'~n gönderdi~i memlüklerle birlikte hac bitimi Mekke'de kalmaya devam etmesine kadar30. Bu tarihten itibaren Memlük Sultanl~~~'n~n çökü-~üne dek her y~l Sultan, bir emin, komutas~ nda yakla~~ k otuz Memlükle bir-likte Mekke'ye gönderiyor ve böylece hem düzen ve emniyeti sa~l~yor hem de Mekke'nin bir Memlük idaresine dönü~ümünü gerçekle~tiriyordum.
Mekke'nin statüsündeki de~i~im en iyi bir ~ekilde Sultan Barsbay döne-minden kalma iki kitabede görünmektedir. Birincisi Sultanca Kahire'de yapt~r~lan medrese kitabesidir ve 827/1423-4 tarihini ta~~r. Burada Barsbay'a "hadim el—harameyn el—~erifeyn" denmektedir32. ~kincisi, Kahire'de Sultan taraf~ndan yapt~r~lan hankahdaki 835/1431-2 tarihli kitabe olup burada, Sa-hib el—Aktar el-Hicaziye (Hicaz'~n Efendisi) denmektedir33. ~~te bu tarihten itibaren Mekke Emirli~i bir Memlük vilayeti olmu~tu.
Hasan b. Aclan'~~ takiben Mekke Emirli~ine o~lu Bereket (829-859/1426-1455) ve torunu Muhammed (859-903/ 1455-1497) geldiler. Bereket dö-neminde, Memlükler ekonomiye de kar~~maya ba~lay~nca, Mekke'nin M~s~r'a ba~~ml~l~k~~ iyice artt~. Gerçi bu dönemde de bir tak~m iç düzensizlikler de Emirli~i tahrip ediyordu. Ancak yine de önceki dönemlere nazaran yapt~~~~ tahribat daha azd~". Muhammed b. Bereket'in göreve geli~iyle Mekke IX./XV. as~r boyunca en uzun iç ban~~ dönemini ya~ad~. Mekke Emirli~i yine Memlûk idaresinde idi. Ancak Sultan el-E~ref Kay~tbay (872-901/1468-1496), ~erif Muhammed'e aç~ k destek politikas~~ güderek onun Hicaz'daki nüfu-zunu epeyce geni~letti35. Bu, o dönemde Mekke'ye gönderilen baz~~ irade-i ~ahane (merâsim) 'nin içeri~inden de anla~~lmaktad~ r.
903/1497'de Muhammed b. Bereket'in ölümünü, Mekke'de ciddi iç hu-zursuzluklar takip etti. Çünkü, o~lu ve seçilmi~~ halefi Bereket'in emirli~ini
3° el-Fâsi, nd, IV, 147; el-Makrizi, Sülâk, IV, 655-6, 660; ib~l Hacer el-Askalâni, inbâ', III, 324; ibn Ta~ri Birdi, NCidim, XIV, 260-1, 263.
31 el-Halidi, Maksad, I, f. 154. :42 Gaston Wiet, Mat'eriaux, 351, 352.
W~et. Mat&iaux, II, 367.
31 Bereket b. Hasan b. Aclan devri için, Mortel, Ah~â/, S. 140-9; el-Sibai, Tarih, S. 302-7; El- Havary et Wiet, Mat6riaux, S. 202.
35 Muhammed b. Bereket'in devri için, Mortel, Ahuii, s. 151-61; el-Sibâi, Tarih, S. 308-309. 36 ör., 876/1471'de gönderilenler (Ömer b. Fahd. Ithâf); 878/1474 (Ibid.); 887/1482 (Ömer b. Fahd, Bühl~~ el-Kirâ ~thaf el-Vera' bi Ahba'r Ümid el-Kurâ, MS Kral Suud Ün. Küt. Riyad, no: f 73/1, f. 106); 888/1483 (Büfu~, f. 156); 892/1486 (Ibid, f. 316); 894/1489 (ibid, f. 49a)
MEMLÜKLER DEVR~NDE MEKKE'DE FIYATLAR 607 baz~~ karde~leri tan~mad~lar. Memlük Sultanl~~~~ Hicaz'daki bu duruma yete-rince müdahale edemedi. Çünkü orada da 901/1496'da Kay~tbay'~ n ölü-müyle iç sorunlar ortaya ç~km~~t~. Kansuh el-Gayri (906-922/1501-1516)'nin göreve geli~inden sonra Memlaler'in Mekke siyaseti zaaf~n~~ sürdürdü ve atama berat~~ merhum Serif Muhammed b. Bereket'in o~ullar~ndan hangisi, güç ya da politik manevralarla, emirli~i ele geçirmi~se ona verildi. Osmanl~-lar'~n 923/ 1517'de M~s~ r'~~ fethinin ertesinde Mekke Emin Bereket b. Mu-hammed b. Bereket, Sultan Selim'e biat~n~~ aç~klad~~ ve böylece Mekke Os-manl~~ ~mparatorlu~u'nun bir parças~~ oldu".
II. MEMLûK DEVR~NDE MEKKE EKONOM~S~~ MEMLÜK DEVR~NDE MEKKE EKONOM~S~~
TARIM ve GIDA ARZI38
Ortaça~~ Müslüman co~rafyac~lar~, Mekke'yi çevreleyen haram bölge s~-n~rlar~~ içinde tanm yap~lmad~~~nda hemfikirdifier39. Bolluk ve çe~itlili~i ~bn Cübeyr ve ~bn Battuta'y~~ 8) oldukça ~a~~rtan Kutsal Kent pazar~n~n g~da arz~~ kaynaklar~; meyve ve sebze gibi çabuk bozulanlar Mekke kontrolündeki çev-reden, hububat ise Hicaz s~n~rlar~~ d~~~ndan geliyordu.
Mekke'de tüketilen nar, muz, kuru ve ya~~ üzüm gibi meyvelerin ço~u, Mekke'nin 99 km güneydo~usunda, Sarat da~lar~n~n do~u eteklerindeki Taif civar~nda yeti~tiriliyordu". Vadi Marr ise Mekke'ye daha yak~n ve iktisaden çok daha önemli bir yerdi. Di~er ad~yla Marr Zahran Mekke'den 24 km
37 Mekke'nin Memluk kontrolündeki son yirmi y~l~~ için, bkz. Mortel, Ahvâl, s. 161-72;
el-Sibai, Tarih, s. 309-17.
38 Tar~ m ve g~da arz~n~n geni~~ detay~~ için makalemize bkz. "Mesâchr el-Tem~in li-
~inârat Mekke, 358/969-923/1517" Mecellat Külliyat el-Edeb-Camiat el-Melik Suud, 12, No: 1 (1985), 193-219.
3) el-Istahri, Kitab el-Mesâlik vel-Memâlik, 2. bs. (Leiden: E.S. Brill, 1967), 523; ~bn Havkal, Kitab Suret Arz, 2. bs. (Leiden: E.J. Brill, 1967), 37; Yâkf~t Hemavi, Mucem el-Büldân (Beyrut: Dar Sad~r, n.d.), V, 187; Muhammed b. Abdullah el-~drisi, Nüzhet el-Mü~tal fr ~htirâk el-Afâk (Napoli, 1965-77), II, 141.
I° Muhammed b. Ahmed b. Cübeyr, Tezkire bil-Ahbâr an ittifâkât Asfâr (Kahire: Dar el-Tahrir, 1968), 96-7; Muhammed b. Abdullah b. Battuta, Tuhfet el-Nüzzâr fi Garâib el-Emsar ve acyib el-Asffir (Beyrut: Dar Sad~r, 1964), 132; Nas~r-~~ Hüsrev, Sefername, Arabçaya çev. Yahya el-Ha~~ab (Kahire: Dar el- Kitab el-Cedid, 1970), 124; Ibn el-Mücavir, Müsteb~ir, I, 9; El-Havary et Y~/jet, Materiaux, 171-3.
~ bn Havkal, Suret el-Arz, s. 39; Muhammed b. Ahmed el-Makdisi, Ahsan el-Tekasim fi Marifet el-Akâlim, 2. bs. (Leiden: E. j. Brill, 1967), s. 79; el-~drisi, Nüzhet el-Mü~tAk, II, 144; Yakut, Mücam el-Büldan, IV, 9.
uzakta, kuzeyde Suriye hac yolu üzerindeydi. Kuzeydo~uda daha az uzak bir yer de Nahle vadisi idi. Bu iki yerde de kaynak sulanyla beslenen bir tar~m yap~l~yor ve üründen de Mekke'ye yeterince sebze ve meyve arz~~ yap~t~-yordu42. Di~er yandan ise, buralarda yeti~tirilen arpa, bu~day ve dar~~ gibi hububat Kutsal Kent'in ihtiyac~n~~ bilhassa Hac mevsiminde kar~~layam~-yordu çünkü, bu ürünler Hicaz'~n tahmin edilmeyen ve çok de~i~ken ya~-mur sulanyla besleniyordu '3..
663-669/1264-1270-14' boyunca ve 744/1343'5 y~l~nda oldu~u gibi Hica-z'a musallat olan hayli s~k kurakl~klar temel g~da maddeleri fiyatlar~nda bü-yük art~~lara yol aç~yordu. Baz~~ kurakl~k dönemlerinde, 694/1294'teki gibi, Mekke'de k~d~~a benzer bir hayat ya~an~yor ve sonuçta da yoksul nüfus göç etmek zorunda kallyordu46. Memlükler dönemi boyunca Emirli~in ya~ad~~~~ en ciddi kurakl~k 766/1364-5 y~l~ndayd~. O zaman et ve sebzelerden çok az miktarda arz varken, hurma ve tah~l gibi temel g~dalar bir ay~~ a~k~n sürece pazarlarda bulunam~yordu47.
Sonuç olarak, Mekke'deki g~da arz~n~n kalite ve çe~idili~ine dair ~bn Cübeyr ve ~bn Battuta'mn muhtemelen abartarak çizdikleri tablonun de~i~-tirilmesi gerekmektedir. Mekke hallunca tüketilen hububaun sadece küçük bir k~sm~~ bölgede ûretiliyordu. Zaten ,ço~u zamanlarda, kurakl~k dolay~s~yla bu ürünler de bulunmuyordu. Bu pek de iç aç~c~~ olmayan durumda, nüfu-sunu doyurmak için Mekke ço~unlukla kom~u bölgelere ve yak~n dost güç-lere ba~~ml~yd~. Bu durum Mekke'deki yiyecek fiyatlar~n~n ini~~ glu~larm~~ da aç~klamaya yard~m etmektedir. Mekkeyi besleyen bölgelerdeki siyasi, eko-nomik ve çevre ~artlar~n~n hepsi de g~da arz~mn miktar ve kalitesini do~ru-dan etkiliyordu. Bu a~a~~daki örnekle aç~khk kazanacakur. Mekke, memlük-ler devrince tah~l arz~n~~ dört bölgeden kar~~llyordu; Sarat da~lar~, Yemen sa-hil ovas~~ (Tihama), Do~u Sudan ve Habe~istan, ve M~s~r. ~imdi bunlar~n herbirinin önemini görelim.
42 ~bn Cilbeyr, Tezkire, 96, 98, 136; ~bn Mücavir, Milsteb~ir, I. 9; ~bn Battuta, Tuhfet Niizzür, 130, 132; Malik Muayyed ~smail, Ebu'!- Fida, Takvim Büldün (Paris, 1840), 95; el-Kalka~andi, Subh el-A`~ü, IV, 248, 258-9.
el-Kalka~andi, ~bid, 247.
44 el-Füsi,~ia, II, 271-2.
45 ~bn Ta~ri Birdi, el-Minhal Süfi vMüstevfi ba'd Vâfl, MS Kahire: Dar Kütüb el-M~sriyye, no. 1113, tarih, II, f. 376a.
45 el-Makrizi, ~güsat el-Ümme bi-Ke~f el-~umme (Hims: Dar el-Velid, 1956), 34; K.V.
Zetterstken, Beitrüge zur geschichte der Mamlukensultane (Leiden:E.J. Bri11,1919),38.
47 el-Makrizi, Siliük, III, 97; Ebu Bekir Ahmed b. Muhammed b. Kad~~ ~ube, Zeyl Tarih el-~slam, MS Kahire: Dar el- Kiltilb el- M~sriyye, no 392 tarih, IV, f. 176a.
MEMLOKLER DEVR~NDE MEKKE'DE F~YATLAR 609 Bu dört bölgeden en güvenilir ve ula~~labilir olan~~ Taif in güneyinden Yemen içlerine uzanan Sarat da~lar~~ bölgesiydi. Hep belirli zamanlarda ve özellikle de Receb ay~nda, Bejila, Gamid ve Zahran kabileleri kalabal~k (genellikle birkaç bin) gruplar halinde Mekke'ye geliyor; bunlar hem umre-lerini yap~yor hem de yörelerinde bulunmayan g~dalar~~ almak için yanla-r~nda getirdikleri bu~day, arpa, dar~, tereya~~, bal badem ve kuru üzümü sa-t~yorlard148. ~bn Cübeyr, bu kabilelerin Mekke'nin iktisadi hayat~ndaki öne-mini vurgulayanlardan birisidir. Ona göre bir çok Mekkeli y~ll~k tüketimle-rini bunlardan al~yordu ve bunlars~z "Mekke'de hayat zorluk ile dolu de-mekti". Devrin tarihçileri, bu kabilelerin geli~leriyle ana g~dalar~n fiyat~nda ço~unlukla dramatik dü~ü~ler oldu~unu kaydetmektedirler5°.
Mekke pazar~~ için di~er önemli bir hububat kayna~~~ da Yemen sahil ovas~~ Tihama'yd~. Mallar buradan deniz yoluyla Cidde'ye götürülür, buradan da deve kervanlanyla Mekke'ye ta~~n~rd~. Burada tar~m yeterli ya~murla yap~-lamad~~~~ ve her zaman da ya~mur ya~mad~~~~ için Tihama, Mekke için gü-venilir bir kaynak de~ildi. Kurakl~k dönemlerinde arz dü~er ve ba~ka yerler-den de yük gelmezse Mekke'de tah~l fiyatlar~~ yükselirdi5'. Tihama'dan yap~-lan arzlar Resüliler ve Hasani ~erifler aras~ndaki ili~kilerden de etkileni-yordu52. Baz~~ rakip ~erif gruplar~~ kar~~dann~~ s~k~~t~rmak için Yemen tah~l yüklerinin Cidde'den Mekke'ye naklini engelliyorlard~53. Yine de Mekke, Ti-hama arz~na o kadar ba~~ml~yd~~ ki, bazan bölgeden bir tah~l yükünün gel-di~i ~ayias~~ bile Mekke'de tah~l fiyatlar~ n~n epeyce dü~mesine yetiyordu. Ni-tekim böyle bir olay Receb 908/ Ocak 1 503 tarihinde ya~anm~~t~ TM.
Do~u Afrika limanlar~~ Sevakin, Berber ve Zeyla'dan bu~day, dar~~ ve sü-pürge dar~s~~ da deniz yoluyla Cidde'ye buradan da Mekke'ye ta~~myordu. Bu limanlar Mekke'ye güçlü siyasi ve ticari ba~larla ba~l~yd~ TM. Mekke'nin tah~l 18 ~bn Cübeyr, Tezkire, 97, 104; ~bn Mücavir, Müsteb~ir, I, 21-2; ~bn Battuba; Tuhfet
el-Ntizz'ar, 164.
~ bn Cübeyr, Tezkire, 104.
789/1387-8 için, Muhammed b. Abdiirrahim b. el-F~rat, Tarih el-Diirel vel-Mülük, vol.9 (Beyrut: American Un. Press, 1942), 1, 21-2; 815/1413 için, el-Fasi, ~ifa, II, 275; 908/1502-3 için; Abdülaziz b. Fahd, Bülü~, f. 1296; 910/1504-5 için, Bühk, f. 144b.
51 815-816/1412-14 senesi için bkz. ~ifa', II, 275-77.
52 A.g.e., II, 272-3.
el-Makfizi, Sülük. II, 660; At~chilmalik b. Hiiseyn Si~nt, el-Nücüm fi Enba" el-Evâil(Kahire: Matbaat el- Salafiyye, nd), IV, 235.
51 At~dillaziz b. Fahd, Büiü~, f. 131b.
Mortel, "Mesa'd ir", 203-4.
kaynaklar~~ olarak IX./XV. asnn ilk dönemlerinde Do~u Sudan ve Habe~istan o denli önemliydi ki mutad yükler gecikecek veya gelmeyecek olsa fiyatlar hemen artard156. Devrin Mekke vekayinameleri ve Avrupa gezginlerinin yaz-d~klar~~ dikkatle tarand~~~nda aç~kca görülüyor ki IX./XV. asr~n son ve X./XVI. asr~n ilk dönemlerinde Mekke tah~l tüketiminin hayati miktardaki bir bölümü Do~u Afrika kökenli olup özellikle de Zeyla yoluyla getirdi-yordu57.
Memlükler devri boyunca Mekke'ye hububat sa~layan dördüncü büyük kaynak M~s~r'd~. Islam'~n ilk devirlerinden beri, M~s~r yöneticileri Hicaz'a büyük miktarda tah~l ba~~~hyorlard~. Fatimfier, hem ~erifiere hem de iki Kutsal Kent'in halk~na cömertce g~da hibesinde bulunarak Kahire'nin Mekke ve Medine'yle ba~lar~n~~ güçlendirmeye çal~~m~~lard~. Bu politika son-ralar~~ Eyyübiler'ce de sürdürüldü ve Memlükler taraf~ndan daha da ilerle-tildi58. VIII./XIV. ve IX./XV. as~ rlar boyunca Hicaz'daki k~ tl~ k dönemlerinde Memlfik Sultanlan Cidde yoluyla s~k s~ k yüklüce tah~l sevkediyorlard~. Nitekim 722/1322'de Mekke'de k~ rl~k ~artlar~na yol açan ciddi bir kurakl~k ertesinde el-Melik el-Nâs~r Muhammed ve baz~~ emirleri biraraya gelerek Cidde'ye dört bin irdebbb bu~day gönderip k~tl~~~~ hafifiettiler59. VIII./XIV. yüzy~lda Berkuk'un Mekke'ye y~ll~k üç bin irdebbb bu~day tahsis etti~i bilinmektedir. Bu bu~daydan, günlük sekiz bin ekmek (k~rk irdebbb) yap~l~yor ve muhtaçlara da~~ t~llyordu". Dahas~, VIII./XIV. yüzy~l~n sonlar~nda Memlûk Sultanl~~~'mn en güçlü simalanndan Emir Yalbo~a el-Hassaki el-Ömeri 'nin 766/1364-5'teki büyük k~tl~kta Mekke halk~na toplam oniki bin irdebbb kaliteli bu~day gönderdi~i bilinmektedir"'.
ALIS-VER~S VE TICARET
Memlükler devrinde, Hindistan'~n bat~~ sahili ile Arab Yar~madas~~ ve M~-s~r limanlar~n~~ ba~layan denizyolu üzerinde bir ticaret merkezi olarak (Mekke'nin Liman~) Cidde'nin önemi bir hayli artt~"2. IX./XV. asr~ n ba~la-r~na kadar ticaret gemileri Kas~m ay~nda ba~layan k~~~ musonlann~ n yard~-
54' el Fâsi, ~ifa', II, 274, 276.
57 At~dillaziz b. Fahd, BüJü~~ ff. 31a, 69b, 229a; Ludivico di Varthema, The Itineraly of
Ludmico di Varthema, (Londra: Aymant Press, 1978), 39.
58 Mortel, "Mesâdir", 205-10; Garçi~~, K~ls 134, 207-8; El-Havary et Wiet. Matriaux, 87-8.
59 El-Makrizi, &Inik, II, 238; el Ayni, lkd, XXIII, f. 342.
644il~n Ta~ri Birdi, N~k~lm, XII, 109.
61 el Fâsi, Sifâ, II, 274; el Makrizi, Sülük, III, 97; Kad~~ ~ube, Zeyl, IV, f. 176a.
MEMLÜKLER DEVR~NDE MEKKE'DE F~YATLAR 611 m~yla Hindistan'dan yelken aç~p Aden'e gelirlerdi. Aden'de bunlar~n yülderi K~z~ldeniz sular~na daha uygun olan di~er teknelere (gemilere) bo~aluhrd~. ~ileb ( jilab) denilen bu gemiler mallar~~ M~s~r'~n K~z~ldeniz sahilindeki Ay-zab liman~na veya Cidde'ye kadar ta~~rlar& Bu ticaretteki mallar~n bir k~sm~~ muhtemelen Uzak Do~u'dan gelse de ço~unlu~u Hint kökenliydi. Pamuklu giyecekler, ipekler, baharat -özellikle Hindistan'~n Malabar sahilinden- biber, misk otu, kafur, kehribar, sandal a~ac~, Hint Okyanusu incileri, ve akik ta~~~ gibi k~ymetli ve yan-k~ymetli ta~lar bu ticaretin ana mallanyd~63.
En az~ndan V./Xl. yüzy~ldan beri Mekke ~erifleri bu ticaretin önemini kavram~~u ve bu ticareti desteldiyorlard~. Cidde'den geçen mallardan ald~k-lar~~ gümrük resimleri (ö~r) k~sa sürede ana gelir kaynakald~k-lar~~ oldu". VIII./X1V. yüzy~l boyunca yönetimdeki ~erif'in rakipleri s~kl~kla K~z~ldeniz ti-caretine müdahale ettiler. Bunlar bazan Cidde'nin zengin tüccarlar~n~n mallar~n~~ ya~mallyorlar, bazan bunlar~n Mekke'ye ula~~m~n' engelliyorlar veya gümrük resimlerine elkoyarak Mekke Emiri~~i, gelirinin önemli bir par-ças~ndan mahrum b~rak~yorlard~. Nitekim, 736/1335-6'da ~erif Mübarek b. Rumeysa, amcas~~ Utayfa'n~n durumunu güçle~tirmek amac~yla Cidde ve Mekke'deki baz~~ tüccarlar~n mallar~na elkoymu~tu. Çünkü IJtayfa, Mübarek-'in babas~yla Mekke'de bir güç yar~~~na tutu~mu~tu"5. 752/1351 tarihindeyse karde~i Aclan'~n emirli~ini tan~mayan ~erif Sakabe b. Rumeysa Cidde'nin kontroliinü eline geçirerek gümrük gelirlerini müsadere ettin'.
Bütün bu hadiselere ra~men, Cidde'nin K~z~ldeniz ticaretindeki önemi VIII./X1V. yüzy~l~n ikinci yar~s~nda da artarak devam etti. Bu büyük oranda Yukar~~ M~s~r'~n ekonomik çökü~üyle gelen Ayzab'~n önemini yitirmesine ve özellikle de Memlük yönetiminin bedevi a~iretlerin kontrolünü giderek 63 ~bn C~lbeyr, Tezkire, 96; ~emseddin Ebu Abdullah, Tarih el Gezer!, MS Kahire: Dar el- Kütüb no. 995 tarih, III, f. 12; el Ayni, lkd XXV, f. 415; el-Sekavi, Tibr, (Kahire: Bulak, 1986), 19; Varthema, Itinera~y, 19; Jean Th nand, Le Vayage d'outre Mer de Jean Th nand (Paris, 1884), 64; Emmanuel Piloti de Crte, L'Epypte an com~nençement du XVe sk.cle d`ap~x=s le Traiti• Emmanuel Piloti de Crte, (Kahire: Imprimerie de l'Universit Fouad ler, 1950), 9-10; kar~~la~t~rma, Wilhelm ken Heyd, Histoire du commerce de Lemnt an Moyen-Age, 2. bs. (Leiezig: Q. Harrasowitz, 1923), II, 497; Subhi y. Labib, Handels-geschihte A,.gyptens in Spa-t~nittalalter (Wiesbaden: Franz Steiner, 1965), 193-4.
61 el-Makrizi, Sülük, IV, 276; Labib, Handelspeschichte, 381. Ibid, Il, 408.
kaybetmesine ba~l~yd~. Çünkü bu durum Ni! üzerinden Ayzab'dan Kös'a ya-p~lan karayolunun önemini yitirmesine yol açm~~t~'''.
Cidde'nin yükseli~inin di~er bir sebebi de Uzak Do~u'dan Do~u Akde-niz limanlar~na uzanan karayolunun çökü~üydü. Çünkü VIII./XIV.yüzpl~n ilk yar~s~nda ~ran ve Irak'taki ~lhanl~~ Sultanl~~~~ y~k~lm~~~ ve ayn~~ yüzy~l~n so-nunda Timur ordular~~ bu yollar~~ tahrip etmi~ti. Bu ticaret böylece büyük oranda Hint Okyanusu- K~z~ldeniz mecras~na ta~~n&
Bu ticaretin boyut ve ehemmiyeti hakk~nda devrin vekayinâmelerindeki baz~~ kaptlardan fikir edinilebilir. Mesela Cemaziyelahir 789/May~s-Haziran 1387'de üç gemide bulunan (Cidde'de) Kârimi tüccarlar~n~n 600.000 alt~n Miskal de~erindeki mal~n ~erif Kubey~~ b. Aclan taraf~ndan müsadere edil-mi~ti''8. 794/1398'de Do~u mallar~~ ta~~yan k~rk gemi Yemen'den Cidde'ye gelmi~ti'. Ramazan 802/ May~s 1499'da Mekke Emin i Hasan b. Aclan'~n Cidde'de gümrük resimlerinden yüklü bir miktar para toplad~~~~ kaydedil-mektedir". Safer 804/ Eylül-Ekim 1401'de Hasan b. Aclan'~n Cidde yak~nla-nnda karaya oturan Kârimilere ait bir gemiden 65.000 alt~n Miskalden fazla bir miktar vergi ald~~~~ ve bunun, geminin toplam mallar~n~n çeyre~inden bi-raz az oldu~u biliniyor'".
~lk yönetim y~llar~nda Hasan b. Aclan, Cidde'deki Yemen tüccarlar~ n~~ ~erifierin keyfi uygulamalar~ na kar~~~ korumay~~ üstlendi". Bu amaçla 806/1403-4'de görevi gemilerin bo~alt~m~n~~ ve gümrük resimlerinin toplan-mas~n~~ düzenlemek olan birini Cidde'ye vekil atad~" ve ticareti te~vik için re-simleri de üçte bir oran~nda dü~ürdi174. 816/1413-4'te Hasan b. Aclan ve ku-zeni Rumeysa b. Muhammed aras~nda patlak veren tats~zl~k ve sonucunda
67 8./14. y.y. K~z~ldeniz ticareti, Ayzab'~n dü~ü~~ ve Cidde'nin yükselisi için, bkz. Heyd. Histoire de commerce, II, 443-5; Ahmed Darrag, L'Epypte sous le 1- :srne de Basba~y/Dimask:
Institut Françars, 1961), 195-200; idem., "Ayzab-, Mecellet nehdat ~ fr~kiyye, 7 (1958) 53-60; Yusuf Faz1 Hasan, The Arabs and The Sudan (Khartoum: Khastoum Un. Press, 1973), 66-79; Naim Zeki Fehmi, Tu~-uk Ticâre De~liyye ve ~nahattâtuha beyn ~ark Garb fi avahir
el-Usurel-Vüsta (Kahire: el Haye el-M~sriyye el-Amme li'l-Kitab, 1973), 125-6, 133, 137-9. Özellikle
Garçi~~, Küs, 420-5, Barsbay'~n 829/1426'da Ayzab'~ n tahribi emrini reddediyor Ve erken Çerkez Memlüklerinden bu yana tedricen Ayzab'~n önemini kaybetti~ini söylüyor.
68 el Fasi, lkd, VII, 87-8.
69 ~bn el-F~rat, Tarih, IX, 1, 313; el-Fâsi, lkd, VI, 210. " el-Fâsi, Ikel, IV, 95.
71 Ibid, IV, 99.
72 Ibid, IV, 90, 91, 92, 94. 73 Ibid, IV, 100-101. 71 Ibid. IV, 90.
MEMLISIKLER DEVR~NDE MEKKE'DE FIYATLAR 613 Cidde'nin ya~malanmas~~ birçok Yemen tiiccar~n~ n aktivitelerini Hicaz sahili-nin daha yukar~smdaki Yanbu liman~ na kayd~rmasm~~ do~urdu75. Ancak 819/ 1416'da Mekke Emirli~i'nde düzenin tekrar sa~lanmas~yla yeniden Cidde'ye döndüler. Bu y~l ~erifin ö~rden kazand~~~~ gelir 13000 alt~n Miskaldi7".
825/1422 y~l~nda Do~u ticareti tarihinde önemli bir geli~me ya~and~. Bu y~lda, ~brahim denilen bir nahuda (gemi kaptan~ ) güneybat~~ Hint liman~~ Calicut'tan yola ç~karak Aden'e u~ramadan K~z~ldeniz'e girdi ve Cidde'de demirledin. ~brahim böylece Aden'de Resûli Sultan~ nca al~nan yüklü bir vergiden kurtulmay~~ amaçhyordu78. Ancak Mekke Emin i Hasan b. Aclan kendisini kötü cezaland~ rd~~ ve Hindistan'dan getirdi~i bütün mallara el koydu'". Bu ise Memlük müdahalesini do~urdu ve neredeyse ayn~~ zamanda Memlükler Mekke'ye bir daimi garnizon atad~ lar. Hasan b. Aclan'a müsa-dere ettiklerini tekrar mal sahiplerine iade etmesi emredildis". 827/1424'te ise Mekke Memlük garnizonu komutan~~ Emir Korkmas nahuda ~brahim'i mallar~ n~~ Memlük korumas~ ndaki Cidde'ye bo~altmaya ikna ettis'. 828/1425'te Sultan Barsbay'~n Sadettin ~brahim b. el-Mara'y~~ kendisinin Cidde naib (naz~r)i atamas~yla ise K~z~ ldeniz ticaretindeki Memlük nüfuzu resmile~ti82. Bu memuriyet k~sa sürede Memlük Sultanl~~~ ndaki -ekonomik olarak- en önemli görevlerden biri oldu. Bu ki~inin görevleri; her y~l Hindis-tan ticaret gemilerinin geli~inde Cidde'ye gitmek, ilgili mallar~n onda biriyle ölçülen gümrük resmini toplamak ve bu gelirleri Kahire'deki Memlük hazi-nesine getirmekti". Barsbay'~n son dönemlerinde bu gelir y~ll~k 30.000 Di-nar~~ geçiyordu". Çeyrek as~r sonraysa bu miktar 200.000 Dinarm üzerin-deydi85.
Ibid. IV, 116.
76 itici, IV, 122.
77 el-Makrizi, Sülük, IV, 681, 881; Labib, Handelsgeschichte, 378.
78 Ayr~ca, Hasan, Arabs, 80-81; Heyd, Histoire, II, 445-6; Darrags Barsbay, 200.
711el-Makrizi, Süliik, IV, 681.
8()el-Fâsi, Ikd, IV, 145.
81 el-Fâsi, lkd, IV, 148; el-Makrizi, Sülük, IV, 681.
82 el-Makrizi, Sülük, IV, 680-1; Ömer b. Fal~d, Itinif, 828'nin olaylar~, Labib, Handelsgeschichte, 380; idem, 379-87.
83 el-Halidi, Maksad, I, f. 154a-b; Makrizi, Sülük, IV, 707-8.
81 Makrizi, Sülük, IV, 707-8.
85 Gasreddin Halil b.~ahin el-Zahiri, Zübde Kesf el-Me~nalik beyan el-Turuk el-Mesalik (Paris, 1891), 14.
Mekke'nin Hasani ~erifierinin bu yegane önemli gelir kaynaklar~n~ n aniden kayb~ n~~ önleyecek güçte olmad~klar~ n~~ söylemeye gerek yoktur. Ra-mazan 829/ Temmuz-A~ustos 1426'da Bereket b. Hasan b. Aclan'~ n Kahire-'yi ziyaretinde Barsbay kendisinin Mekke Emirli~inde babas~n~n halefi olarak tan~naca~~~ sözünü ancak, ondan Sultan~n Cidde'deki naiblerine dokunma-yaca~~~ sözünü ald~ktan sonra vermi~tis". Ne var ki, 832/1428'de Beni Hasan ve yanda~lar~~ Cidde'deki mal ak~~~~ ve gelirlerin düzenini bozmakla tehdit
et-tiklerinde Sultan, Hindistan kökenli mallardan al~nan verginin üçte birini ~erif Bereket'e vermek zorunda b~ rak~ lm~~ t~87. Öte yandan Memlükler, hac dolay~s~yla yap~lan Mekke ile M~s~ r, Suriye, Yemen veya ~rak aras~ndaki kara ticaretine veya Cidde- Berber deniz ticaretine kar~~m~yorduss. Bu bölgeler-den al~nan bütün gümrük resimlerinin Mekke ~erifierince al~nmas~na da göz yumuluyordus".
Devrinin sonlar~ na do~ru 840/1436-7'de Barsbay, Hindistan ticaretin-den elde edilen gelirticaretin-den ~erifin hissesinin üçte birticaretin-den yar~ya ç~ kar~lmas~n~~ buyurdu. Ancak varisi Çakmak çok geçmeden 843/1439-40'ta tekrar hisseyi çeyre~e indirdi"". IX./ XV. yüzy~l bitmeden bu hissenin yine yüzde 50'ye ç~-kar~ld~~~~ görülürt".
Sultan'~n Cidde temsilcilerinin etkinli~i artt~kça -ki ö~rden hariç vergiler de almaya ba~lam~~lard~"2- baz~~ gemiler 837/1433-4'te K~z~ldeniz'e gitmekten çekindiler ve bir kez daha yüklerini Aden'e transfer ettiler". Memlükler'in Aden'den Hicaz'a gelen Hindistan mallar~ na gümrük uygulayarak durdur-maya çal~~malar~na ra~men bu durum artarak devam etti". Sonuçta da Mem-lfikler'in geliri azalmaya ba~lad~~ ve bu da tam Sultanl~~~n mali s~k~nt~lar ya~a-d~~~~ bir zamanda -IX./XV. yüzy~l~ n ikinci yar~s~- oluyordu. Sonunda 895/1489-90'da Sultan Kay~tbay bir fermanla Aden yoluyla Cidde'ye gelen
Makrizi, Sülük, IV, 723; ~bn Ta~ri Birdi, Mic~lm, XIV, 298.
87 el-Halidi, Maksad, I, f. 154b.
88 ~bn Cübeyr, Tezkire, 96. 89 Halidi, Ma ksad, I, f. 154b. 9() Ömer b. Fahd, ~thâf, 843 olaylar~.
OL Abdülaziz b. Fahd, BüJü~, f. 72b.
92 Makrizi, Sülük, IV, 929.
93 Ayni, lkd, XXV, f. 662.
O Makrizi, Sültik, IV, 929-30; ~ bn Hacer, ~ nbâ, III, 539-40; Ömer b. Fal~d, ~thaf, 838
olaylar~.
gf" Kars~lasur, Ömer b. Fahd. ~thaf, 851 olaylar~; Abdülkerim b. Muhammed el-Nemdahi, Kenz el-Meani fi'l-~ nsâ; MS ~stanbul: Reis el-Küttap Mustafa Efendi, no 884, f. 203b.
MEMLÜKLER DEVR~NDE MEKKE'DE F~YATLAR 615 Hindistan yüklerinden al~nan verginin belirli bir yüzdesinin (tam belirtilmi-yor ancak muhtemelen yüzde 50'den az~) Memlük hazinesine girece~ini bil-diriyord~l. 898/1493'te ise bu oran yüzde 50 diye belirlendi"7. Ancak ertesi y~l Sultan buradan elde edilen resmin tamam~n~n al~naca~~n~~ ilan etti"8.
Hicri X. yüzy~l~n ba~~/ miladi XV. yüzy~l~n sonuna gelindi~inde, apaç~k gözlenen bir ~ey, Mekke ve Cidde'nin Hindistan ticaretindeki ara istasyon olarak önceliklerini kaybetmi~~ olmalanyd~. 902/1497'de Sultan Muhammed b. Kay~ tbay, Mekke ~erifine ve Cidde naibine buyruk salarak Hint tüccarlar~-n~n yüklerini Cidde'ye indirmeleri için gereken tüm tedbirlerin al~nmas~n~~ istedi!". Fakat limandaki a~~r~~ haraçlar, 906-910/1500-1505'te Mekke'deki si-yasal ba~kald~r~lar ve bir de Mekke'deki tüccar mallar~n~n haczi Emirlik tica-retinin çökü~ünü h~zland~ rd~. 908-9/1503te Aden'e u~rayan Ludivico di Varthema'ya göre Hindistan'dan gelen tüm gemiler orada bo~alt~llyor ve vergiler oraya ödeniyordu".
Son olarak, Mekke Emirli~i'nin günün uluslararas~~ ticaretteki öneminin dü~ü~üne iki sebep daha eklenebilir. Birincisi; Hicaz'daki Bedevi a~iretlerin artan huzursuzluklarlyd~. Nitekim bunlar Cidde'yi ya~malamaya ba~lam~~lar ve 911/1505-6'da kenti~~~ çevresine bir duvar örülmesine zorunlu k~lm~~-'ard~~ wt. ~kincisi, Portekizlilerin müslüman denizcili~ine K~z~ldeniz'in güney ucunda yönelttikleri tehditdir ki, olup onlar tüccarlar~n Aden'in ötesine geçmesini engelliyordu".
PARA S~STEM~~
Memlükler döneminde Mekke'deki temel para birimleri alt~n Dinar ve gümü~~ Dirhemdi". Eyyübiler'in son dönemlerinde 625/1277-8'de Mekke'yi ziyaret eden, ~b~l el-Milcavir'e göre M~s~ r'dan gelen alt~n Mekke'de M~s~r'~n
Abdülaziz b. Fahd. Bühk. f. 53a.
97 Ibid. f. 72b.
98 Ibid, f. 76b. " Ibid, f. 98a.
11)4) Varthema, Itineraly, 97.
tHI Bkz. Abdülkadir b. Ahmed b. Ferah, el-Silâh vel-fidda Ii Tarih Cidde. MS Riyad: Kral
Suud Ün. Küt no. f45/4, f. 14-17; Abdiilaziz b. Fahd, B~iIü. f. 157a, 161a, 163a.
[02 Bkz. Mortel, A/1;W, 191-2; Fehmi, Tumk. 144; A. Kammarer. La Met- Rouge. l'Abyssinie
et l'Arabie depttis josq~~ 'au XVe siecle (Kahire: 1929-35), II, 154-9; Varthen~a,
Itinerary, 23; Ebul Bereket Muhammed b. Ahmed b. ~yaz. Bedâi el-Zuhtir fi Vekai el-Zuhür (Kahire: Isa el Babi el-Halebi 1960-63). V. 90; Labib, Handelsgeschichte, 456-7.
Dinar standartlar~na göre, bas~llyodu". Ancak görünen o ki, en az~ndan IX./XV. asr~n ba~lar~na kadar Mekke'de bas~lan veya tedavülde olan Dinar miktar~~ k~s~tl~yd~. Memlük devri ile Halil~~ yay~nlanm~~~ ve yazma eserlerin iyice bir taranmas~ndan ç~kar~labildi~i kadar~yla Mekke'de hakim para gü-mü~~ Dirhemdi. Alt~n Dinardan nadiren söz edilmektedir ["5.
Mekke'de iki tür Dirhem tedavüldeydi; yuvarlak Kamili ve kare Mesüdi. Kamili Dirhem ilk kez zilkade 622/kas~m-aral~k 1225'te Eyyübi Sultam el-Me-lik el-Kamil Muhammed'in buyru~uyla Kahire'de bas~lm~~u" ve nazari ola-rak 2'ye 1 oran~nda gümü~-bak~r kar~~~m~yd~ '"7. Mekke tarihinden bahseden kaynaklarda bu ilk kez 725/1324-5'te görülmektedirws.
Öte yandan Mesüdi Dirhemi saf gümü~~ tendi ve Kamili Dirheminin 2/3 de~erindeydim. ~lk defa 619/1222-3 ve 626/1228-9 aras~nda Yemen'in Ey-yabi yöneticisi el-Malik el-Mesud'ca Mekke'de bast~r~lan Mesucti Dirhemleri Memlüklerin sonuna dek tedavüldeydim ve 848/1444-5m; Rebi'iil-Ahir 901/ aral~ k 1495-Ocak 1496,"2 ve geç-Muharrem 909/Temmuz-ortas~~ 1503t 3'te Mekke'de bas~ld~~~~ bilinmektedir.
VIII./XIV. yüzy~l~n sonuna do~ru Mekke'de ilk kez 795/1358'de Kahire-'de bas~lan ve "yeni fils" denilen bak~r para ç~kt~ "'. Bunlar~ n her biri bir Mis-kaldi, yani 4,25 gr"5. Kamili Dirhemi Kahire'de 24 yeni fils de~erindeyken Mekke'de 48 "yeni fils" de~erindeydiu".
Ib~sül Mücavir, Müsteb~ir, I, 12.
")5 9./15. y.y.'a dek Mekke'de dinar için, bkz. el-Fâsi, ~ifâ, II, 272; el Makrizi, &ila, I, 804;
Ömer b. Fahd, ithaf (Cidde: Dar el-Medeni, ~~.d), Il!, 90, 108; el-Ceziri, el Durar el-Feraiz el- Munazzama (Riyad: Dar el-Yemame, 1983), I, 645. Ayn~~ dönemin gümü~~ dirhemi verileriyle kar~~la~t~r~n~z: Ali el-Hazreci, el-Ukud (Kahire: Matbaat el-Hilal, 1911-14), I, 362; el Fâsi, ~ifa, II,
272-3; Makrizi, Stili», I, 815; III, 97, 460; Kad~~ ~ube, Zey/, IV, f. 176a; Ayni, lkd, XXIII, f. 342; Ömer b. Fahd, ~thâf, III, 164, 178, 180, 187, 216, 233: Zettersteen, Beitrâge, 38.
1("' Makrizi, 'kasa, 66.
107 Kalka~andi, Subh, III, 439. Kal~nt~~ Kamililerin yeni kimyasal analizleri kar~~~ mda 1/3 gümü~, 2/3 bak~r oldu~unu gösteriyor. bkz. Paul Balog, "Fatimi Fethinden Memluklerin çökü~üne M~s~r'da Dirhemin Tarihi", Retve Numismatique, 3(1961) 112, 130-31.
"08 el-Fâsi, ~ifa, II, 273. 1("3 Kalka~andi, Subh, IV, 276.
I") Abdidaziz b. Fahd Mesüdi'den bahsetmektedir, Bülü~~ f. 223b. I I I b. Fahd, ~thât; 848 olaylar~.
112 b. Fahd, &dik, f. 22a. "3 Ibid. f. 88a.
liKalka~andi, Subh, IV, 276. "5 Ibid. III, 439-40.
MEMLÜKLER DEVR~NDE MEKKE'DE FIYATLAR 617 VIII./XIV. yüzy~l~n sonunda Kahire'de ~slam Dinarm~n yerini almaya ba~layan ve IX./XV. asr~n ba~lar~nda ba~l~ca alt~n para olan"7 Venedik Du-kas~~ (iflanti, ifluri) Seldeki kaynaklara göre Mekke'de ilk kez 815/1413 hac sezonunda göründü ve 60 Mesüdi Dirhem de~erindeydi"8. K~sa süre sonra 50 Mesûdiye dü~tü"". Ramazan 816/Kas~m-Aral~ k 1413'te yeniden 60'a ç~kt~ '20. Sonunda 819/1416-7'de 54 Mesüdide demirled'2'. 829/1426'daki Memlük s~n~rlar~~ içinde Venedik Dukas~n~~ yasaklayan Sultan Barsbay ferma-mna ra~men, 848/1444-5'e dek Mekke'de tedavüldeydi. O zamanlar, Vene-dik Dukas~~ birara 100'den sat~lmas~n~ n ard~ ndan, 120 Mesudiye sat~llyordu'22.
Barsbay, 829/1426'da yine ~franti'nin yerini Yeni E~refi Dinar~'mn alma-s~n~~ ferman etti. Bu Dinar 3,41 gr. idi. Yani Dukan~n yüzde 97'si a~~rl~-~~nda'23. E~refi ile Mekke vakayinamelerinde ilk kez zilhicce 834/A~ustos-Ey-lül 1431'de kar~~la~~yoruz'21 ancak bu, Memlük devrinin bitimine kadar teda-vüldeydi'25. Daha evvel dört bin Mesûdi de~erindeyken Rebi'ül-evvel 889/Nisan 1484'te 300 yeni Mesüdi Dirhem ediyordu'2 . Rebi'ül-ahir 901/Aral~k 1495-Ocak 1496'da Mesüdiler Mekke'de tekrar bas~ld~~~nda ayn~~ oran geçerliydi'27.
Yeni bir para olan Muhallak'tan ilk kez Mekke vakayinamelerinde 883/1478-9'da bahsolunmaktad~r'28. Ancak bu k~sa zamanda ba~l~ca para
bi-rimi oldu. Rebrül-evvel 889/Nisan 1484'de borsa fiyat~~ (rate of exchange) Muhallak ba~~na 12 Mesüdi ve E~refi Dinar ba~~ na 251/2 Muhallak olarak belirlendi'2". Bu oran RebVül-ahir 901/Aral~ k 1495- Ocak 1496'da yeni Me-
117 Venedik dükas~~ 3,51 gr.'d~, ~slami miskalin % 82.5'u. Memluk topraklar~ nda &ika için,
bkz. A.R. Van Genneg, "Le ducat ~•61etien en Epypte". Beyim. N~unismatique, 4, No. 1 (1??7), 373-81; jere L. Bacharach, "The Dinar versus the Ducat", International Jo~trnal of Middle East
Studies, 4(1973), 77-96. 118 el-Fâsi, ~/M, Il, 275-6. 119 Ibid. Il, 276.
12° Ibid.
121 Ibid. II 977.
122 b. Fahd, ithal: 848 olaylar~. 123 Bacharach, "Dinar". 88-9. 121 b. Fahd, ithaf. 834 olayla ii. 125 Ibn ~yaz, Bedai, V, 227. 12" b. Fahd. Balat f. 22a.
127 Ibid. f. 88a.
128 b. Fahd, ithal: 883 olaylar~. 129 b. Fahd. Bida~, f. 22a.
südi'lerin bas~ m~yla da de~i~medii30. Muhallak'~ n de~erinin 20 Mesüdi'ye ç~ kmas~ n~ n ard~ndan geç-Muharrem 909/Temmuz-ortas~~ 1503'e gelindi-~inde, Mekke'deki Memlük garnizon komutan~~ Emir Bak Bey 16'dan fazlaya saulmamas~m ferman buyurdu".
III. MEMLÜK DEVR~NDE MEKKE'DE F~YATLAR Bilginin Mahiyeti
Uzun ancak gerekli bir mukaddemeden sonra ~imdi bu makalenin esas konusuna dönüyoruz: Memlûkler devrinde Mekke'de g~da fiyatlar~yla ilgili eldeki tüm verilerin dökümü ve tahlili. Bu tablolar ~imdiye kadar bilinmeyen ve bundan sonra da bulunmas~~ pek muhtemel olmayan Mekke vekayiname-lerindekiler hariç, kaynaklardaki bütün bilgileri mümkün oldu~unca ihtiva etmektedir. Ancak kaynaklar~ n maliyeti içeriklerinin analizini epeyce zorla~-urmaktad~ r.
Öncelikle, VIII./XIV. yüzy~ l~ n sonlar~na dek ço~unlukla M~s~ r ama bir-kaç da Suriye kökenli olmak üzere Hicaz d~~~ nda yaz~lm~~~ kaynaklara dayan-mak zorunday~z. Bunlar da öncelikle, genelde Mekke-Memlük ili~kisi ve özelde de y~ll~k Hacc kervanlarm~ n emniyetiyle ili~kili Mekke'nin siyasal ge-li~meleriyle ilgileniyorlar. Kutsal Kent`in ekonomik hayat~na ili~in bilgilere-örne~in g~da fiyatlar~-nadiren rastlamaktay~z ve bunlar~n ço~unlu~u da hac mevsimine dair detaylard~r ki, bunlar~n geri kalan dönemlerdeki fiyat du-rumlar~ n~~ ayd~ nlatmas~~ dü~ük bir ihtimaldir. Çünkü hacda kente binlerce hac~~ ak~ n ediyordu. Sonuçta bu bilgilerin uzunca bir dönemde belli bir ma-l~n fiyat durumundaki genel ini~-ç~k~~lar~~ ne denli gösterebildi~i aç~k de~il-dir. Ancak Taceddin (öl. 832/1429), Necmeddin Ömer b. Fal~d (öl.885/1480) ve Abdülaziz b. Ömer b. Fahd (öl. 922/1516) gibi Mekke'nin yerli tarihçilerinin varl~~~~ bu zorlu~u birazc~ k hafifietmektedir. Bunlar g~da fiyatlar~ n~~ çok daha s~k aral~ klarda ve daha do~ruca kaydediyorlar. Çünkü bunlar devrin yerel durum ve olaylar~ na dair yaz~yorlard~.
Ortaça~~ Müslüman tarihçileri pazar mallar~ n~ n fiyatlar~ ndaki günlük de~i~imlerle ilgilenmiyorlard~. Sadece birkaç istisna d~~~ nda bunlar~n sun-du~u veriler bizim anormal pazar ~artlar~~ (çok yüksek veya çok dü~ük fiyat-
1311 Ibid. f. 88a. 131 Ibid, f. 137a.
MEMLÜKLER DEVR~NDE MEKKE'DE FIYATLAR 619 lar) diyece~imiz verilerdir. Ayr~ca kay~tlarda hakk~nda hiçbir veri bulunma-yan dönemler de vard~r. Bu dönemlerde muhtemelen tarihçilerin dikkatini çekmeyen normal ya da normal-civar~~ fiyatlar hakimdii32. Eldeki bilginin ço~u tah~l özellikle de bu~day fiyatlar~yla ilgilidir ki bu da bunlar~n nüfusun ço~unlu~unun beslenmesindeki önemini göstermektedir. Ayr~ca süpürge dar~s~, dan, arpa, un ve tereya~~~ (samn)'a dair veriler de dikkate de~erdir. Öte yandan et fiyat~na dair ancak birkaç veri mevcuttur. Bu da, belki, orta-lama bir Mekke'linin beslenmesinde önceli~inin olmad~~~n~n göstergesidir. Taze meyve ve sebze fiyatlar~na dair ise hiçbir veri bulunmamaktad~r.
Eldeki bu verilerle herhangi bir mal~n durumunun yorumlanmas~n~~ daha da güçle~tiren bir di~er ~ey de de~i~ik yazarlar~n hatta ço~unca ayn~~ ya-zar~n de~i~ik a~~rl~k ve hacim birimleri kullan~~~d~r. Mesela, el-Fâsi'nin bu~-day verileri Mekke mudd'u, Dima~k ve Mekke ~irâresi, irdebb ve rub'la ifade edilmektedir. Dahas~~ farkl~~ para birimleri de kullan~lm~~t~. Örne~in bu~day bilgilerini kullan~rken Dinar, Dirhem, Kamil Dirhem, Mes~ldi Dirhem, ~f-ranti veya ~fiuri, E~refi ve Muhallak'a rastl~yoruz ki, bunlar~n hepsi belirli dönemlerde hakim birimlerdi. Sa~l~kl~~ kar~~la~t~rmalar yapabilmek için be-lirli bir para biriminin mutlak bir standarda göre zamanla de~i~en de~erini ve herbir birimin bütün de~erleriyle ili~kisini veren bilgiler gerekmektedir. Ne var ki bunlardan mahrumuz.
Bütün bunlara ra~men verece~imiz tablolardaki bilgilerin Memlükler devri Mekke'sinin ekonomik ~artlar~n~~ ayd~nlatmaya yarayaca~~n~~ umuyoruz.
1:42 Memlük M~s~n ve Suriye'de fiyadara ili~kin Ashtor da ayn~~ gözlemi yapm~~t~r. Bkz. "La
Recherche des prix dans l'Orient ~leva!: Sources, ~n&hodes et problemes", Studia Islamica, 21(1964), 113, 131; idem., "Prix et salaires a poque mamelouke-vne tude sur Ntat ~conomique de e'Epypte et de la Syrie a" la fm d~~~ moyen âge" Ren~e des Etudes Islamiques, 17(1949). 61-62.
Bu~day
A~a~~daki tablo bu~day fiyatlar~ na ili~kin eldeki verilen i içermektedir. Tablo 1
Memlûlder Devrinde Mekke'de Bu~day Fiyadan
Hk~i t~f~ladi Fiyat düzeyi Bu~day fiyat~~ Kaynak
676 1277-8 Y 2 muddb/1 Dinar ~ thâf 3/108
geç 4/676 geç 9/1277 Y 1 mudd/1 Dinar ~~ dik' 3/108
691 1291-2 1 Mek. Muddu/1 Dinar ~ifa 2/272
695 1295-6 Y 1 Dima~k giraras~c/1200 Dirhem Zettersten38
695 1295-6 1 irdebbd/900 Dirhem ~gasa 34
704 1304-5 Y 1 mudd/20 Dirhem Hazreci 1/362
707 1307-8 Y 1 Dima~k ~irkes~/1500 Dirhem ~ifa 2/272-3
719 1319-20 D 1 Dima~k gir-kem/120 Dirhem I kd Sa min ~vt~~i
721 1321-2 Y 1 M~s~r irdebb~/240 Dirhem ~ifa 2/273
722 1322-3 ÇY 1 irdebb/250 Dirhem Ayni 23/342
724 1323-4 D 1 Dima~k ~irkes~/120 Dirhem ~ thâf 3/178
725 1324-5 D 1 M~s~r irdebb~/18 Kamili
Dirhemi (Cidde'de) ~ifa 2/273
728 1327-8 D 1 irdebb/40 Dirhem ~ifa 2/273
12/744 4-5/1344 ÇY 1 irdebb/200 Dirhem thâf 3/277
12/747 3-4/1347 Y 1 ~irkee/170 Dirhem ~ifa 2/273
749 1348-9 Y 1 irdebb/300 (Dirhem) ~ thâf 3/238
12/752 1-2/1352 Y 1 irdebb/300 Dirhem Stili& 2/860-1
1/753 2-3/1352 D 1 irdebb/150 Dirhem Silli~k 2/861
geç 754 erken 1354 D 1 irdebb/130 Dirhem Sülük 2/904
9/755 9-10/1354 D 1 ~irâre/80 Dirhem %lük 3/10
geç 760 geç 1359 1 ~irâre/60 [(amili Dirhem ~ifa 2/274
erken 766 geç 1364 Y 1 ~irke/480 dir. %lük 3/97
erken 766 geç 1364 Y 1 ~irke/500 dir. ~ bn Kad~~ ~uhbe
4/176a
12/783 2-3/1382 Y 1 ~irâre/400 Dirhem ~nba' 1/236
793 1390-1 ÇY 1 girke/540 ~ifa 2/274
12/794 10-11/1392 1 veyber/18 (Dirhem) ~ b~ni'l-F~rat
9/2/313
12/796 9-10/1394 1 ~irke/70 Kamili ~ifa 2/274
12/797 9-10/1395 Y 1 ~irâre/330 Kamili ~ifa 2/274
805 1402-3 Y 1 ~irâre/500 Kamili ~ifa 2/274
9/ 815 12/1412-
1/1413 1 ~~~b'g/8 Mesüdi ~ifa 2/275
geç 9/815 erken 1/1413 Y 1 rub./12 Mesüdi ~ifa 2/275
MEMLÜKLER DEVR~NDE MEKKE'DE F~YATLAR 621
11/815 2-3/1413 Y 1 ~irâre/20 infhri ~thâf 3/498
11/815 2-3/1413 Y 1 rub'/29 Mesficli ~ifa 2/275
11/815 2-3/1413 Y 1 rub`/18 veya daha az
Mesüdi (Cidde'de) ~ifa 2/275
6/12/815 11/3/1413 Y 1 ~irke/10 infranti ~ifa 2/275
9-12/12/815 14-17/3/1413 1 rub'/27 Mesüdi,
1 ~irke/19 infranti ~ifa 2/276
13/12/815 8/3/1413 Y 1 Mek. rubu/27 Mesüdi ~ifa 2/276
geç 12/815 geç 3/1413 Y 1 ~irâre/20 infranti ~ifa 2/276 1 rub'/27 Mesüdi
816 1413/14 ÇY 1 girâre/20 infranti (toptan) ~ifa 2/275
1-11/816 4/1413- Y 1 girâre/9-15 influri ~ thâf 3/510
2/1414 (genelde 11)
3/816 6/1413 D 1 rub`/20 Mesüdi civar~~ ~ifa 2/276
9/816 11-12/1413 Y 1 rub'/16 Mesü'di, I ~irâre/10 infranti civar~~
~ifa 2/276
12/818 2/1416 1,5 veybe/1 Dinar %lük 4/338
819 1416-17 I ~irâre(1)/5 infranti ~ifa 2/277
819 1416-17 1 ~irâre (dü~ük kalite)/ ~ifa 2/277
4 infranti
822 1419-20 Y 1 ~irâre/12, 11.75, 10. ve
az infranti
~ifa 2/277 822'nin geç 1419-
2. yar~s~~ erken 1420 Y 1 ~irâre/20 veya daha çok infranti
Ikd Samin 1/210
822 1419-20 Y 1 Mek.~irkes1/25 Dinar ~ nba' 3/203
12/822 12/1419 ÇY 1 ~irâre/25 Dinar Sülük 4/519
1/1420
9 öncesi/ 12 öncesi/ Y 1 ~irke/8 E~refi Tibr 74
847 1443
2/855 3-4/1451 Y 1 ~irâre/15 Dinar Tibr 347
4/863 2-3/1459 Y I ~irâre/7,5 Dinar ~ thâfh
883 1478-9 ÇY 1 ~irke (Z)/14 E~refi ~ thâf
8/886 910/1481 Y 1 girke (E)/10,5 E~refi; Bülü~~ 66
I ~irâre /(I)/12'den fazla E~refi
1/11/890 10/11/1485 yf (1 ~irâre)/6,5 veya fazlas~~ Bülci~~ 29b (Dinar)
2/891 2-3/1486 ÇY (1 ~irâre) (Z)/yakla~~k st-i~c~~~ 31a 7 Dinar;
3/891 3-4/1486 af 1 ~irâre (Z)/5 (Dinar) Bülü~~ 31a 5/892 4-5/1487 ÇD 1 ~irâre (Z)/2 veya fazlas~~ Bülü~~ 371)
E~refi;
1 ~irâre/4'den az E~refi
geç 10/893erken 10/1488 Yf (1 ~irâre)/5'ten fazla (Dinar) Bülü~~ 436
1/894 12/1488 Yf (1 ~irâre) (Z)/6,67-6,75 Bülü~~ 44b
1/1489 E~refi
45/895 2-4/1490 ÇD 1 ~irâre (Z)/3,5 E~refi Bülü~~ 52b 2/898 11-12/1492 Yf (1 ~irâre) (1)/8 veya fazlas~~ Bülü~~ 69b
E~refi
3/898 12/1492 ÇY 1 ~irâre (1)/8,5-9 (E~refi) Bülü~~ 69b 1/1493
geç 11/898erk. 10/1493 Y 1 ~irâre/11 E~refi Bülü~~ 72b geç 11/898erk. 10/1492 Y 1 ~irâce/(Z,1)/2 Muhallak Bülü~~ 7213 erk. 1/899orta 10/1493 af 1 ~irâre/9 (Dinar) BüIC~~~ 73b
12/906 9-10/1501 Y 1 ~irâre/7-8 (Dinar) Bülfi~~ 121b
2/908 8-9/1502 Y 1 ~irâre/10 (Dinar) Bill~~~~~ 129b
2/908 8-9/1502 Y I r~~ biya/1,5 Muhallak Bülü~~ 1291)
erk. 3/908orta 9/1502 Y (1 ~'irke)/10 (Dinar); Bülü~~ 1296 1 rubiya/1,25 Muhallak
geç 3/908 erk. 10/1502 ÇY 1 ~irâre(1, Z)/enaz 14 Dinar Bülü~~ 130a
4/908 10-11/1502 ÇY (1 ~irâre)/19 Dinar Billfi~~ 130a
6/908 12/1502- ÇY 1 rubiya/3'ten çok Muhallak Bülü~~ 131a 1/1503
16/7/908 20/1/1503 af 1 ~irâre/1415 (Dinar); Bülü~~ 131b 1 rubiya/2 Muhallak
geç 7/908 geç 1-erk.2 Yf 1 ~irâre/1415 (Dinar); Bülü~~ 131b
1503 1 rubiye/2 Muhallak
11/1/910 25/6/1504 1 ~irâre/6,25-6,33 (Dinar); Bülü~~ 144b 1,25-1,33 rub'/1 Muhallak
11/1/910 25/6/1504 1,5 rubiya(Z)/1 Muhallak Bülü~~ 144b
5/910 10-11/1504 1 ~irâre (Z)/5-7 (Dinar) Billü~~ 147a
7/910 12/1504 ÇY 1 rubiya/1,75 Muhallak Bülü~~ 148a
1/1505
7/910 12/1504 ÇY 1 ~irâre/13-14 E~refi Bülü~~ 148a
1/1505
11/911 34/1506 Y (1 ~irke)/8 E~refi eksi 3 Büli~~~ 163a Muhallak; 1,12 rubiya/1 Muhallak
5/912 9-10/1506 ÇY 1 ~irâre(1)/9-10 (Dinar); Bülei~~ 167b 1 rubiya/1 Muhallak
MEMLÜKLER DEVR~NDE MEKKE'DE F~YATLAR
1/1508 (1 rubiya)(Z)/1,5 Muhallak
623
11/913 3-4/1509 Y 1 rubiya/1 Muhallak Bülir~~ 177b
9/917 11-12/1511 Yf 1 girâre/yak. 10 E~refi BüIü~~ 201b 10/917 12/1511- Yf 1 girare/yak. 10,5 E~refi Bülii~~ 202a
1/1512
geç 10/917 erk. 1/1512 yf 1 ~irâre(Z)/270 Muhallak= Bülü~~ 20213 12,5 E~refi
14/11/917 3/2/1512 af 1 rubiya (Z)/1,75 Muhallak Büli-~~~ 2026 geç 12/918 erk. 3/1513 Yf 1 ~irare/220-25 Muhallak BülU~~ 210b 9/921 10-11/1515 ÇY 1 ~irare (Z)/400 Muhallak= Billü~~ 228a
16,67 E~refi; (1 rubiya) (Z)/ 2,5-2,75 Muhallak
10/921 11-12/1515 (1 rubiya) (Z)/1,25 Muhallak BülC~~~ 229a
12/923 12/1517- Y 1 irdebb/10 E~refi ~ bn ~yaz 5/227
1/1518
Tarihler Miladi kar~~ l~ klanyla birlikte kaynaklardaki ~ekliyle verilmek-tedir. Ayn~~ bilginin birden fazla kayna~~~ bulundu~unda sadece en eskisi ve-rilmi~tir. Fiyat düzeyleri ilgili arap yazarlar~ n yor~um~na dayanmaktad~ r. Y=yüksek, ÇY=cok yüksek, D=dü~ük, ÇD=çok dü~ük, yUyiikselen fiyat, af =azalan fiyat, Z=Zeylai bu~day~, 1=lukaymi bu~day~, M= M~s~ r ülke bu~day~. Parantezler yazarlar~ n verileridir.
mudd= ~irârenin 1/40'1 (~ifa 2/276)
Dima~k ~irâresinin hacmi Hinz taraf~ ndan 265 libre olarak hesaplan-maktad~r.(s.38)
Hinz (s. 39) M~s~r irdebb'ini 90 litbre hesaplamaktad~ r.
Mekke ~irâres~, ~bn Hacer el-Askalani (~nbâ` III, 203)'ye göre I 1/4M~s~r irdebb'i iken, el-Makrizi'ye göre bir yerde (Sülük III, 10) 7 M~s~ r veybe'si yani 1 1/6 irdebb, ba~ka bir yerde (Sülük III, 97) 100 M~s~ r kadehi yani 1,04 irdebb'dir. ~rdab'~n hacmi 90 litre al~ nd~~~ nda ~irâre'll~ n hacmi 93,5-112,5 litre aras~na dü~mektedir.
Veybe, (Heybe) irdebb'in 1/6's~d~r, yani 15 litre (H~nz, s. 52)
Rub`, (Çeyrek) veya n~b`iya, mudd'un di~er adlar~d~ r (bkz.~ifa II, 272, 276)
h. El yazmalar~ n~n sayfalar~~ numaraland~ r~lm~~t~ r, referanslar bunlar~ n ilgili y~l~ n olaylar~ n~~ anlatan bölümlerinedir.
Tablo l'de 695/1295-805/1403 aras~~ bu~day fiyatlar~~ birkaç Hacim bi-rimiyle verilmektedir, ~irâre, irdebb, veybe. Bütün durumlarda ayn~~ tip Dir-hem'in (muhtemelen Kamil.° kastedildi~ini varsay~p, Makrizi'nin bahsetti~i (Tablo l'in "e" notuna bak.) Mekke ~irâresi ba~~na ortalama 7 M~s~r veybesi kullanarak veybe ve irdebblar~~ da ~irâreye çevirdi~imizde bu dönemin veli-leri Tablo 2 ~ekline çevrilebilmektedir. Tablo 2 bir Mekke ~irâres~~ bu~day ba~~na Dirhem rakamlar~m göstermektedir[33.
Tablo 2
Bir Mekke ~irâresi Bu~day Basma Dirhem Fiyatlar~~ (676/1277-805/1405)
H. M. Fiyat düzeyi Dirhem/Mekke ~iriresi
geç 4/676 geç 9/1277 Y 800 691 1291-2 Y 800 695 1295-6 Y 480 704 1304-5 Y 800 707 1307-8 Y 600 719 1319-20 D 48 721 1321-2 Y 280 722 1322-3 ÇY 291,7 724 1323-4 D 48 725 1324-5 D Cidde'de 21 Kamil 728 1327-8 D 46,7 12/744 4-5/1344 ÇY 233,3 12/747 3-4/1347 Y 170 749 1348-9 Y 350 12/752 1-2/1352 Y 350 1/753 2-3/1352 D 175 geç 754 erken 1354 D 151,7
133 ideal olarak, tablo, dinan bir ~irâre bu~day için vererek 8./14. ve 9./15. y.y.'~ n daha iyi
kar~~la~ur~lmas~m amaçlamaktayd~. Ancak, 815/1413>ten öncesinde Mekke'de dirhemin dinara oran~ na ili~kin hiçbir bilgi bulunamam~~t~r.
MEMLÜKLER DEVR~ NDE MEKKE'DE FIYATLAR 625
9/755 910/1354 D 80
geç 760 geç 1359 D 60 Kamili
erk. 766 geç 1364 Y 480-500 12/783 2-3/1382 Y 400 793 1390-1 ÇY 540 Kamil 12/794 10-11/1392 126 12/796 9-10/1394 D 70 Kamil 12/797 9-10/1395 Y 330 Kamil 805 1402-3 Y 500 Kamil
Tablo l'deki 815/1413-923/1517 verilen i de ayn~~ i~leme tabi tutulabilir. Ancak burada para birimi önceleri Venedik dukas~~ (~franti, ifluri), sonralar~~ da E~refi olmak üzere Dinard~r. Tablo 3 bu dönem boyunca her Mekke ~irâ-resi bu~day için Dinar miktar~n~~ göstermektedir.
Tablo 3
Bir Mekke ~irâresi Bu~day'~n Dinar olarak Fiyat~~ (815/1413-923/1517)
H.S. M.S. Fiyat düzeyi Dinar/Mekke ~ira'res~~
9/815 12/1412- D 5,6' ~franti 1/1413 geç 9/815 er 1/1413 Y 8,4" ~franti 10-11/815 1-3/ 14 13 Y 12,6' ~franti 11/815 2-3/ 14 13 Y 20 ~franti 11/815 2-3/1413 Y 20,4' ~franti 11/815 2-3/ 14 13 Y 12,6' ~franti (Cidde'de) 6/12/815 11/3/1413 Y 10 ~franti 9-12/12/81514-7/3/1413 Y 19 ~franti 13/12/815 18/3/1413 Y 21 ~franti
geç 12/815 geç 3/1413 Y 20 ~franti
816 1413-14 ÇY 20 ~franü (toptan)
1-11/816 4/1413- Y 9,15, ort. II, ~franti
2/1414 3/816 6/1413 D 13,3b ~franti 9/816 11-12/1414 Y 10 ~franti 12/818 12/1416 4,7 ~franti 819 1416-7 4 veya 5 ~franti Belleten C. LXIV, 40
822 1419 822'ain 2. yar~s~~ geç 1419-er 1420Y
822 1419-20
12/822 12/1429- 1/1420
Y 10, 11.75 veya 12 ~frand 20'den fazla ~frand
Y 25
ÇY 25; hac sonras~~ 11
9/847 12/1443 Y 8 E~refi 2/855 3-4/1451 Y 15 4/863 2-3/1459 Y 7,5 833 1478-9 ÇY 14 E~refi 8/886 9-10/1481 Y 10,5 (M); 12 (I) E~refi 1/11/890 10/11/1485 Yf 6,5 veya fazlas~~ 2/891 2-3/1486 çy 7 (Z); 8 (E) 3/891 3-4/14867t. af 5(Z)
5/892 4-5/1487 ÇD 2 (Z); 4'den az (I) E~refi
geç 10/893 er 10/1488 Yf 5,12
1/894 12/1488- Yf 6,67-6,75 E~refi
1/1489
4-5/895 2-4/1490 ÇD 3,5 E~refi (Z)
2/898 11-12/1492 Yf 8'clen fazla (I)
3/898 12/1492- ÇY 8,5-9 1/1493 geç 11/898 er 10/1493 Y 11 E~refi (Z) er 1/899 or. 10/1493 af 9 12/906 9-10/1501 Y 7-8 2/908 8-9/1502 Y 10 er 3/908 or. 9/1502 Y 10,5
geç 3/908 er 10/1502 ÇY 14 veya fazlas~~ (Z, I)
4/908 10-11/1502 ÇY 19
16/7/908 20/1/1502 af 11-11, 75
geç 7/908 geç 1-er2/1503yf 14-15
11/1/910 25/6/1504 — 6,25-6, 33 5/910 10-11/1504 5,5.5, 6 veya 7 (Z) 7/910 12/1504-1/1505 ÇY 13-14 E~refi 11/911 3-4/1506 Y 7 5/912 9-10/1506 ÇY 9-10 (1) 8/913 12/ 1507-1/1508 af 12 E~refi (I) 9/917 11-12/1511 Yf 10 E~refi 10/917 12/1511-1/1512 yf 10,5 E~refi geç 10/917 er 1/1512 Yf 12,5 E~refi (Z) 9/921 10-11/1515 ÇY 16,6 7 E~refi (Z) 12/923 12/1517-1/1518 Y 11,7 E~refi
