Turizm, Ekonomik Büyüme, Ticari Açıklık ve Finansal Gelişme Arasındaki İlişki: Türkiye Örneği

Tam metin

(1)Finans Politik & Ekonomik Yorumlar (647) Mart 2019: 9-22. Turizm, Ekonomik Büyüme, Ticari Açklk ve Finansal Geliúme Arasndaki øliúki: Türkiye Örne÷i Müge MANGA1 Gönderim tarihi: 03.03.2018. Esra BALLI2 Kabul tarihi: 26.02.2019. Öz Bu çalúmada, ekonomik büyüme, ticari açklk, turist says ve finansal geliúme arasndaki uzun ve ksa dönemli iliúki 1963-2016 dönemi esas alnarak Türkiye ekonomisi için ARDL snr testi yaklaúm ve Varyans Ayrútrmas analizleri ile incelenmektedir. Kurulan modelde, yer alan de÷iúkenler için yaplan ADF (Augmented Dickey Fuller), PP (Phillps- Perron) ve Ng-Perron birim kök testi sonrasnda uygulanan ARDL testi sonucunda, ekonomik büyümenin uzun ve ksa dönemde dúa açklk, turist says ve finansal geliúme de÷iúkenlerinden pozitif yönde etkilendi÷i sonucuna ulaúlmútr. Yaplan bir di÷er analiz olan Varyans ayrútrmas sonuçlarna göre ise, modelde yer alan de÷iúkenler arasnda, ekonomik büyüme üzerinde en çok etkileme gücüne sahip olan de÷iúkenin finansal geliúmiúlik göstergesi oldu÷u sonucuna ulaúlmútr. Anahtar Kelimeler: Turizm, Ekonomik Büyüme, Türkiye, ARDL Jel Snflamas: C22, Z30, F43. The Relationship Between Tourism, Economic Growth, Trade Openness, And Financial Development: The Case Of Turkey Abstract This study investigates the relationship between economic growth, trade openness, the number of tourist arrivals, and financial developments for Turkey employing ARDL bounds testing approach and variance decomposition analysis for the period of 1963-2016 both in the short and long run. ADF, PP and Ng-Perron unit root tests carried out to examine the order of integration of the variables. ARDL test results reveal that trade openness, the number of tourist arrivals, and financial development have positive and significant impact on economic growth both in the short and long run growth. Moreover, the variance decomposition results indicate that financial development has the highest impact on economic growth among other variables in Turkey. Keywords: Tourism, Economic Growth, Turkey, ARDL JEL Classification: C22, Z30, F43. 1. 2. Dr. Ö÷r. Üyesi, Erzincan Binali Yldrm Üniversitesi, øktisadi ve ødari Bilimler Fakültesi, øktisat Bölümü, mangamuge@gmail.com, ORCID NO: 0000-0003-2675-2182 Dr. Ö÷r. Üyesi, Erzincan Binali Yldrm Üniversitesi, øktisadi ve ødari Bilimler Fakültesi, øktisat Bölümü, esra.balli@erzincan.edu.tr, ORCID NO: 0000-0001-6993-9268. 9.

(2) Turizm, Ekonomik Büyüme, Ticari Açklk ve Finansal Geliúme Arasndaki øliúki: Türkiye Örne÷i. 1. Giriú Uluslararas turizm faaliyetlerinin yaylarak yaratt÷ katma de÷er etkisine ba÷l olarak, birçok ülke ekonomisinde önemli bir sektör olma özelli÷i taúmaktadr. Dünya Seyahat ve Turizm Konseyi (World Travel and Tourism Council- WTTC))’nin 2017’de yaynlamú oldu÷u rapora göre, 2016 ylnda toplam seyahat ve turizm faaliyetlerinin GSYH içindeki katma de÷er pay %10.2 iken, toplam istihdam içindeki pay %9.6, turizm sektöründe gerçekleúen yatrmlarn toplam sermaye yatrmlar içindeki pay ise %4.4 olarak gerçekleúmiútir (WTTC, 2017, s. 7). Ayrca bu raporda, 2027 ylnda turizm sektörünün makro de÷iúkenler üzerindeki etkisine yönelik çeúitli tahminler yaplmútr. Yaplan tahminlere göre, 2027 ylnda turizm sektörü faaliyetlerinin GSYH içindeki katma de÷er paynn, %11,4, toplam istihdam içindeki paynn %11,1 ve bu sektörde gerçekleúen yatrmlarn toplam sermaye yatrmlar içindeki paynn %5.0 olmas beklenmektedir (WTTC, 2017, s. 7). Bu do÷rultuda turizm sektörünün ülke ekonomilerinde gerçekleúen ve gerçekleúmesi beklenen katma de÷erleri bakmndan, ülke ekonomilerindeki öneminin artma e÷ilimi göstermesi beklendi÷i ifade edilebilir. Günümüzde ekonomik büyümenin bir arac olarak görülen turizm sektörünün, özellikle Türkiye gibi geliúmekte olan ülkelerin ekonomileri için de önemli bir konumda bulundu÷u söylenebilir. Türkiye’de dú turizm faaliyetleri ithal ikameci politikalarn terk edilerek, ihracata dayal politikalarn öne çkt÷ 24 Ocak 1980 kararlarndan sonra önemli bir ivme kazanmútr. Türkiye’deki turizm sektöründe liberal bir dönemi baúlatan ve 1982 ylnda çkartlan Turizm Teúvik Kanunu ile turizm sektöründeki firmalara çeúitli mali ve yatrm destekleri sa÷lanarak turizm geliúime açk ve yönlendirilmesi gereken bir sektör haline gelmiútir (ùen ve ùit, 2015, s. 32). Turizm sektöründe, Türkiye’ye gelen turist says 1990 ylnda 5,5 milyon iken, 2000, 2010 yllarnda srasyla yaklaúk olarak 10,5, ve 28,5 milyon olarak hesaplanmútr. 2017 ylnda ise bu rakamn yaklaúk olarak 32,5 milyon oldu÷u görülmektedir (TURSAB, 2017). Oh (2005)’e göre, turist harcamalar ülkelere sa÷lad÷ döviz geliri ile ödemeler dengesine katk sa÷lamakta, böylelikle tpk mal ve hizmet ihracatnda oldu÷u gibi turizm yaratt÷ gelirler, istihdam ve yatrm olanaklar ile önemli bir endüstri kolunu oluúturmaktadr. Ayrca bu süreç içerisinde elde edilen turizm gelirleri cari aç÷n sürdürebilirli÷i noktasnda da etkili olmaktadr (Katrco÷lu vd., 2018). Bununla birlikte 1980 sonrasnda Türkiye turizm ve finans sektöründe önemli geliúmeler göstermiútir. Bu dönemde turizm sektörü aracl÷yla ekonomiye, dú ticarette meydana gelen aç÷ finansa edebilecek güçte döviz giriúi sa÷land÷ndan, turizm sektöründen elde edilen gelirlerin makroekonomik dengeleri sa÷lamada önemli bir yere sahip oldu÷u vurgulanmaya baúlanmútr (Katrco÷lu vd., 2018). Papatheodorou vd. (2010) ise 2008’de meydana gelen finansal krizden turizm sektörünün etkilendi÷ini ve bu durumun küresel turizmin büyüme trendinde önemli sonuçlar do÷uraca÷n ileri sürmüútür.. 10.

(3) Finans Politik & Ekonomik Yorumlar (647) Mart 2019: 9-22. Türkiye ekonomisindeki turizm sektörünün yerinin anlaúlmas amacyla Tablo 1’de 19802016 yllar arasndaki turizm istatistiklerine yer verilmektedir. Bu istatistikler turizm gelirlerinin GSMH içerisindeki pay, 2010 USD baz yl esas alnarak hesaplanmú turizm gelirleri, turizm gelirlerinin ihracat içerisindeki pay ve turist saysndan oluúmaktadr. Tablo 1: Türkiye’de Turizm Sektörü Turizm. Turizm. Turizm. Gelirlerinin. Gelirleri. Gelirlerinin. GSMH. (2010 baz yl,. øhracat. Yllar. øçindeki Pay. Milyon USD). øçindeki Pay. Turist Says. 1980. 0,6. 1315. 11,2. 1288060. 1985. 2,8. 7785. 18,6. 2614924. 1990. 2,1. 7671. 24,9. 5389308. 1995. 2,9. 12407. 22,9. 7083000. 2000. 2,9. 15106. 27,5. 9586000. 2001. 5,3. 25963. 32,1. 10783000. 2002. 5,4. 28154. 33,9. 12790000. 2003. 4,5. 24777. 28,2. 13341000. 2004. 4,4. 26563. 25,2. 16826000. 2005. 4,2. 27640. 24,7. 20273000. 2010. 3,4. 26243. 18,3. 31364000. 2011. 3,6. 30875. 20,8. 34654000. 2012. 3,7. 33253. 19,2. 35698000. 2013. 3,9. 38027. 21,3. 37795000. 2014. 4,3. 44093. 21,8. 39811000. 2015. 6,2. 67446. 21,9. 39478000. 2,6 29184 15,5 30289000 2016 Kaynak: TURSAB (https://www.tursab.org.tr/istatistikler), ve Dünya Bankas, https://databank.worldbank.org/data/source/world-development-indicators veri tabanlarndan derlenmiútir.. Tablo 1’de de görüldü÷ü gibi 1980’den 2015 ylna kadar turizm gelirlerinin GSMH içerisindeki pay 10 kat artmútr. Ancak bu oran 2016 ylnda keskin bir düúüúle %2.6’ya gerilemiútir. Analize konu olan yllar içerisinde turizm gelirlerinin ihracat içerisindeki pay 1980 ylnda 11.2 iken, 2002 ylnda bu oran 33.9’a, 2016 ylnda ise 15.5 düzeylerine düúmüútür. Bunun yannda, Türkiye’nin turizm faaliyetlerinden elde etti÷i gelirler de yllar içinde artú seyrini devam ettirerek 2015 ylnda 67 milyar 446 milyon USD düzeylerinde gerçekleúmiútir. Türkiye’de turizm sektörünün GSMH içerisindeki pay her geçen gün artmasna ra÷men bu sektörün ekonomik büyüme üzerindeki olas etkilerinin test edildi÷i ampirik çalúmalarda farkl sonuçlar gözlemlenmektedir. Bu do÷rultuda mevcut çalúmada, 11.

(4) Turizm, Ekonomik Büyüme, Ticari Açklk ve Finansal Geliúme Arasndaki øliúki: Türkiye Örne÷i. turizm ve ekonomik büyüme arasndaki var olmas muhtemel iliúkinin varl÷, di÷er çalúmalardan farkl olarak finansal geliúmiúlik düzeyi ve ticari açklk de÷iúkenlerinin dikkate alnmasyla test edilmeye çalúlmútr. Bu çerçevede çalúmada, 1963-2016 dönemi için reel GSYH, turist says, finansal geliúmiúlik ve ticari açklk arasndaki ksa ve uzun dönemli iliúkiler ARDL snr testi yaklaúm ve Varyans Ayrútrmas analizleri ile incelenmiútir. Çalúmann birinci bölümünde, dünya ve turizm ekonomilerindeki turizm sektörünün geliúimi incelenerek, ikinci bölümde literatür özetine yer verilmiútir. Üçüncü bölümde, veri seti ve yöntem ksmna yer verilen çalúmada, dördüncü bölümde yaplan analizin ampirik bulgularna ve son olarak çalúmann sonuç bölümünde ise elde edilen bulgular çerçevesinde politik önerilere de÷inilmiútir.. 2. Literatür Özeti Literatürde, farkl ülke ve ülke gruplarndaki turizm ve ekonomik büyüme arasndaki iliúkiyi incelemeyi amaçlayan birçok çalúmann yer ald÷ görülmektedir. Castro-Nuno vd. (2013), Pablo-Romero ve Molina (2013), Kumar vd. (2015), Brida vd. (2016), Tang ve Abosedra (2016) gibi çalúmalarda turizm ve ekonomik büyüme arasndaki iliúki üzerine kapsaml literatür taramas yaplmútr. Ayrca mevcut literatürde, turizmden ekonomik büyümeye do÷ru nedensellik iliúkisi oldu÷unu tahmin eden (Gündüz ve Hatemi (2005), Atan ve Arslantürk (2012) ve Jalil vd. (2013), Lanza vd. (2003), Neves ve Paula (2008)) çalúmalarn yannda, turizm ve ekonomik büyüme arasnda çift yönlü iliúkinin oldu÷unu (Demiröz ve Ongan (2005), Dritsakis (2004), Khalil vd. (2007)) ve turizm ile ekonomik büyüme arasnda iliúki bulunmad÷ sonucuna ulaúan (Kasimati (2011), Kim vd., (2006) ve Öztürk ve Acaravc (2009)) çalúmalarnn yer ald÷ görülmektedir. Bununla birlikte, ekonomik büyümeden turizme do÷ru tek yönlü nedensellik iliúkisinin söz konusu oldu÷unu ifade eden (Katrco÷lu (2009), Oh (2005)) gibi çalúmalardan da bahsedebilmek mümkündür. Türkiye üzerine yaplan çalúmalar incelendi÷inde, Katrco÷lu (2009)’da turizmin ekonomik büyüme üzerine olan etkisi, GSYH, turist says ve reel efektif döviz kuru de÷iúkenleri ile 1960-2006 yllar esas alarak incelenmiútir. Yaplan çalúmada, turizm ile ekonomik büyüme arasnda uzun dönemli bir iliúkinin söz konusu olmad÷ sonucuna ulaúlmútr. 1968-2006 dönemi Türkiye ekonomisi için yaplan Yamak vd. (2012) çalúmasnda, turizm gelirlerinin ekonomik büyüme üzerindeki sektörel bazl etkisinin analiz edilmesi amaçlanmútr. Bu çalúmada, ksa dönemde reel turizm gelirlerinin, sanayi ve hizmet sektörünü etkiledi÷ini, uzun dönemde ise turizm gelirleri, ekonomik büyüme ve sektörel geliúme arasnda herhangi bir iliúki olmad÷ sonucuna ulaúlmútr. Kzlkaya vd. (2016)’da turizm gelirleri ile ekonomik büyüme arasndaki iliúki 1980-2014 yllar için incelenerek, turizm gelirlerinin ekonomik büyümeyi ksa ve uzun dönemde pozitif yönde etkiledi÷i sonucuna ulaúlmútr. 1964-2006 dönemi için yaplan Husein ve Kara (2011) çalúmasnda, turizm 12.

(5) Finans Politik & Ekonomik Yorumlar (647) Mart 2019: 9-22. gelirleri ve ekonomik büyüme arasnda iliúki oldu÷u, turizm gelirleri ve reel efektif döviz kurundan reel GSYH’ye do÷ru tek yönlü bir iliúkinin oldu÷u sonucuna ulaúlmútr. Panahi vd. (2015), Türkiye’deki turizmin ekonomik büyüme üzerindeki etkisini 1970-2011 dönemini esas alarak Kalman filtresi yöntemi ile analiz etmiúlerdir. Yaplan çalúmada, turist harcamalarndaki %1’lik bir artún kiúi baú GSYH’yi % 0.03 orannda arttrd÷n, beúeri sermaye ve kamu harcamalarnn ekonomik büyümeyi pozitif, reel efektif döviz kurunun ise ekonomik büyümeyi negatif yönde etkiledi÷ini tahmin etmiúlerdir. Finansal geliúmiúlik düzeyinin ekonomik büyümeye katks özellikle arz ve talep yönlü hipotezler çerçevesinde incelenmiútir. Elde edilen sonuçlar, finansal geliúmiúlik düzeyi ile ekonomik büyüme arasnda iliúkinin farkllk gösterdi÷ini ortaya koymaktadr. Yaplan çalúmalardan, Levine (1997), seçilmiú ülkeler, Kar ve Pentecost (2000), Güneú (2013), Türkiye; Thangavelu ve James (2004), Avusturalya; Arestis ve Demetriades (1997), ABD, Almanya, Japonya, øngiltere, Fransa; Sehrawat ve Giri (2015) Hindistan ekonomisi üzerine yaptklar çalúmalarnda, finansal geliúmiúli÷in ekonomik büyümenin nedeni oldu÷u sonucuna ulaúmúlardr. Kandr vd. (2007), Ak vd. (2016),Türkiye ve Laos ekonomisi için Kyophilavong vd. (2016) yaptklar çalúmalarda ekonomik büyümenin finansal geliúmenin nedeni oldu÷u sonucu elde edilmiútir. Buna karúlk, turizm ve finansal geliúmiúlik arasndaki iliúkiyi konu alan çalúmalarn literatürde çok az sayda yer ald÷ dikkat çekmektedir. Bunlar arasnda, Kumar (2014) turizm, bilgi ve iletiúim teknolojileri ve finansal geliúmiúlik arasndaki iliúkiyi Vietnam üzerine 1980-2010 aral÷n esas alarak inceledi÷i çalúmada, finansal geliúmiúli÷in ekonomik büyüme üzerinde pozitif ve anlaml etkiye sahip oldu÷unu tahmin etmiútir. Baúarr ve Çakr (2015) çalúmasnda, turizm, finansal geliúmiúlik, enerji tüketimi ve CO2 emisyonu arasndaki iliúkiyi Türkiye, Fransa, øspanya, øtalya ve Yunanistan üzerine 1995-2010 yllar için yapmú olduklar çalúmada turist says ile finansal geliúmiúlik arasnda tek yönlü iliúki oldu÷unu tahmin etmiúlerdir. Shahbaz vd. (2017)’de turizm, ekonomik büyüme, ticari açklk ve finansal geliúmiúlik arasndaki iliúki Solow modeli çerçevesinde, Malezya üzerine 1975-2013 yllar aral÷ çeyreklik veri setleri incelenmiútir. Yaplan analiz sonucunda, çalúmada turist says ve turizm gelirlerindeki %1 artún ekonomik büyümeyi srasyla 0.13 ve 0.10 olarak etkiledi÷i sonucuna ulaúrken, ticari açkl÷n 0.16–0.22 aral÷nda ve finansal geliúmiúli÷in de 0.07–0.11 düzeylerinde ekonomik büyüme üzerinde etkili oldu÷u sonucuna ulaúlmútr. Ohlan (2017)’de turizm, ekonomik büyüme ve finansal geliúmiúlik arasndaki iliúkiyi Hindistan için 1960-2014 aral÷n esas alarak inceledi÷i çalúmasnda turizm ve finansal geliúmiúlik düzeyinin ekonomik büyüme üzerinde güçlü bir iliúkisi oldu÷u sonucuna ulaúlmútr. Katrco÷lu vd. (2018) çalúmasnda, turizm ve finansal geliúmiúlik düzeyi arasndaki iliúki Türkiye üzerine 1960-2015 dönemi için yapmú olduklar çalúmada turizm ve finansal geliúmiúlik arasnda uzun dönemli iliúkinin var oldu÷unu vurgulamúlardr. Ayrca, turizm sektöründeki geniúlemenin en çok finansal piyasalar üzerinde etkili oldu÷u sonucuna ulaúmúlardr. Ali vd. 13.

(6) Turizm, Ekonomik Büyüme, Ticari Aç kl k ve Finansal Geliúme Aras ndaki øliúki: Türkiye Örne÷i. (2018) turizm, ticari açklk, toplam rezervler, finansal geliúmiúlik, yenilenebilir enerji arasndaki iliúkiyi 1995-2015 yllar için Asya øúbirli÷i Diyalo÷una üye 19 ülke üzerine yapmú olduklar çalúmada, yüksek gelir grubuna sahip olan ülkelerde finansal geliúmiúlikteki %1 artún toplam rezervleri %1.462 arttrd÷n tahmin etmiúlerdir.. 3. Veri ve Yöntem Bu çalúmada, ekonomik büyüme ile ticari açklk, turist says ve finansal geliúme arasndaki iliúki ARDL Snr Testi ve Varyans Ayrútrmas yöntemleri ile analiz edilmektedir. 1963-2016 yllar arasnda Türkiye ekonomisi için yaplan analizde kurulan modelde, ba÷ml de÷iúken olarak reel GSYH (GSYH) yer alrken, ba÷msz de÷iúken olarak ise ticari açklk (TA), Türkiye’ye 1963-2017 yllar arasnda gelen turist says (TS) ve finansal geliúme (FG) de÷iúkenlerine yer verilmiútir. Kullanlan de÷iúkenlerden, TS; Devlet Planlama Teúkilat Kurumu (DPT) ve Türkiye østatistik Kurumu (TUøK)’den, modelde yer alan di÷er de÷iúkenler ise Dünya Bankas Kalknma Göstergelerinden (WDI) elde edilmiútir. Tablo 2’de analizde kullanlan de÷iúkenler tantlmaktadr. Tablo 2: Veri Tanm De÷iúken Tan m. Veri Kayna÷. GSYH. Gayrisafi Yurtiçi Hasla. Dünya Bankas, Dünya Geliúim Göstergeleri. TS. Turist Says. TUIK, DPT. FG. Finansal geliúmiúlik. Dünya Bankas, Dünya Geliúim Göstergeleri. TA. Ticari açklk. Dünya Bankas, Dünya Geliúim Göstergeleri. Shahbaz vd. (2017) ve Katrco÷lu vd. (2018) çalúmalar takiben elde edilen, veriler ile oluúturulan ampirik model úöyle verilmektedir: (1) Yaplan analizde belirlenen de÷iúkenlerin birim kök snamas için Augmented Dickey Fuller (ADF), Phillps-Perron (PP) ve Ng-Perron (NG-P) birim kök testlerinden faydalanlmútr. Yaplan çalúmada, de÷iúkenler arasndaki uzun dönemli iliúkinin test edilmesi amacyla, ARDL snr testi yaklaúmndan faydalanlmútr. Pesaran vd. (2001) tarafndan ortaya atlan ARDL snr testi ile yaplan birim kök testi sonrasnda, de÷iúkenler arasndaki eúbütünleúme iliúkisinin varl÷ snanmaktadr. Yaplan analiz için kurulan denklemin ARDL versiyonu aúa÷daki úekilde verilmektedir: (2). 14.

(7)

(8) Turizm, Ekonomik Büyüme, Ticari Açklk ve Finansal Geliúme Arasndaki øliúki: Türkiye Örne÷i. Tablo 4: Ng-Perron Birim Kök Testi Sonuçlar Sabitli MZa 1.85655 -0.41432 1.21014 4.18634 -25.99***. MZt 2.27281 -0.25545 1.81874 1.83104 -3.59***. MSB 1.22421 0.61655 1.50292 0.43738 0.138***. MPT 118.539 23.3326 155.110 27.2489 0.963***. TA. -25.44***. -3.55***. 0.139***. 0.994***. LnTS. -25.77***. -3.39***. 0.131***. 1.588***. FG. -21.99***. -3.29***. 0.149***. 1.177***. Kritik De÷erler 1% 5% 10%. -13.8000 -8.10000 -5.70000. -2.58000 -1.98000 -1.62000. 0.17400 0.23300 0.27500. 1.78000 3.17000 4.45000. De÷iúkenler LnGSYH TA LnTS FG LnGSYH. Sabitli+Trendli MZa MZt -10.5030 -2.27324 -19.9812 -3.08672 -6.96289 -1.61372 -144.489 -8.41299 -25.99*** 3.603***. MSB 0.21644 0.15448 0.23176 0.05823 0.1386***. MPT 8.76484 5.00849 13.3756 0.90664 3.51697***. TA. -41.68***. 4.558***. 0.10919***. 2.25790***. LnTS. -25.83***. 3.497***. 0.13536***. 4.09575**. FG. -23.90***. 3.456***. 0.14461**. 3.81430***. -23.8000 -17.3000 -14.2000. -3.42000 -2.91000 -2.62000. 0.14300 0.16800 0.18500. 4.03000 5.48000 6.67000. De÷iúkenler LnGSYH TA LnTS FG LnGSYH. Kritik De÷erler 1% 5% 10%. Not: ***,**, *, %1, %5, %10 düzeyinde anlamll÷ ifade etmektedir.. Tablo 5’te denklem 1’de yer alan model için uygun ARDL modeli seçimleri ve F-istatistik de÷erlerine yer verilmektedir. Kurulan model için hesaplanan F-istatisti÷inin, %1 düzeyindeki alt snr (4.29) ve üst snr (5.61) kritik de÷erinin üzerinde olmas ve hata düzeltme katsaysnn istatiksel olarak anlaml olmas, belirlenen de÷iúkenler arasndaki uzun dönemli iliúkinin varl÷n desteklemektedir. Tablo 5: ARDL Modelleri ve F-istatistikleri Model. ARDL Modeli. GSYH=f(TA, TS, FG). (3,3,2,3). -istatisti÷i 5.665. ECT(-1) -0.316*** [-3.296]. Not: Köúeli parantez içindeki de÷erler t-istatisti÷ini göstermektedir. *,**,*** srasyla %10, %5 ve %1 düzeyinde anlamll÷ göstermektedir. 16.

(9) Finans Politik & Ekonomik Yorumlar (647) Mart 2019: 9-22. Tablo 6’da ARDL snr testi sonuçlarna göre, elde edilen ksa ve uzun dönem katsaylar gösterilmektedir. ARDL testi için yaplan Teúhis testleri sonuçlarna göre, seçilen ARDL (3, 3, 2, 3) modelinde, otokorelasyon ve de÷iúen varsayan sorunun olmad÷ görülmektedir. Yaplan CUSUM ve CUSUMQ testlerine göre, parametrelerin istikrarl oldu÷u, ARCH testine göre hata terimlerinin sabit varyansl oldu÷u, Ramsey-Reset testine göre ise fonksiyonel formun do÷ru seçildi÷i sonucuna ulaúlmútr. De÷iúkenlerin uzun ve ksa dönemli katsaylarnn belirlenmesi için uygulanan ARDL testi sonuçlarna göre, uzun ve ksa dönemde, TA, LnTS ve FG de÷iúkenlerinden LnGSYH’ye do÷ru pozitif ve istatistiki olarak anlaml bir iliúki söz konusudur. Hata düzeltme katsaysnn negatif iúaretli ve istatistiki olarak anlaml olmas kurulan modelde ksa dönemde ortaya çkan úoklarnn etkisinin uzun dönemde ortadan kalkaca÷n göstermektedir. Elde edilen sonuçlar literatür ile uyumlu ve Shahbaz vd. (2017) ile Katrco÷lu vd. (2018)’in çalúmalarn destekler niteliktedir. Tablo 6: ARDL (3, 3, 2, 3) Modeli Tahmin Sonuçlar ve Uzun Dönem Katsaylar Ksa Dönem Katsaylar De÷iúkenler C DTA DLnTS DFG ECT(-1) Uzun Dönem Katsaylar De÷iúkenler TA LnTS FG Teúhis Testleri. JB. Katsay 3.650*** 0.010*** 0.091*** 0.003*** -0.316609*. t-istatisti÷i [ 3.53825] [-5.49749] [-3.77936] [-2.78768] [-3.29680]. Katsay 0.004*** 0.170*** 0.004***. T-istatisti÷i [2.583141] [7.141142] [4.680564]. 0.342. RR. 1.269[0.213]. 28.570***. BGO. 0.536 [0.588]. CUSUM, østikrarl CUSUMQ Not: Ȥ2 BGO , Ȥ2 WDV , Ȥ2 JB , Ȥ2 RR srasyla Breusch Godfrey otokorelasyon, White de÷iúen varyans, Jarque-Bera normallik ve Ramsey Reset model kuruma hatas istatistiklerini göstermektedir. ***, ** ve * srasyla %1, 5 ve 10 düzeyinde anlamll÷ göstermektedir. CUSUM, CUSUMQ; parametrelerin istikrarll÷n göstermektedir. WDV. 1.034 [0.313]. 17.

(10) Turizm, Ekonomik Büyüme, Ticari Açklk ve Finansal Geliúme Arasndaki øliúki: Türkiye Örne÷i. Tablo 7: Varyans Ayrútrmas Dönem. SH. LNGSYH. TA. LNTS. FG. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10. 0.035393 0.052748 0.065708 0.077161 0.087065 0.093629 0.098692 0.103721 0.108528 0.112901. 100.0000 84.85280 78.49947 69.77360 63.96573 60.77189 58.68611 56.86392 55.22751 53.77853. 0.000000 0.007980 0.248085 3.125438 5.961477 7.296422 8.591294 9.981430 11.13590 12.12770. 0.000000 0.270271 0.232578 0.309392 0.271424 0.235441 0.212471 0.196439 0.179452 0.165871. 0.000000 14.86895 21.01987 26.79157 29.80137 31.69625 32.51013 32.95821 33.45714 33.92790. Tablo 7’de elde edilen Varyans Ayrútrmas sonuçlarna göre, ikinci dönemde, GSYH’de oluúan de÷iúimin önemli bir ksm, finansal geliúmeden kaynakl olarak gerçekleúmiútir. ølk dönemlerde, TA de÷iúkeninin GSYH’deki etkisinin oldukça düúük oldu÷u görülmüúken, sonraki dönemlerde TA’nn GSYH’de oluúturdu÷u etkinin artt÷ görülmektedir. Beúinci dönemde, GSYøH üzerindeki de÷iúimlerinin yine a÷rlkl olarak FG’den kaynakl olarak ortaya çkt÷ anlaúlmaktadr. Varyans Ayrútrmas sonuçlar incelendi÷inde genel olarak GSYH üzerinde de÷iúkenlerin etki derecesinin de÷iúmedi÷i söylenilebilir.. 5. Sonuç Bu çalúmada Türkiye ekonomisindeki 1963-2016 yllar arasndaki, ekonomik büyüme, ticari açklk, turist says ve finansal geliúmiúlik arasndaki iliúki analiz edilmektedir. Yaplan analizde öncelikle, kurulan modelde yer alan serilerin dura÷anlk snamas için ADF, PP ve Ng-Perron birim kök testlerinden faydalanlmútr. Uygulanan birim kök testleri ile serilerin birinci düzeyde I(1) oldu÷u anlaúlmútr. De÷iúkenler arasndaki uzun ve ksa dönemli iliúki ARDL Snr Testi Yaklaúm ve Varyans Ayrútrmas ile analiz edilmiútir. ARDL Snr Testi Yaklaúm ile ticari açklk, turist says, finansal geliúmiúlik ve ekonomik büyümenin uzun ve ksa dönemde ekonomik büyüme üzerindeki katsaylar tahmin edilmiútir. Hata düzetme mekanizmasnn negatif ve istatistiksel olarak anlaml bir de÷ere sahip olmas ARDL testi yaplabilmesini mümkün klmútr. ARDL testi sonuçlar uzun ve ksa dönemde turist saysnn ekonomik büyüme üzerinde olumlu bir etkiye sahip oldu÷unu göstermektedir. Elde edilen bulgular, politika yapclarnn Türkiye’nin turizmin potansiyelinden tam olarak yararlanmak için çeúitli programlar geliútirilmesi gerekti÷ini vurgulamaktadr. Bu do÷rultuda, turizm sektöründeki geliúmeyi, buna ba÷l olarak da ekonomik büyüme için itici bir güç oluúturacak turizmi destekleyen politikalar yürütülmesi gerekmektedir. Bu 18.

(11) Finans Politik & Ekonomik Yorumlar (647) Mart 2019: 9-22. çalúmann önemli bulgularndan biri de ekonomik büyüme ve finansal geliúmiúlik arasnda uzun dönem bir iliúkinin tahmin edilmiú olmasdr. Uzun dönemde ekonomik büyüme üzerinde oluúan úoklarn kayna÷n gösteren Varyans Ayrútrmas analiz sonuçlarna göre ise, dönemler itibariyle ekonomik büyüme üzerinde seçilmiú de÷iúkenlerden nispi olarak en çok etkileyen de÷iúkenin finansal geliúme göstergesi oldu÷u görülmektedir. Elde edilen sonuçlardan da görüldü÷ü gibi, finansal geliúmiúlik ekonomik büyüme üzerinde olumlu bir etkiye sahip olmaktadr. Türkiye’de finansal geliúmiúlik arttkça, turizm odakl yatrmlar ve buna ba÷l olarak turizm faaliyetlerin finansman da desteklenebilecektir. Kaynakça AK, Mehmet Zeki; ALTINTAù, Nurullah & Ahmet Salih ùøMùEK; (2016), “Türkiye’de Finansal Geliúme ve Ekonomik Büyüme øliúkisinin Nedensellik Analizi”, Do÷uú Üniversitesi Dergisi, 17 (2), ss.151-160. ALI, Qamar; KHAN, Muhammad Tariq Iqbal & Muhammad Noraiz Iqbal KHAN; (2018), “Dynamics between financial development, tourism, sanitation, renewable energy, trade and total reserves in 19 Asia cooperation dialogue members”, Journal of Cleaner Production, pp. 303-317. ARESTIS, Philip and Panicos DEMETRIADES; (1997),“Financial Development and Economic Growth: Assessing the Evidence”, The Economic Journal, 107(442), pp. 783–799. ATAN, Sibel & Yalcin ARSLANTURK; (2012), “Tourism and Economic Growth nexus: An inputoutput analysis in Turkey”, Procedia Social and Behavioural Sciences, 62, pp. 952 – 956. BASARIR, Cagatay and Yasin Nuri ÇAKIR; (2015), "Causal interactions between CO2 emissions, financial development, energy and tourism", Asian Economic and Financial Review, 5 (11), pp. 1227-1238. BRIDA, Juan Gabriel; CORTES-JIMENEZ, Isabel & Manuela PULINA; (2016) "Has the tourism-led growth hypothesis been validated? A literature review", Current Issues in Tourism 19(5), pp. 394430. CASTRO-NUÑO, Mercedes; MOLINA-TOUCEDO, José A., & María P. PABLO-ROMERO; (2013) "Tourism and GDP: A meta-analysis of panel data studies", Journal of Travel research, 52(6), pp. 745-758. DEMIROZ, D. M., and Serdar ONGAN; (2005), "The contribution of tourism to the long-run Turkish economic growth", Ekonomický þasopis, 9, pp. 880-894. DRITSAKIS, Nikolaos; (2004), "Tourism as a long-run economic growth factor: an empirical investigation for Greece using causality analysis", Tourism Economics, 10 (3), pp. 305-316. GUNDUZ, Lokman, and Abdulnasser HATEMI-J; (2005),"Is the tourism-led growth hypothesis valid for Turkey?", Asslied Economics Letters, 12 (8), pp 499-504. GÜNEù, Sevcan; (2013), "Finansal geliúmiúlik ve büyüme arasndaki nedensellik testi: Türkiye örne÷i." Do÷uú Üniversitesi Dergisi, 14 (1), pp.73-85.. 19.

(12) Turizm, Ekonomik Büyüme, Ticari Açklk ve Finansal Geliúme Arasndaki øliúki: Türkiye Örne÷i. HUSEIN, Jamal & Sahit Murat KARA;(2011). “Research Note: Re-examining the Tourism-Led Growth Hypothesis for Turkey”. Tourism Economics, 17(4), pp.917-924 JALIL, Abdul; TAHIR Mahmood, & Muhammad IDREES; (2013), "Tourism–growth nexus in Pakistan: Evidence from ARDL bounds tests." Economic Modelling, 35, pp. 185-191. KANDIR, Serkan Ylmaz; øSKENDEROöLU, Ömer ve Y. Beyazt ÖNAL; . (2007), “Finansal Geliúme ve Ekonomik Büyüme Arasndaki øliúkinin Araútrlmas”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16(2), ss.311-326. KAR, Muhsin and PENTECOST, ERIC, J. ; (2000), “The Direction of Causality Between Financial Development and Economic Growth in Turkey: Further Evidence”, Loughborough University, Department of Economics, Economic Research Paper, No: 00/27. KASIMATI, Evangelia; (2011), “Economic Impact of Tourism on Greece's Economy: Cointegration and Causality Analysis”, International Research Journal of Finance and Economics, 79, pp. 79-85. KATIRCIOGLU, Setareh; KATIRCIOGLU, Salih & Mehmet ALTINAY; (2018), "Interactions between tourism and financial sector development: evidence from Turkey", The Service Industries Journal, (2017), 38(9-10), pp.519-542. KATIRCIOöLU, Salih T;(2009), “Revisiting the tourism-led-growth hypothesis for Turkey using the bounds test and Johansen approach for cointegration”, Tourism Management, 30(1), pp:17-20 KHALIL Samina, KHAN KAKAR, Mehmood & WALIULLAH; (2007), “Role of Tourism in Economic Growth: Empirical Evidence from Pakistan Economy”, The Pakistan Development Review, 46 : 4 Part II (Winter 2007) pp. 985–995 KIM, Hyun Jeong, CHEN, Ming-Hsiang & SooCheong ‘‘Shawn’’ JANG ;(2006), “Tourism expansion and economic development: The case of Taiwan”, Tourism Management 27 (2006), pp.925–933 KIZILKAYA, Oktay; SOFUOGLU, Emrah ve Zeynep KARAÇOR; (2016), "Türkiye'de Turizm Gelirleri-Ekonomik Büyüme Iliskisi: ARDL Sinir Testi Yaklasimi/The Relationship Between Tourism Revenues and Economic Growth in Turkey: ARDL Bound Test Assroach." Yonetim ve Ekonomi, 23 (1), ss. 203-215. KUMAR, Ronald Ravinesh; (2014), "Exploring the role of technology, tourism and financial development: an empirical study of Vietnam", Quality & Quantity 48(5), pp. 2881-2898. KUMAR, Ronald Ravinesh; LOGANATHAN, Nanthakumar; PATEL Arvind ve Radika Devi KUMAR; (2015), “Nexus between tourism earnings and economic growth: a study of Malaysia”, Quality & Quantity, 49(3), pp. 1101-1120. KYOPHILAVONG, Phouphet; UDDIN, Gazi Salah, & Muhammad SHAHBAZ; (2016), "The nexus between financial development and economic growth in Lao PDR", Global Business Review, 17(2), pp. 303-317. LANZA, Alessandro; Templec, Paul. & Giovanni URGA;(2003). “The implications of tourism specialization in the long-run: An econometric analysis for 13 OECD economies”. Tourism Management, 24, pp.315–32 LEVINE, Ross; (1997), "Financial development and economic growth: views and agenda", Journal of economic literature, 35 (2), pp. 688-726. NEVES, Tiago Sequeira & MACAS Nunes Paulo; (2008), “Does Tourism Influence Economic Growth? A Dynamic Panel Data Approach”, Applied Economics, 40 (2008), pp. 2431-2441 20.

(13) Finans Politik & Ekonomik Yorumlar (647) Mart 2019: 9-22. OH, Chi-Ok; (2005) "The contribution of tourism development to economic growth in the Korean economy", Tourism management, 26(1), pp. 39-44. OHLAN, Ramphul; (2017), "The relationship between tourism, financial development and economic growth in India", Future Business Journal, 3(1), pp. 9-22. ÖZTÜRK, øLHAN & Ali ACARAVCI;(2009), “On The Causalty Between Toursm Growth And Economc Growth: Emprcal Evdence From Turkey”, Transylvanian Review of Administrative Sciences, 25E/2009 pp. 73-81 PABLO-ROMERO Maria, & José A. MOLINA; (2013), "Tourism and economic growth: A review of empirical literature." Tourism Management Perspectives, 8, pp. 28-41. PANAHI, Hossein; MAMIPOUR , Siab & Kaveh NAZARI; (2015), "Tourism and economic growth: A time-varying parameter approach", Anatolia, 26(2), pp.173-185. PAPATHEODOROU, Andreas, ROSSELLÓ, Jaume, XIAO, Honggen; (2010), “Global economic crisis and tourism: Consequences and perspectives” Journal of Travel Research, 49(1), pp.39-45. PESARAN, M. Hashem; YONGCHEOL Shin, & Richard J. SMITH; (2001), "Bounds testing approaches to the analysis of level relationships", Journal of applied econometrics 16 (3), pp. 289326. SEHRAWAT, Madhu, & A. K. GIRI; (2015), "Financial development and economic growth: empirical evidence from India." Studies in Economics and Finance, 32(3), pp. 340-356. SEVÜKTEKøN, Mustafa ve Mehmet NARGELEÇEKENLER; (2007), Ekonometrik zaman serileri analizi, Nobel Yayn Da÷tm, Ankara. SHAHBAZ, Muhammad; KUMAR, Ronald Ravinesh; IVANOV, Stanislav ve Nanthakumar LOGANATHAN; (2017), “The nexus between tourism demand and output per capita with the relative importance of trade openness and financial development: A study of Malaysia.” Tourism Economics, 23(1), pp. 168-186. ùEN Ali & Mustafa, ùøT;(2015). “Turizm Gelirlerinin Türkiye Ekonomisindeki Rolü ve Önemi”. Dicle Üniversitesi øktisadi ve ødari Bilimler Fakültesi Dergisi, 5(8), ss.30-45. TANG, Chor Foon, & Salah ABOSEDRA; (2016), "Tourism and growth in Lebanon: new evidence from bootstrap simulation and rolling causality approaches", Empirical Economics, 50(2), pp.679696. TURSAB; (2017), https://www.tursab.org.tr/istatistikler THANGAVELU, Shandre M.,& Ang Beng JIUNN; (2004), "Financial development and economic growth in Australia: An empirical analysis", Empirical Economics, 29 (2), pp. 247-260. World Travel & Tourism Council (WTTC);(2017), Travel & tourism economic impact 2017 Turkey, U.K. London: World Travel & Tourism Council. World Bank; (2018), World Development Indicators, https://databank.worldbank.org/data/source/world-development-indicators YAMAK, Nebiye; TANRIÖVER, Banu & Filiz GÜNEYSU (2012), " Turizm–Ekonomik Büyüme øliúkisi: Sektör Baznda Bir ønceleme" Atatürk Üniversitesi øktisadi ve ødari Bilimler Dergisi, 26(2), ss. 205-220.. 21.

(14) Turizm, Ekonomik Büyüme, Ticari Açklk ve Finansal Geliúme Arasndaki øliúki: Türkiye Örne÷i. EK 1: ADF birim kök testi, Dickey Fuller birim kök testinin bir uzant s olarak ortaya at lan ADF testi modeli; =. +. +. (1). +. úeklinde ifade edilebilir. Yukar da (1) numaral denklemde yer alan, ¨ fark de÷iúkenini, t zaman trendini, k gecikme uzunlu÷unu, ȝ hata terimini, ȕs parametreleri temsil etmektedir. Modelde için uygun gecikme say s n n belirlenmesinde, k’n n serbestlik derecesini düúürmeyecek kadar az ve hata teriminde yani ȝt de otokorelasyon sorununa sebep olmayacak kadar fazla say da belirlemek gerekmektedir. PP birim kök testi ise, üç farkl regresyon modeli ile geliútirilmiú olmakla birlikte en basit model AR(1) modelini (2) nolu denklemdeki úekilde ifade edilebilmek mümkündür. (2) (1-. L). = +. Denklemde ifade edilen t=1,2,…..T ve model için birim kök 1/. ile tahmin edilir.. olmas. durumunda seride birim kök oldu÷u ifade edilebilir. Çal úmada kullan lan, di÷er bir birim kök testi ise, Ng-Perron testidir. NG-Perron birim kök testi, özellikle PP testlerinde ortaya ç kan hata terimlerin hacmindeki boyut da÷ l m çarp kl ÷ n düzeltmek için M testleri olarak geliútirilen yeni bir birim kök testidir. Ng-Perron testi PP testlerini bilgi kriterlerini modifiye etmektedir. En basit model olan AR(1) yap s dikkate al nd ÷ nda, veri üretme süreci úöyle verilmektedir. (3) Burada. ) oldu÷u varsay lmaktad r. Burada ifade edilen PP, T(. Ng-Perron için önem arz etmektedir ve PP testlerinde hesaplanan. ve. istatisti÷i testleri tekrardan. modifiye edilmektedir. Ng-Perron testinde, oluúturulan dört farkl istatistik; (4). MSB=. (5) (6). MPT= úeklinde ifade edilebilir (Sevüktekin ve Nargeleçekenler, 2007, s. 363-368).. 22. (7).

(15)