Marmara Denizi, Yalova açıklarında avlanan hamsi [Engraulis encrasicolus (Linneaus,1758)] populasyonunun bazı biyolojik özelliklerinin belirlenmesi

T.C.

BALIKESİR ÜNİVERSİTESİ

FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

BİYOLOJİ ANABİLİM DALI

MARMARA DENİZİ, YALOVA AÇIKLARINDA AVLANAN

HAMSİ [Engraulis encrasicolus (LINNEAUS, 1758)]

POPULASYONUNUN BAZI BİYOLOJİK ÖZELLİKLERİNİN

BELİRLENMESİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

BAHADIR AZGİDER

T.C.

BALIKESİR ÜNİVERSİTESİ

FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

BİYOLOJİ ANABİLİM DALI

MARMARA DENİZİ, YALOVA AÇIKLARINDA AVLANAN

HAMSİ [Engraulis encrasicolus (LINNEAUS, 1758)]

POPULASYONUNUN BAZI BİYOLOJİK ÖZELLİKLERİNİN

BELİRLENMESİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

BAHADIR AZGİDER

Jüri Üyeleri : Prof. Dr. Hatice TORCU KOÇ (Tez Danışmanı) Doç. Dr. Zeliha ERDOĞAN

Yrd. Doç. Dr. Tülin ÇOKER

Bu tez çalışması Balıkesir Üniversitesi Rektörlüğü Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından 2015/185 nolu proje ile desteklenmiştir.

i

ÖZET

MARMARA DENİZİ, YALOVA AÇIKLARINDA AVLANAN HAMSİ [Engraulis encrasicolus (LINNEAUS, 1758)] POPULASYONUNUN BAZI

BİYOLOJİK ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ

BAHADIR AZGİDER

BALIKESİR ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BİYOLOJİ ANABİLİM DALI

(TEZ DANIŞMANI: PROF. DR. HATİCE TORCU KOÇ) BALIKESİR, HAZİRAN - 2016

Bu çalışmada Marmara Denizi, Yalova Açıkları’ndaki hamsi (Engraulis encrasicolus Linnaeus, 1758)’nin bazı biyolojik özelliklerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. 2014 Eylül – 2015 Aralık tarihleri arasında aylık örneklemelerle 723 adet birey değerlendirilmiştir. E. encrasicolus’ un boy, ağırlık, yaş, eşey dağılımları ve oranları, boy-yaş, ağırlık-yaş, boy-ağırlık ilişkisi, kondisyon faktörü ve gonadosomatik indeks değerleri saptanmıştır. Bireyler I-III yaş grubu arasında dağılım göstermiştir. Total boy değerleri 10.2-15.8 cm, ağırlıkları ise 7.97-21.56 g arasında olduğu saptanmıştır. Boy ağırlık ilişkisi tüm bireyler için W=0.013*L2.7333 R2=0.8587olarak hesaplanmıştır. Von Bertalanfy eşitliği, L∞= 19.77 cm olup k= 0.23 t0= -2.84 ɸ’=1.95 olarak saptanmıştır. Eşey oranları 0.81:1 (D:E) olup, populasyonun %44.81’ ini dişi ve %55.19’ unu erkek bireylerin oluşturduğu tespit edilmiştir. En yüksek ortalama kondisyon faktörü dişilerde Ekim (0.72) ayında erkeklerde ise Eylül (0.74) ayında görülmüştür. Gonadosomatik indeks değerlerine göre yumurtlama periyodunun Mart sonu- Kasım ortası arasında olduğu tespit edilmiştir. En yüksek ortalama hepatosomatik indeks değeri tüm (dişi+erkek) bireylerde Ocak-Şubat ayında görülmüştür. E. encrasicolus’ un beslenme alışkanlıkları incelendiğinde, midelerinin %63.8 kopepod, %24.2 ostrakod, %3.4 balık yumurtası, %4.5 dekapod, %2.6 kladoser ve %1.5 oranında gastropod içerdiği, kopepod’un dominant besin grubunu oluşturduğu tespit edilmiştir. Toplam ölüm (Z), doğal ölüm (M), ve balıkçılıktan ileri gelen ölüm (F) değerleri, Z=1.37 yıl-1, M=0.38 yıl-1, ve F=0.99 yıl-1 olarak hesaplanmıştır. Sömürülme oranı (E) 0.72 olup, hamsi stokunun avcılık baskısından etkilendiğini göstermektedir.

ANAHTAR KELİMELER: Engraulis encrasicolus, Marmara denizi, Yalova

ii

ABSTRACT

DETERMİNATİON OF SOME POPULATİON ASPECTS OF ANCHOVY, [Egraulis encrasicolus (LİNNEAUS, 1758)] COUGHT OFF YALOVA, THE

SEA OF MARMARA MSC THESIS BAHADIR AZGİDER

BALIKESIR UNIVERSITY INSTITUTE OF SCIENCE BIOLOGY

(SUPERVISOR: PROF. DR. HATİCE TORCU KOÇ ) BALIKESİR, JUNE 2016

A total of 723 anchovy (Engraulis encrasicolus Linnaeus, 1758) were collected from Off Yalova, Sea of Marmara between September 2014 and December 2015 in order to evaluate some information on length, weigth, age, sex distribution and ratios, age-length, length-weight relationship, condition factor and gonadosomatic index of this species. The population was composed of 3 age-classes (I-III). Total lengths and total weights of sampled fish were determined to be ranged from 10.2 to 15.8 cm and 7.97 to 21.56 g., respectively. Length weight relationship for all individuals calculated as W=0.013*L2.7333 R2=0.8587. Von Bertalanfy were determined as L∞= 19.77cm K= 0.23 t0= -2.84 ɸ’=1.95. As sexual ratio was 0.81:1 (F:M), the anchovy population consisted of 44.8% female and 55.2% male inviduals. The highest average condition factors were observed for females in October (0.72), and for males in September (0.74). According to gonadosomatic index values, spawning period determinated from the end of March to mid of November. The highest average hepatosomatix index value were observed in January-February.As to feeding habits of E. encrasicolus, stomachs of anchovies contained 63.8% of copepod, 24.2% of ostracod, 3.4% of fish eggs, 4.5% of decapod, 2.6% of kladocer and 1.5% of gastropod and copepod was determined to be dominant food group. It was estimated that total (Z) mortality , natural (M) mortality, and fishing (F) mortality rates were of Z=1.37 year-1 ,M=0.38 yıl-1_{, F=0.99 yıl}-1

. As exploitation rate was estimated as E=0.72, it can be shown that the anchovy population was influenced by overfishing highly.

KEYWORDS: Engraulis encrasicolus, the sea of Marmara, off Yalova,

iii

İÇİNDEKİLER

2.1 Araştırma Bölgesinin Özellikleri ... 9

2.2 Örneklerin elde edilmesi ve değerlendirilmesi ... 9

2.3 Yaş Tayini ... 10

2.4 Boy-ağırlık ilişkisi ... 10

2.5 Büyüme ... 10

2.6 Kondisyon Faktörü ... 11

2.7 Hepato-somatik indeks (%HSI) ... 11

2.8 Eşey Oranı ... 12

2.9 Gonadosomatik İndeks (%GSİ) ... 12

2.10 Beslenmesi ... 12

2.10.1 Mide örneklerinin incelenmesi ... 12

2.11 Mortalite (Ölüm Oranı) ... 13

3. BULGULAR ... 14

3.1 Türün Sistematiği ... 14

3.2 Türün Yayılış Alanı ... 15

3.3 Hamsinin Avcılık Durumu ... 15

3.4 Türün Genel Özellikleri ... 17

3.5 Biyolojisi ... 17

3.5.1 Büyüme Durumları ... 17

3.5.1.1 Boy ve Ağırlık Dağılımı ... 17

3.5.1.2 Eşey Dağılımı ... 21 3.5.1.3 Boy-Ağırlık İlişkisi ... 21 3.5.1.4 Yaş Kompozisyonu ... 23 3.5.1.5 Yaş-Boy İlişkisi ... 25 3.5.1.6 Yaş-Ağırlık İlişkisi ... 25 3.5.2 Kondisyon Faktörü ... 26 3.5.3 Hepotosomatik İndeks ... 27 3.6 Üreme Durumu ... 29 3.7 Beslenmesi ... 31

3.7.1 Mide İçeriğinin incelenmesi ... 31

3.7.1.1 Bulunuş Frekansı ... 33

3.8 Mortalite (Ölüm Oranı) ... 34

4. TARTIŞMA ... 35

5. SONUÇ VE ÖNERİLER ... 49

iv

ŞEKİL LİSTESİ

Sayfa

Şekil 2.1. Örnekleme bölgesini oluşturan istasyonlar. ... 9

Şekil 3.1. E. encrasicolus’un dünyadaki yayılış alanı. ... 15

Şekil 3.2. E. encrasicolus’un genel görünüşü [78]. ... 17

Şekil 3.3. E. encrasicolus bireylerinin genel boy dağılımı. ... 18

Şekil 3.4. E. encrasicolus erkek bireylerinin boy dağılımı. ... 18

Şekil 3.5. E. encrasicolus dişi bireylerinin boy dağılımı. ... 19

Şekil 3.6. E. encrasicolus bireylerinin genel ağırlık dağılımı... 19

Şekil 3.7. E. encrasicolus erkek bireylerinin ağırlık dağılımı. ... 20

Şekil 3.8. E. encrasicolus dişi bireylerinin ağırlık dağılımı. ... 20

Şekil 3.9. E. encrasicolus bireylerinin genel boy-ağırlık ilişkisi. ... 21

Şekil 3.10. E. encrasicolus erkek bireylerinin boy-ağırlık ilişkisi. ... 22

Şekil 3.11. E. encrasicolus dişi bireylerinin boy-ağırlık ilişkisi. ... 22

Şekil 3.12. E. encrasicolus bireylerinin yaş gruplarına göre dağılımı. ... 23

Şekil 3.13. E. encrasicolus erkek bireylerinin yaş gruplarına göre dağılımı. ... 24

Şekil 3.14. E. encrasicolus dişi bireylerinin yaş gruplarına göre dağılımı. ... 24

Şekil 3.15. E. encrasicolus bireylerinin aylara göre kondisyon faktörü. ... 27

Şekil 3.16. E. encrasicolus dişi ve erkek bireylerinin aylara göre kondisyon faktörü. ... 27

Şekil 3.17. E. encrasicolus bireylerinin aylara göre hepatosomatik indeks değerleri. ... 28

Şekil 3.18. E. encrasicolus dişi ve erkek bireylerinin aylara göre hepatosomatik indeks değerleri. ... 29

Şekil 3.19. E. encrasicolus bireylerinin aylara göre gonadosomatik indeks değerleri. ... 30

Şekil 3.20. E. encrasicolus’un dişi ve erkek bireylerinin aylara göre gonadosomatik indeks değerleri. ... 30

Şekil 3.21. E. encrasicolus bireylerinin aylara göre midelerinin vücut ağırlığına oranı. ... 32

Şekil 3.22. E. encrasicolus bireylerinin mevsimlere göre midelerinin vücut ağırlığına oranı. ... 32

Şekil 3.23. E. encrasicolus bireylerinin midelerinin mevsimlere göre doluluk ve boşluk oranı (%). ... 33

v

TABLO LİSTESİ

Sayfa

Tablo 3.1. 1985-2007 yılları arasında Türkiye’de avcılık yoluyla elde edilen

balık üretiminde hamsi av miktarı ve oranları(%), TUİK verileri. ... 16

Tablo 3.2. E. encrasicolus dişi, erkek ve tüm bireylerinin boy ağırlık ilişki

değerleri. ... 22

Tablo 3.3. E. encrasicolus bireylerinin yaş gruplarına bağlı boy değerleri. ... 25 Tablo 3.4. E. encrasicolus bireylerinin yaş gruplarına bağlı ağırlık

değerleri (g). ... 26

Tablo 3.5. E. encrasicolus bireylerinin aylara göre hepatosomatik indeks

değerleri. ... 28

Tablo 3.6. E. encrasicolus bireylerinin aylara göre gonadosomatik indeks

değerleri. ... 29

Tablo 3.7. E. encrasicolus bireylerinin aylara ve mevsimlere göre midelerinin

vücut ağırlığına oranları. ... 31

Tablo 3.8. E. encrasicolus bireylerinin aylara göre midede gözlemlenen besin

gruplarının % değerleri... 33

Tablo 4.1. E. encrasicolus bireylerinin farklı bölgelerde saptanan yaş gruplarına

göre ortalama boy değerleri (cm). ... 37

Tablo 4.2. E. encrasicolus bireylerinin farklı bölgelerde saptanan von Bertalanffy

büyüme parametreleri. ... 38

Tablo 4.3. E. encrasicolus bireylerinin farklı bölgelerde saptanan boy-ağırlık

ilişkisi parametreleri. ... 40

Tablo 4.4. E. encrasicolus bireylerinin farklı bölgelerde saptanan yaş

kompozisyonu (%). ... 42

Tablo 4.5. E. encrasicolus bireylerinin farklı bölgelerde saptanan maksimum yaş

değerleri. ... 43

vi

ÖNSÖZ

Lisansüstü eğitimimin ilk gününden itibaren, tecrübe ve bilgisi ile beni her zaman destekleyen ve yönlendiren manevi desteğini hiç bir zaman esirgemeyen bir anne şevkati ile yaklaşan çok değerli Danışman Hocam Sayın Prof. Dr. Hatice TORCU KOÇ’a içtenlikle teşekkür ederim.

Tez çalışmam esnasında manevi desteğini hep hissettiğim, bilgi birikimini benimle paylaşan, çalışmalarımda yardımıcı olan değerli Hocam Doç. Dr. Zeliha ERDOĞAN’a teşekkür etmeyi bir borç bilirim.

Çalışmalarım boyunca kendi işlerinin arasında yardımıma gelen, bütün telaşlarıma ve stresime ortak olan, her fırsatta güçlü olduğumu hatırlatan arkadaşlarım Deniz TAŞKIRAN’a ve Kübra KURAN’a teşekkür ederim.

Son olarak hayatım boyunca beni her zaman destekleyen, sevgi ve güvenlerini benden hiç esirgemeyen, eğitimimi sürdürebilmem için bana her türlü imkanı tanıyan canım aileme sonsuz teşekkürler…

1

1. GİRİŞ

Günümüzde, su ürünleri aktiviteleri gerek dünya ve gerekse ülkemizde geçmişi çok eskilere dayanan ve besin sağlama amaçlı yapılan bir uygulamadır. Dünya nüfusunun hızlı artışıyla, gıda ihtiyacı da artmakta ve bu ihtiyaçlar toplumun hayvansal proteine taleplerini de beraberinde getirmektedir. Bu durum pek çok ülkenin denizlerdeki doğal kaynaklara yönelmesine neden olmuştur [1].

2000 yılında dünyadaki toplam su ürünleri üretimi miktarı, FAO kayıtlarında 130.433.785 ton olarak bildirilmiştir [2]. 100 milyon tonu aşan dünya üretiminde bu artışın sürekliliği için stokların bilimsel yöntemlerle araştırılıp denetlenmesi ve aşırı avcılık baskısının önlenmesi sağlanmalıdır. Bununla beraber, sucul ortamda yaşayan canlıların hem bulundukları ekolojik ortamın hem de biyolojik özelliklerinin incelenmesi, bizim de bu kaynakları daha iyi tanımamıza ve tanıtmamıza, bilimsel ve teknolojik anlamda planlı ve programlı şekilde daha iyi değerlendirmemize yarar sağlamaktadır.

Ülkemiz, su ürünleri üretimi yönünden sıralamalarda altlarda yer almasına rağmen, potansiyel bakımdan, su ürünlerinin yeni yeni geliştiği pek çok ülkeden daha zengin kaynaklara sahiptir. Bu zenginliği, ekolojik yapısının uygunluğundan ve coğrafik konumundan kaynaklanmaktadır [3]. Ülkemiz suları potansiyel olarak zengin kaynaklara sahip olmasına karşın, bu kaynaklardan yeteri kadar yararlandığımız söylenemez. Son yıllarda da ülkemizde, balıkçılık biyolojisi açısından, kaynaklardan sistemli bir şekilde yararlanmak amacıyla araştırmalar artmıştır.

Su ürünleri üretiminde avcılık yoluyla elde edilen su ürünleri miktarı 484.410 ton olup, toplam üretimin % 82’ sini oluşturmaktadır. Avcılık yoluyla elde edilen bu miktarın % 96’sını deniz balıkları kaplamaktadır [4]. Türkiye balık üretimi yıllara göre değişmekle beraber %60-80’ini hamsi, istavrit, sardalya, palamut gibi pelajik balıklardan oluşturmaktadır [5-7].

Türkiye deniz balıkçılığında avcılığı yapılan en ekonomik ve yaygın değere sahip balık türlerinin Clupeiformes takımı ve Engraulidae familyasına ait oldukları

2

bilinmektedir [8]. Bu familya denizlerimizde tek tür olan Engraulis encrasicolus (L.) ile ifade edilmektedir [4,8,9]. Ülkemiz denizlerinde özellikle Karadeniz de önemli miktarda bulunan hamsi E. encrasicolus Kuzey denizi, Kuzey Doğu Atlantik, Akdeniz, Ege, Marmara ve Azak denizine kadar dağılmış bulunan pelajik bir türdür [4, 8-10]. Hamsi, deniz balıkları üretiminin % 70.89’ unu, toplam üretilen ürünün ise %50.19’ unu oluşturmaktadır [11,12].

Türkiye’nin balıkçılık üretiminde gözlenen değişim, Dünya üretimindeki değişime paralellik göstermektedir. Hamsi bu üretim periyodunda iniş ve çıkışlara rağmen en fazla avlanan tür olarak karşımıza çıkmaktadır [13]. Ülkemiz, 1960-1970 yılları arasında yıllık üretimini %7.2 oranında arttırırken; 1971-1980 yılları arasında %8.7; 1980-1982 yılları arasında %7.8, 1982-1984 yılları arasında %5.9; 1984-1986 yılları arasında %1.1 ve 1986-1988 yılları arasında ise %7.7 oranında arttırmıştır. Ancak 1988 yılında itibaren 1989 yılında, bir önceki yıla oranla %32.4 ve 1990 yılında ise %15.8 oranında üretimde keskin düşüşler gerçekleşmiştir [13]. Bu azalmanın en büyük sebebi yıllık üretimin yaklaşık olarak %70’ini karşılayan Karadeniz hamsi stokunun bilinçsiz avlanma ile aşırı derecede yıpratılması olarak görülmektedir. Ayrıca 1987 yıllında ilk kez kuzeydoğu Atlantik’ten gemi balans sularıyla getirildiğine inanılan bir loplu ktenofor olan Mnemiopsis leidyi (taraklı medüz) Karadeniz’de aşırı derece uygun olan yaşam ortamı bulmuştur [13]. Bu tür, fito ve zooplanktonik organizmaların yanı sıra balık yumurta ve larvaları başlıca besinlerini oluşturmaktadır [13]. Karadeniz hamsi stoku giderek artan avcılık baskısına ek olarak 1988 yılında m2

de 1.5-2 kg’lık M. leidyi biyokütlesine ve 1989 yılında ise tüm karadenizde 800 milyon tonluk biyokütleye sahip M. leidyi ile hem beslenme açısından yarışa girmiş hem de yumurta ve larvalar için acımasız bir predatör olan M. leidyi ile karşı karşıya kalmıştır [13]. Daha sonra 2000’li yıllarda yükselişe geçmiştir ve 2005 yılında tekrar bir düşüş göstermiştir [14]. Yıllara göre dalgalanmalar gösteren hamsi miktarının yanında populasyon yapısı da değişiklikler göstermektedir. Son yıllarda hamsi de aşırı avcılığın olduğu, işletme oranının sürekli yüksek değerler aldığı belirlenmiştir [15].

Türkiye’de avcılıkla elde edilen su ürünlerinin yaklaşık %50’sini, deniz balıkları üretiminin ise yaklaşık %60’ını oluşturan ve tamamına yakın bir kısmı Karadeniz’de avlanılan hamsi’dir [16].

3

Hamsi, kışlama döneminde ülkemiz kıyılarında orta su trolü ve gırgır adı verilen çevirme ağlarıyla avlanmaktadır. Ülkemizde avlanılan ürünün büyük bir kısmı (%85–90) gırgır tekneleriyle sağlanmaktadır [16]. Gırgır teknelerinin yakaladığı av kapasitesi dikkate alındığında hedef dışı tür ve ekosisteme olan etkisinin de tespit edilmesi balıkçılık açısında büyük önem taşımaktadır [17].

Marmara Denizi’nin Karadeniz ve Akdeniz su sistemleri arasında yer alarak, bir iç deniz ve haliç özelliği taşıması, bu bölgenin göçmen balıklar açısından oldukça zengin olmasını sağlamıştır. Marmara Denizi %0339 tuzluluk, 20m derinlik ve 8-26°C sıcaklık ile boğazlar yoluyla Akdeniz ve Ege’yi Karadenize bağlayan bir iç deniz konumunda olup, balıkların göçleri esnasında yumurtlama, kışlama ve beslenme yaptığı geçiş bölgesi oluşturmaktadır. Balıkçılık göz önünde bulundurulduğunda, Türkiye’deki yıllık deniz balıkları avcılığının %11’i bu bölgeden sağlanmaktadır [18,19]. Bununla birlikte, gerek ekonomik, gerekse besin değeri bakımından Karadeniz’den sonra ikinci sırada yer almasına rağmen, Marmara Denizi hamsisinin biyolojik özelliklerini inceleyen ayrıntılı çalışmaya rastlanmamıştır.

Bu çalışma, Marmara Denizi, Yalova açıklarında hamsi populasyonunun biyolojik yapısı hakkında körfezde şimdiye kadar türe ilişkin yapılmış en kapsamlı çalışmadır.

1.1 Literatür Özeti

Yukarıda da vurguladığımız gibi hamsi ülkemiz sularında özellikle de Karadeniz’de kış aylarında gırgır adı verilen çevirme ağları ile avlanan doğal bir ürünümüzdür. Engraulidae familyası içerisinde Engraulis cinsini oluşturan türler genellikle tropik ve subtropik denizlerde yaşayıp, kıyı kesimlerinde sürüler oluştururlar [20]. Hamsi özellikle Karadenizde önemli miktarda bulunmakta, bunun yanında Kuzey denizi, Kuzey Doğu Atlantik, Akdeniz, Ege, Marmara ve Azak Denizi’nde de bol miktarda bulunan bir balık türü olup, Karadeniz’ deki alt türleri de Engraulis encrasicolus ponticus ve Engraulis encrasicolus maeticus’ dur [8,10,20]. Hamsi, E. encrasicolus ile ilgili diğer çalışmalar aşağıda belirtildiği gibidir.

4

Erazi, [21] Marmara Denizi’ndeki balık türlerinin tespitini yaparken bu türe ait örneklerin de özelliklerini bildirmiştir.

Slastenenko, [22] Karadeniz Havzasına ait olduğunu düşündüğü türe ait örnekler toplamış ve akabinde bunları içeren bir çalışma gerçekleştirmiştir.

Artüz, [23] “Türkiye Pelajik Balıkçılığına Bakış” adlı çalışmasını gerçekleştirirken, türe ait bireylerinin örneklerini de kaydetmiştir.

Vucetic, [24]’e ait Orta ve Kuzey Adriyatik Denizi’nde hamsi (E. encrasicolus, L.)’nin yumurtlamasına dair bazı veriler içeren bir çalışma bulunmaktadır.

Demir, [25] Türkiye sularındaki temel populasyonların meristik karakterlerini ele alarak, E. encrasicolus türün özellikleri ile ilgili populasyon analizi yapmıştır.

Demir, [26] yine Türkiye sularında teleost balık ve yumurtalarını çalışırken, Edremit Körfezi’nden örnekleme yapmıştır.

Mater, [27] İzmir Körfezi’nde pelajik hamsi (E. encrasicolus, L.)’nin yumurta ve larvalarının morfoloji, dağılım, bolluk ve mortalite oranları üzerine bir çalışma gerçekleştirmiştir.

Aksiray, [28] Türkiye deniz balıkları tayin anahtarını belirtirken, hamsi türünü de tanımlamıştır.

Düzgüneş ve Karaçam, [29] Karadeniz’deki hamsilerin (E. encrasicolus, L.) bazı büyüme özelliklerinin ve büyüme parametrelerinin incelenmesi üzerine araştırma gerçekleştirmişlerdir.

Palomera vd., [30] Batı Akdeniz’de hamsi, E. encrasicolus’un larva gelişimiyle ilgili bir çalışma gerçekleştirmişlerdir.

Erkoyuncu ve Özdamar, [31] Karadeniz’de hamsi, E. encrasicolus (L.)’nin yaş, boy, eşey kompozisyonu tahmini ve büyüme parametreleri üzerine bir çalışmayı bildirmişlerdir.

Ünsal, [32] Karadeniz’deki hamsi E. encrasicolus (L.1758)’nin yaş-boy-ağırlık ilişkisi ile en küçük av büyüklüğünün saptanması üzerine araştırma yapmıştır.

5

Regner ve Dulcic, [33] Adriyatik Denizi’nde yapmış oldukları çalışmada hamsinin larval dönem sonrasındaki büyüme parametrelerinin otolit büyüme halkalarından tahmini hakkında bilgi vermişlerdir.

Özdamar vd., [34] de Karadeniz’den örneklenen hamsinin bazı biyolojik özellikleri hakkında çalışmışlardır.

Cihangir ve Tıraşın, [35] Türkiye sularından Karadeniz, Marmara ve Ege Denizindeki hamsi stoklarını araştırmışlardır.

Cihangir ve Uslu, [36] Ege Denizi’nde hamsi (E. encrasicolus L.)’ nin fekonditesi üzerine bir ön çalışma yapmışlardır.

Kocataş vd., [37] Marmara Denizi’ndeki balıkçılık kaynakları ve bunların yaşam koşullarını araştırırken, türe ait bulguları değerlendirmişlerdir.

Niermann vd., [38] 1991-1992 yılları arasında hamsilerin yumurta ve larvalarının dağılımlarının karşılaştırmalı haritalarla belirlenmesi üzerine bir çalışma yapmışlardır.

Özdamar vd., [39] Karadeniz’deki Avrupa hamsisinin (E. encrasicolus, L.) bütün populasyonlarındaki çeşitliliği içeren bir çalışma yapmışlardır.

Giraldez ve Abad, [40] Malaga kıyısında batı Akdeniz hamsisinin üreme biyolojisinin durumu üzerine bir çalışma yapmışlardır.

Özdamar vd., [41] Karadeniz’de 1994-1995 av sezonunda hamsiye (E. encrasicolus, L.) ait parametrelerin tahmini üzerine bir çalışma yapmışlardır.

Küçük, [42] İzmir Körfezi’nde (Ege Denizi) dağılım gösteren hamsinin (E. encrasicolus L.) bazı biyolojik özellikleri ve demekolojisini içeren bir çalışma yapmıştır.

Ünlüoğlu, [43] İzmir Körfezi’nde kupes, sardalya ve istavrit ile beraber hamsi de beslenme rejimini içeren bir çalışma yapmıştır.

Mater ve Meriç, [44] Deniz balıklarının tür listesini verirken türe ait özelliklere de değinmişlerdir.

6

Motos, [45] Biscay Körfezi’nde hamsi populasyonunun üreme biyolojisi ve fekonditesi üzerine bir çalışma yapmıştır.

Dulcic, [46] Kuzey Adriyatik Denizi’ndeki hamsi larvalarının gelişimiyle ilgili bir çalışma yapmıştır.

Gordina vd., [47] Karadeniz’deki hamsi (E. encrasicolus, L.) yumurtalarının morfolojik farklılıkları üzerine yeni veriler rapor etmişlerdir.

Coombs vd., [48] İtalya kıyılarında hamsilerin besin ve beslenmesi hakkında bir çalışma gerçekleştirmişlerdir.

Mater ve Bilecenoğlu [49] Türkiye Deniz balıklarını verirken türe ait bulguları ortaya koymuşlardır.

Plounevez ve Champalbert, [50] Lion Körfezi’nde (Akdeniz) hamsinin beslenme davranışı ve aktivitesini inceleyen bir çalışma yapmışlardır.

Sinovcic, [51] hamsi, E. encrasicolus (L.)’nun biyolojisi, populasyon dinamiğini içeren bir araştırma yapmıştır.

Eryılmaz, [19] Güney Marmara Denizi’nde kemikli balık türlerini çalışarak, bu türe ait bulguları vermiştir.

Vallisneri ve Scapolatempo, [52] Kuzey ve Orta Adriyatik Denizi’nde E. encrasicolus L.’un üreme biyolojisi ve populasyon örnekleri adlı bir çalışma yapmışlardır.

Okuş ve Yüksek, [53] Marmara Denizi’nin genel özellikleri adlı çalışmalarında türden söz etmektedirler.

Artüz, [54] hamsi populasyonlarındaki inceleme ve incelemenin sebepleri hakkında bir çalışma yapmıştır.

Uçkun vd., [55] İzmir Körfezi’nde hamsi (E. encrasicolus, L.)’nin beslenme özellikleri üzerine bir ön çalışma bildirmişlerdir.

Aka vd., [56] Türkiye Denizlerinde yaşayan hamsinin biyolojik özelliklerinin incelendiği bir çalışmada Bandırma Körfezi hamsilerinden bahsetmişlerdir.

7

Türker-Çakır, [57] Edremit Körfezi’nin ihtiyoplanktonu konulu doktora tezinde hamsinin en yoğun çıkan tür olduğu ve türün yumurta ve larvalarına ait bulguları vermiştir.

Torcu-Koç, [58] Bandırma Körfezi balıkları adlı çalışmasında türün morfometrik özelliklerini vermektedir.

Uçkun vd., [59] İzmir Körfezi’nde hamsi (E. encrasicolus L.)’nin yaş ve büyüme özellikleri üzerine araştırma yapmışlardır.

Bilgin, [15] Türkiye sularında (Karadeniz) avlanan hamsinin, E. encrasicolus (L.)’un stoklarındaki durumu incelemiştir.

Türker-Çakır ve Hoşsucu, [60] Edremit Körfezi’nde (Kuzey Ege Denizi- Türkiye) yaşayan hamsinin, E. encrasicolus (L.)’un yumurta/larvalarının dağılım, bolluk ve mortalite oranını inceleyen bir çalışma yapmışlardır.

Ulunehir, [61] Edremit Körfezinde avlanan E. encrasicolus türünün populasyonuna ait biyolojik özellik parametreleri konulu yüksek lisans tez çalışmasında türe ait bulgular bildirmiştir.

Oğuzhan ve Angiş [62] yapmış olduğu çalışmada Karadeniz’de avlanan E. encrasicolus populasyonuna ait bazı parametreleri hakkında bilgi vermektedirler.

Satılmış vd., [63] Orta Karadeniz’de hamsinin kondüsyon faktörü ve gonadosomatik indeksinin aylık değişimi ile fekonditesi hakkında çalışma yapmışlardır.

Genç vd., [64] Doğu Karadeniz’de 2009-2010 av sezonunda avlanılan hamsinin (E. encrasicolus (L.)), populasyon parametreleri ve hedef dışı av oranları ile ilgili çalışma bildirmişlerdir.

Bingel ve Gücü, [65] Karadeniz hamsisi ve stok tespiti çalışmalarında türün genel anlamda biyolojisi hakkında bilgi vermişlerdir.

Literatürde de belirtildiği gibi balığın stok durumu, büyüme değerlerinin, avlanabilir boyu, av verimliliği mortalite gibi tespitlerinde tabanı oluşturması açısından, bu konu üzerine yapılan çalışmalar oldukça önemlidir. Yurt dışındaki araştırmacıların çeşitli türlerin populasyon dinamiği üzerine çalışmalar yaptıkları ve

8

bu çalışmaların, özellikle ülkelerin balıkçılık politikalarının uygulanmasında önemli bir rol oynadığı bilinmektedir [42].

Balık stoklarından ekonomik anlamda en verimli şekilde yaralanabilmek amacıyla stok tespitlerinin yapılması, türlerin yaş ve büyüme parametrelerinin ortaya konması son derece önemlidir. Türün yumurta ve larval gelişmeleri üzerine gerek ülkemiz denizlerinde, gerekse farklı denizlerde bir çok çalışma olduğu bilinmektedir. Ancak türün yaş ve büyüme özellikleriyle ilgili olarak denizlerimizde çok az sayıda araştırma yapılmıştır [59]. Diğer denizlerde yapılan çalışmalarda yine sınırlı sayıdadır ve besin ihtiyacı doğrultusunda, özellikle de son yıllarda gerçekleştirilmiştir.Hamsinin avcılığının ülkemiz balıkçılığı için son derece önemli olması, stoklarının sürekli takip edilmesi ve araştırmaların düzenli olarak devamlılığını gerektirmektedir. Bu nedenledir ki çalışmamızda Marmara Denizi’nde az sayıda çalışma olması göz önüne alınarak hamsi balığının biyolojik özellikleri çalışılmıştır.

9

2. MATERYAL VE METOT

2.1 Araştırma Bölgesinin Özellikleri

Marmara Denizi sularının özelliği bakımından, Akdeniz ile Karadeniz arasında bir geçiş özelliği gösterir. Karadeniz’den olan üst akıntı nedeniyle yüzeyde %o 23 tuzluluk oranı, Akdeniz’den olan üst akıntı nedeniyle de derinlerde %o 36 tuzluluk oranı içerir. Körfez büyük olmamasına rağmen balıkçılık açısından önemli bir yer tutar. Çalışma bölgemiz olan Yalova bölgesi Marmara Denizi’nde 105 km.lik bir kıyı şeridine sahip olup, 40°39′K 31°29′D koordinatları içerisinde yer almaktadır. Avcılığın yapıldığı bölgeler Kapaklı, Armutlu, Esenköy gibi yerleşim yerleridir [66].

Şekil 2.1. Örnekleme bölgesini oluşturan istasyonlar.

2.2 Örneklerin elde edilmesi ve değerlendirilmesi

Materyal, 2014-2015 yılları arasında Yalova bölgesinden gırgır tekneleriyle rastgele örnekleme yöntemi ile aylık olarak ortalama 60 adet olmak üzere toplam 723 birey elde edilmiştir. Laboratuvara getirilen örneklerin total boy ölçümleri, ± 1 mm hassasiyetli kumpas ile yapılmış, boy ölçümleri yapılan balıklar 0.5 cm’lik boy sınıflarına alınarak incelenmiştir. Vücut ağırlığı ölçümleri ise ± 0.01 gr hassasiyetli

10

terazi ile alınmıştır. Hamsi pullarının kolaylıkla dökülebilirliği nedeniyle, yaş tayini için sadece otolitlerden yararlanılmıştır [13, 67].

2.3 Yaş Tayini

Otolitlerdeki yaş halkalarının daha belirgin bir hale gelmesi için %3’lük NaOH çözeltisinde temizlendikten sonra, alkol serilerinden (%30, %40, %50, %60, %70, %80, %90) geçirilerek şeffaflaştırılmıştır. Otolitler gliserin içinde binoküler mikroskopta okunmuştur.

2.4 Boy-ağırlık ilişkisi

Elde edilen hamsi bireylerin oluşturduğu populasyonun boy ağırlık ilişkisinin incelenmesinde W=a.Lb şeklinde verilen allometrik büyüme denkleminden yararlanılmıştır [13] Bu eşitlikte;

W: Total ağırlığı (g), L: Total boyu (cm),

a ve b: Regresyon sabitleri olup,

a: Boy-ağırlık ilişkisini oluşturan eğrinin y eksenini kestiği noktayı

b: Boy ağırlık ilişkisini belirleyen eğrinin eğimini ifade etmektedir. Yapılan bu çalışmanın b değerleri istatistiksel olarak değerlendirilmiş ve daha önce yapılmış türe özgü başka çalışmaların değerleriyle karşılaştırılmıştır.

2.5 Büyüme

Büyüme ilişkisinin matematiksel olarak hesabında, von Bertalanffy büyüme eşitlikleri kullanılmıştır [68,69].

11

Yaş-boy ilişkisi için: Lt= L∞ [1-e-k(t-to)] Bu eşitlikte;

Lt: (t) yaşındaki balıkların ortalama boyunu (cm), L∞: Asimptot boyunu (cm),

k: Büyüme katsayısı (yıl-1 ), t: Balığın yaşı,

to: Balığın yumurtadan çıkmadan önceki teorik yaşı, b:Boy-ağırlık ilişkisinde regresyon sabitini,

e: Logaritma tabanını ifade etmektedir.

Diğer çalışmalarla ilgili büyüme parametrelerinin karşılaştırılmasında büyüme performansı indeksi, Fi-üssü (Φ’ )değerleri kullanılmıştır.

Buna göre;

Φ’=log10 k+ 2log10L∞ denkleminden yararlanılmıştır [13,70].

2.6 Kondisyon Faktörü

Kondisyon faktörü, balığın kas dokularında depolanan besin rezervlerinin değişimi hakkında bilgi verir. Beslenme ve gelişme kriterlerinden biridir.

Hesaplanmasında;

K= (((Vücut Ağırlığı)-(Gonat Ağırlığı))/ (Balık Boyu)3 )*100 eşitliği kullanılmıştır [70].

2.7 Hepato-somatik indeks (%HSI)

12

%HSI= Karaciğer Ağırlığı (g)/Vücut Ağırlığı (g)x100 eşitliği kullanılmıştır [72].

2.8 Eşey Oranı

Örneklerin eşey tayini makroskobik olarak yapılmıştır. Ancak küçük bireylerde eşey ayırımı ise gonatlardan hazırlanan preperatların 10x büyütmeli mikroskop altında bakılmasıyla sağlanmıştır. Bunun sonucunda tanecikli yapı içeren gonatlar dişi, mat ve beyaz renkli olanlar ise erkek olarak belirlenmiştir. Örnekleme periyodunda örneklerdeki dişi erkek oranları arasında istatistiksel açıdan fark olup olmadığını belirlemek amacı ile t-testi uygulaması yapılmıştır [73].

2.9 Gonadosomatik İndeks (%GSİ)

Üreme periyodunun belirlenmesinde gonadosomatik indeks değerleri hesaplanmıştır. Hesaplamada;

%GSI: (Gonat ağırlığı /Gonatsız Vücut Ağırlığı) * 100, eşitliğinden faydalanılmıştır [13].

2.10 Beslenmesi

2.10.1 Mide örneklerinin incelenmesi

Mide analizleri, balıkların beslenme alışkanlıklarını, av-avcı arasındaki ilişkiyi bulmak ve beslenme rejimlerindeki olası mevsimsel farklılıkları ortaya koymak amacıyla yapılmıştır. Bu amaçla, ölçümleri yapılan balıkların mide durumları, ve mide içeriği analizleri yapılmıştr.

Elde edilen balıkların mideleri özafagustan itibaren makasla kesilerek %5'lik formaldehit bulunan ependorf tüplerine konulmuştur. İnceleme zamanı mideler formaldehitten ileri gelen koku ve sertliğin giderilmesi için 24 saat musluk suyu

13

altında bekletilmiştir. Mide içeriğinin ağırlığı dara alınarak ±0,1gr hassas terazide tartılmıştır.

Midenin vücut ağırlığına oranı= Mide Ağırlığı/ Vücut Ağırlığı)*100 denkleminden yararlanılmıştır [74, 75].

İncelenen mide içeriklerinin değerlendirilmesinde, Bulunuş frekansı (F) yöntemi kullanılmıştır [76].

Bulunuş Frekansı yöntemi: Her bir besin grubunun bir mide içinde bulunma veya

bulunmamasına göre toplam besin maddelerinin yüzdesi olarak ifade edilmektedir. Bu yöntem çok hızlı ve kolay bir metot olmasına karşın, büyük besin gruplarının önemini azaltıcı bir etkisi vardır.

2.11 Mortalite (Ölüm Oranı)

Toplam mortalite oranı (Z) aşağıdaki eşitlik kullanılarak hesaplanmıştır. Z=1/(t-t')

t : örneklerin ortalama yaşı, t': en küçük boydaki bireyin yaşı

Doğal mortalite (M) oranı ise; Ursin yöntemi ile, M= -(1/b)

eşitliği kullanılarak hesaplanmıştır [13]. Bulunan Z ve M değerleri kullanılarak, balıkçılıktan gelen ölüm oranı (F) F=Z-M, ve sömürme oranı E=F/Z hesaplanmıştır [73].

14

3. BULGULAR

3.1 Türün Sistematiği

Sistematik düzeni için Bilecenoğlu vd. [9] ile Whitehead vd. [10]’ndan faydalanılmıştır. Regnum: Animalia Filum: Chordata Subfilum: Vertebrata Üst sınıf: Gnathostomata Sınıf: Actinopterygii (Osteichtyes) Takım: Clupeiformes Familya: Engraulidae

Engraulis encrasicolus (Linnaeus, 1758)

15

3.2 Türün Yayılış Alanı

Şekil 3.1. E. encrasicolus’un dünyadaki yayılış alanı.

Ülkemizde de özellikle Karadeniz de önemli oranlarda bulunan hamsi E. encrasicolus Kuzey denizi, Kuzey Doğu Atlantik, Akdeniz, Ege, Marmara ve Azak denizine kadar dağılmış bulunan pelajik bir türdür [4, 8-10].

3.3 Hamsinin Avcılık Durumu

Türkiye genelinde deniz balığı üretiminin yaklaşık %84’ü Karadeniz’den sağlanmaktadır. %84’lük bu oranın %63’ünü hamsi oluşturmaktadır [77]. Hamsi üretiminin %80 gibi büyük bir kısmı Karadeniz’den karşılanmaktadır. %15’i Marmara’dan, geriye kalanı Ege ve önemsenmeyecek oranda Akdeniz’den sağlanmaktadır [39]. Hamsinin Devlet İstatistik Enstitüsü verilerine göre av miktarları Tablo 3.1.’de verilmektedir [16].

16

Tablo 3.1. 1985-2007 yılları arasında Türkiye’de avcılık yoluyla elde edilen balık üretiminde hamsi

av miktarı ve oranları(%), TUİK verileri.

Yıllar Türkiye _{Üretimi (ton)} Avcılık Hamsi (ton) Hamsi (%) 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 578.073 579.845 624.613 671.904 452.762 379.332 356.826 445.136 543.606 585.106 627.593 516.445 454.810 487.200 573.824 503.345 527.733 566.682 507.772 550.482 426.496 533.048 632.460 284.576 288.105 310.298 310.618 98.620 74.035 90.637 174.626 227.130 294.418 387.574 290.680 241.000 228.000 350.000 280.000 320.000 373.000 295.000 340.000 138.569 270.000 385.000 49,23 49,69 49,68 46,23 21,78 19,52 25,40 39,23 41,78 50,32 61,76 56,28 52,99 46,80 60,99 55,63 60,64 65,82 58,10 61,76 32,49 50,65 60,87 Ort. 529.973 267.329 50.44

17

3.4 Türün Genel Özellikleri

Şekil 3.2. E. encrasicolus’un genel görünüşü [78].

E. encrasicolus türünün vücudu fusiform şeklinde, hafif yassılaşmış olup, yanlardan yuvarlaktır. Ağız büyük ve alt dudak mevcut değildir, üst çene koyu mavi siyahımsı olup, alt taraf açık renklidir. E. encrasicolus türü sürüler halinde yaşamaktadır ve maksimum 20 cm kadar büyüme göstermektedir. Ocak-Mart arasında beslenmek için sahillere yaklaşırlar ve bol av verirler. Gündüzleri 30-40 m derinliklerde, geceleri ise yüzey yakınlarında dolaşırlar. 125-60 m derinliklerde ve az tuzlu sularda üremektedirler [10]. Hamsi yumurtaları elips biçiminde olup su sıcaklığı gibi parametrelere bağlı olarak 24 saat içerisinde larva oluşabildiği bilinmektedir. Genellikle planktonla beslenmektedir. Birey ilk kışı geçirdikten sonra (1 yaşında) eşeysel olgunluğa erişir. Etinin lezzetli oluşu ve çok çeşitli tüketim yönlerine sahip olmasıyla ekonomik değeri yüksektir. Dolayısıyla tüketim miktarı artış göstermektedir. Bir yılda İstanbul’da tüketilen miktar, birkaç milyon kiloya ulaşmaktadır. İlkbaharda avlanılanları zayıftır ve bu bireyler tarlalarda gübre olarak kullanılırlar [14, 79].

3.5 Biyolojisi

3.5.1 Büyüme Durumları

3.5.1.1 Boy ve Ağırlık Dağılımı

Örnekleme periyodunda E. encrasicolus türüne ait toplam 723 adet birey elde edilmiştir.

18

Şekil 3.3. E. encrasicolus bireylerinin genel boy dağılımı.

Türün genel boy dağılımı incelendiğinde; 0.5 cm’lik boy gruplarına ayrılan örneklerin min. 10.2, max. 15.8 cm total boylar arasında ve bireylerin % 22,54’lük oranla 12.5-13.0 cm’lik boy grubunda en fazla olduğu saptanmıştır.

Şekil 3.4. E. encrasicolus erkek bireylerinin boy dağılımı.

Türün erkek bireylerinde boy dağılımı incelendiğinde; 0.5 cm’lik boy gruplarına ayrılan örneklerin 10.2-15.8 cm’lik total boylar arasında ve bireylerin % 21,55’lik oranla 11.5-12.0’lik boy grubunda en fazla olduğu saptanmıştır.

19

Şekil 3.5. E. encrasicolus dişi bireylerinin boy dağılımı.

Türün dişi bireylerinde boy dağılımı incelendiğinde; 0.5 cm’lik boy gruplarına ayrılan örneklerin 10.4-15.8 cm total boylar arasında ve bireylerin % 25,93’lük oranla 12.5-13.0 cm’lik boy grubunda en fazla olduğu saptanmıştır.

Şekil 3.6. E. encrasicolus bireylerinin genel ağırlık dağılımı.

Ağırlık dağılımı değerlendirildiğinde ise tüm bireylerin 7.97-21.56 g arasında dağılım gösterdiği ve % 13,56’sının 12.5-13.5 g’lık bireylerden oluştuğu gözlenmiştir.

20

Şekil 3.7. E. encrasicolus erkek bireylerinin ağırlık dağılımı.

Ağırlık açısından bakıldığında ise erkeklerin 7.97-21.56 g arasında dağılım gösterdiği ve % 12,53’nin 11.5-12.5 ve 13.5-15.5 g’lık bireylerden oluştuğu gözlenmiştir.

Şekil 3.8. E. encrasicolus dişi bireylerinin ağırlık dağılımı.

Ağırlık açısından bakıldığında ise dişilerin 7.99-21.56 g arasında dağılım gösterdiği ve % 16, 7’sinin 12.5-13.5 g’lık bireylerden oluştuğu gözlenmiştir.

21

3.5.1.2 Eşey Dağılımı

Araştırma periyodunda yakalanan 723 E. encrasicolus bireyinde eşey ayrımı yapılabilmiştir. Bireylerin 324’i (% 44.81) dişi, 399’u (% 55.19) erkek olup D:E=0.81:1.0 olarak hesaplanmıştır.Dişi erkek oranı arasındaki fark istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır (t-test, p≥0.05).

3.5.1.3 Boy-Ağırlık İlişkisi

Değerlendirmeye alınan 723 adet birey üzerinde yapılan ölçümlerde dişi, erkek ve tüm bireyler için boy-ağırlık arasındaki ilişkiyi ifade eden sonuçların grafikleri Şekil 3.9., 3.10. ve 3.11.’de gösterilmektedir. Populasyonun boy-ağırlık ilişkisi denklemleri;

22

Şekil 3.10. E. encrasicolus erkek bireylerinin boy-ağırlık ilişkisi.

Şekil 3.11. E. encrasicolus dişi bireylerinin boy-ağırlık ilişkisi.

Tablo 3.2.E. encrasicolus dişi, erkek ve tüm bireylerinin boy ağırlık ilişki değerleri.

a b N R2

Total 0.013 2.7333 723 0.8587

Dişi 0.0138 2.7149 324 0.8703

23

Tablo 3.2. de türün dişi, erkek ve her iki eşeye ait toplam bireylerinin b değerlerine bakıldığında her üçünün de negatif allometrik büyüme gösterdikleri belirlenmiştir. Korelasyon katsayılarının (R2_{) kareköklerinin alınmış hallerinin 1} değerine yakın olması boy ile ağırlık arasında iyi bir ilişkinin olduğunu göstermektedir.

3.5.1.4 Yaş Kompozisyonu

Araştırma bölgesinden yakalanan E. encrasicolus türüne ait örneklerin, I-III yaş grupları arasında dağılım gösterdikleri tespit edilmiştir.

24

Şekil 3.13. E. encrasicolus erkek bireylerinin yaş gruplarına göre dağılımı.

Şekil 3.14. E. encrasicolus dişi bireylerinin yaş gruplarına göre dağılımı.

Yaşları okunan örneklerde dişi ve erkeklerin I-III yaş gruplarında dağılım gösterdiği belirlenirken, dişi ve erkekler sırasıyla II yaş grubunda %67.59, %49.37 en fazla bireyle temsil edilmektedir.

25

3.5.1.5 Yaş-Boy İlişkisi

Otolitlerden yapılan yaş okumaları sonucunda, Marmara Denizi Yalova açıklarında E. encrasicolus bireylerinin dişileri I yaş grubunda 11.59cm, II yaş grubunda 13.1 cm, III yaş grubunda ise 14.6 cm ortalama boylara ve erkek bireylerde I yaş 11.37 cm, II yaş grubunda ise 13.22 cm, III yaş grubunda ise 14.43 cm ortalama boya sahip oldukları tespit edilmiştir.

Tablo 3.3.E. encrasicolus bireylerinin yaş gruplarına bağlı boy değerleri.

YAŞ N MİN MAK ORT. SS SE

I 166 10.2 12.6 11.37 0.57 0.04 ERKEK II 197 11.8 14.6 13.22 0.62 0.04 III 36 14 15.8 14.43 0.60 0.1 I 86 10.4 13 11.59 0.55 0.06 DİŞİ II 219 11.9 14.3 13.1 0.54 0.04 III 19 13.9 15.8 14.6 0.61 0.14 3.5.1.6 Yaş-Ağırlık İlişkisi

E. encrasicolus bireylerinin yaş gruplarına bağlı ortalama ağırlık değerleri Tablo 3.4.’de verilmiştir. E. encrasicolus bireylerinin dişileri I yaş grubunda 10.90 g, II yaş grubunda 14.53 g., III yaş grubunda 20.02 g ortalama ağırlıklara ulaşırken; erkekleri ise I yaş grubunda 10.65 g, II yaş grubunda 14.74 g. ve III yaş grubunda 19.73 g ortalama ağırlığa sahip oldukları tespit edilmiştir.

26

Tablo 3.4. E. encrasicolus bireylerinin yaş gruplarına bağlı ağırlık değerleri (g).

YAŞ N MİN MAK ORT. SS SE

I 166 7.97 14.02 10.65 1.55 0.12 ERKEK II 197 9.62 19.39 14.74 1.75 0.13 III 36 16.69 21.56 19.73 1.45 0.24 I 86 7.99 14.2 10.90 1.51 0.16 DİŞİ II 219 10 19.23 14.53 1.69 0.34 III 19 17.63 21.56 20.02 1.18 0.27

Bu çalışmada E. encrasicolus populasyonunun von Bertanlanffy boyca büyüme parametresine bakıldığında Lt= L∞ [1-e -k(t-t o ) ] denklemi; Lt= 19.77 [1-e -0.23(t+2.84)

] şeklinde bulunmuş, büyüme performansı ise Φ'= 1.95 olarak hesaplanmıştır.

3.5.2 Kondisyon Faktörü

Aylara göre kondisyon faktörü sonuçları incelendiğinde, ortalama en yüksek değer Eylül ve Ekim aylarında 0.71 ve 0.72, yine ortalama en düşük değer Mart ayında (0.60) hesaplanmıştır. Yıllık periyot av yasakları nedeniyle incelenemediği için, kondisyon faktörünün tam olarak hangi ayda yükselip hangi ayda düştüğü konusunda kesin bir sonuç elde edilememektedir.

27

Şekil 3.15. E. encrasicolus bireylerinin aylara göre kondisyon faktörü.

Şekil 3.16. E. encrasicolus dişi ve erkek bireylerinin aylara göre kondisyon faktörü.

3.5.3 Hepotosomatik İndeks

Hepatosomatik indeks değerlerinin yıl içindeki değişimi dişi bireylerde incelendiğinde en yüksek HSI değeri ortalama 0,2119 ile Şubat ayında, erkek bireylerde en yüksek HSI değeri ortalama 0,2107 ile Aralık ayında olduğu belirlenmiştir. Tüm bireylerin dahil edildiği en yüksek HSI değeri ortalama 0,2064 ile Ocak-Şubat aylarında olduğu saptanmıştır.

28

Tablo 3.5. E. encrasicolus bireylerinin aylara göre hepatosomatik indeks değerleri.

AYLAR N (Dişi) Ort. HSI (Dişi) N (Erkek) Ort. HSI (Erkek) N (Toplam) Ort.HSI (Dişi+Erkek) Eyl.14 38 0.1880 22 0.1620 60 0.1785 Eki.14 36 0.1811 24 0.1607 60 0.1729 Kas.14 34 0.1918 26 0.1790 60 0.1863 Ara.14 33 0.2031 27 0.2107 60 0.2059 Oca.15 17 0.2110 43 0.2004 60 0.2064 Şub.15 17 0.2119 43 0.2043 60 0.2064 Mar.15 19 0.1807 41 0.1468 60 0.1675 Nis.15 13 0.1604 47 0.1311 60 0.1435 Eyl.15 29 0.1709 34 0.1377 63 0.1525 Eki.15 21 0.1462 39 0.1486 60 0.1479 Kas.15 34 0.1339 26 0.1229 60 0.1291 Ara.15 33 0.1776 27 0.1806 60 0.1790 324 399 723

Şekil 3.17. E. encrasicolus bireylerinin aylara göre hepatosomatik indeks değerleri.

E. encrasicolus populasyonuna ait bireylerinin aylara göre hepatosomatik indeks değerleri incelendiğinde, dişi bireylerin en düşük değeri 0.1339 ile Kasım ayında, erkek bireylerin en düşük değeri 0.1229 ile Kasım ayında gözlemlenmiştir. Populasyon bireylerinin tamamına ait HSI değerlerine bakıldığında ise, en düşük ortalama 0.1291 ile yine Kasım ayında olduğu görülmektedir.

29

Şekil 3.18. E. encrasicolus dişi ve erkek bireylerinin aylara göre hepatosomatik indeks değerleri.

3.6 Üreme Durumu

E. encrasicolus bireylerinin Marmara Denizi Yalova açıklarındaki üreme döneminin tespiti için eşeyleri belirlenmiş ve gonatları çıplak gözle ayırt edilen bireylerin gonadosomatik index değerleri aylık olarak hesaplanmıştır.

Tablo 3.6. E. encrasicolus bireylerinin aylara göre gonadosomatik indeks değerleri.

Aylar Toplam

birey (N) Ort. GSI Min. Max. SS SE

Eyl.14 60 2.0793 0.6779 5.0131 0.97 0.13 Eki.14 60 2.0073 0.9499 3.5440 0.64 0.08 Kas.14 60 2.0075 1.0471 4.4808 0.61 0.08 Ara.14 60 1.4266 0.2849 2.5242 0.45 0.06 Oca.15 60 0.9719 0.6066 1.5232 0.24 0.03 Şub.15 60 0.7860 0.4296 1.2943 0.16 0.02 Mar.15 60 0.8211 0.4447 1.4198 0.23 0.03 Nis.15 60 1.2674 0.6660 2.0408 0.31 0.04 Eyl.15 63 1.4144 0.4851 2.4650 0.35 0.04 Eki.15 60 1.0830 0.1243 3.9473 0.79 0.10 Kas.15 60 2.0531 1.0471 4.7398 0.67 0.09 Ara.15 60 1.5430 0.2773 2.9050 0.53 0.07

30

Şekil 3.19. E. encrasicolus bireylerinin aylara göre gonadosomatik indeks değerleri.

Şekil 3.20. E. encrasicolus’un dişi ve erkek bireylerinin aylara göre gonadosomatik indeks değerleri.

Bir yıllık periyot incelenemediği için GSI değerlerinin tam olarak hangi ayda yükselip hangi ayda düştüğü konusunda tam bir sonuç elde edilememiştir. Ancak GSI değerlerinin Mart ayından itibaren artmaya başladığı gözlenmiştir. Üreme döneminin Mart sonu, Kasım ortası arasında olduğu tahmin edilmektedir.

31

3.7 Beslenmesi

3.7.1 Mide İçeriğinin incelenmesi

Eylül 2014-Aralık 2015 tarihleri arasında incelenen 723 bireyin mide ağırlıkları toplam vücut ağırlığına oranlanmış ve midenin, toplam ağırlığın % kaçını oluşturduğu hesaplanmıştır.

Tablo 3.7. E. encrasicolus bireylerinin aylara ve mevsimlere göre midelerinin vücut ağırlığına

oranları.

Tabloda görüldüğü gibi ortalama % midenin minimum olduğu ay 1.302’lik oranla 2015 Ekim iken maksimum olduğu ay ise 2.015’lik oranla 2015 Aralık’tır.

MEVSİMLER AYLAR

Min.

Max.

Ay Ort.

Mevsim

Ort.

Sonbahar

Eyl.14

0.478

2.375

1.365

1.460

Eki.14

0.619

2.475

1.620

Kas.14

0.686

2.369

1.396

Kış

Ara.14

0.412

3.097

1.872

1.518

Oca.15

0.667

2.809

1.545

Şub.15

0.525

2.841

1.136

İlkbahar

Mar.15

0.649

2.443

1.649

1.586

Nis.15

0.419

3.364

1.522

Sonbahar

Eyl.15

1.011

2.863

1.877

1.534

Eki.15

0.830

2.066

1.302

Kas.15

0.686

2.358

1.422

Kış

Ara.15

0.418

3.475

2.015

2.015

32

Şekil 3.21. E. encrasicolus bireylerinin aylara göre midelerinin vücut ağırlığına oranı.

Şekil 3.22. E. encrasicolus bireylerinin mevsimlere göre midelerinin vücut ağırlığına oranı.

Bireylerin mide/vücut ağırlığı %’lerine bakıldığında; sonbahar mevsiminden sonra artış görülmektedir. Mide içeriği ve ağırlığı balığın yaşına, boyuna, bulunduğu bölgedeki besin konsantrasyonuna ve besin tipine bağlı olarak değişiklik gösterebileceği düşünülmektedir.

33

Şekil 3.23. E. encrasicolus bireylerinin midelerinin mevsimlere göre doluluk ve boşluk oranı (%).

3.7.1.1 Bulunuş Frekansı

Tablo 3.8. E. encrasicolus bireylerinin aylara göre midede gözlemlenen besin gruplarının % değerleri.

% Kopepod % Ostrakod % Balık yumurtası % Dekapod % Kladoser % Gastropod Eyl.14 70 25.8 0 2.8 1.4 0 Eki.14 74.3 14.5 0 5.9 5.3 0 Kas.14 58 29.3 0 11.2 1.5 0 Ara.14 57 29.1 7.1 1.3 3 2.5 Oca.15 63.8 26.4 3.5 3.2 1.5 1.6 Şub.15 55 24.4 10 6.9 1.9 1.8 Mar.15 66.3 11 8.6 0 6.2 7.9 Nis.15 68.5 15.7 8 0 2.8 5 Eyl.15 69.5 26.2 0 2.5 1.8 0 Eki.15 75.6 13.7 0 7.1 3.6 0 Kas.15 56.8 29 0 11.7 2.5 0 Ara.15 56.5 30.1 6.5 0.9 2.9 3.1 Genel Ort. 63.8 24.2 3.4 4.5 2.6 1.5

34

Şekil 3.24. E. encrasicolus bireylerinin midedeki besin gruplarının % değerleri.

Şekil 3.23. te görüldüğü gibi, Eylül 2014-Aralık 2015 arasındaki dönemlerde avlanan E. encrasicolus bireylerinin besin kompozisyonuna bakıldığında, en çok tükettiği besin grubunun %63.8 oranla kopepod olduğu görülmektedir. Türün kopepod’dan sonra ikinci en fazla tükettiği besin grubunu %24.2 oranla ostrakod’lar oluşturmaktadır. Tercih ettiği üçüncü besin grubu ise %4.5 oranla dekapod’lardır. Bu besin gruplarının dışında E.encrasicolus bireylerinin midesinde %3.4 oranda balık yumurtasına, %2.6 oranda kladoser ve %1.5 oranında da gastropod’a rastlanmıştır.

3.8 Mortalite (Ölüm Oranı)

Her iki eşey için toplam ölüm Z=1.37 yıl-1 olarak hesaplanmıştır. Doğal mortalite oranı ise M=0.38 yıl-1

bulunmuştur. Balıkçılıktan gelen ölüm oranı F=0.99 yıl-1, sömürme oranı ise E=0.72 olarak hesaplanmıştır. Sömürme oranı beklenen optimal sömürme seviyesinden yüksek bulunmuştur (E=0.50). Bu durum hamsi stokunun avcılık baskısından oldukça fazla etkilendiğini göstermektedir.

35

4. TARTIŞMA

Gırgır tekneleri ile Marmara Denizi Yalova açıklarında Ekim 2014- Nisan 2015 tarihleri arasında aylık örneklemeler yapılmıştır. E. encrasicolus türüne ait 723 adet birey değerlendirilmiş olup, türe ait bazı biyolojik özellikler incelenmiştir.

Değerlendirmeye alınan 723 adet hamsinin total boyları 10.2-15.8 cm, dişi bireylerin total boyları 10.4-15.8 cm ve erkek bireylerin ise 10.2-15.8 cm arasında olduğu saptanmıştır.

Karadenizde yapılan çalışmalarda; Ünsal, [32] maksimum boyu 13 cm; Özdamar ve Erkoyuncu, [80] maksimum boyu 16.1 cm; Karaçam ve Düzgüneş [81], maksimum boyu 16.9 cm; Mutlu vd. [82] maksimum boyu 16.9 cm; Özdamar vd. [41] maksimum boyu 15.3 cm; Kayalı, [83] maksimum boyu 13.5 cm; Gözler ve Çiloğlu, [84] maksimum boyu 13.8 cm; Samsun vd. [85] maksimum boyu 14.9 cm; Bilgin, [15] maksimum boyu 15.2 cm olarak olarak vermişlerdir. Bellido vd. [86] K.D Atlantik’te yaptıkları çalışmada maksimum boyu 18.5 cm; Sinovcic, [51] Adriyatik’te yaptığı çalışmasında maksimum boyu 18.7 cm; Basillone vd., [87] Sicilya Kıyıları’nda yaptıkları çalışmada maksimum boyu 16 cm; Bouaziz ve Bennoui, [88] Cezayir’de yaptıkları çalışmada maksimum boyu 17.5 cm; Uçkun vd. [59] İzmir Körfezi’nde yaptıkları bir çalışmada maksimum boyu 14 cm olarak saptamışlardır.

Çalışmamızda Yalova açıklarından elde edilen verilerde E. encrasicolus bireylerinin yaş gruplarına bağlı ortalama total boy değerleri I yaş grubunda 11.47 cm, II yaş grubunda 13.15 cm, III yaş grubunda ise 14.49 cm olarak hesaplanmıştır. Erkek bireylerde I yaş grubu için ortalama total boy değeri 11.37 cm, II yaş grubu için 13.22 cm, III yaş grubu için ise 14.23 cm iken, dişi bireylerde ortalama total boy değerleri I yaş grubu için 11.59, II yaş grubu için 13.1 cm, III yaş grubu için ise 14.6 cm olarak bulunmuştur. Bu değerlerin dişi bireylerin erkek bireylere oranla her yaş grubundaki ortalama total boy değerleri açısından daha uzun boya sahip oldukları anlaşılmaktadır. Pertierra, [89] Katalan Denizi’ndeki çalışmasında türün I yaş grubunda 11.88 cm, II yaş grubunda 12.93 cm, III yaş grubunda 14.68 cm ve IV yaş grubunda 16.64 cm ortalama boy değerlerini; Karadenizde yapılan çalışmalarda; Ünsal, [32] 0+ yaş grubunda 7.95 cm, I yaş grubunda 10.01 cm, II yaş grubunda

36

11.67 cm, III yaş grubunda 12.71 cm ortalama boy değerlerini; Özdamar vd. [34], 0+ yaş grubunda 8.64 cm, 1 yaş grubunda 10.28 cm, II yaş grubunda 13.04 cm, III yaş grubunda ise 13.71 cm ortalama boy değerlerini bulmuştur. Bellido vd., [86] İspanya’da yaptıkları çalışmalarında türün I yaş grubunda 11.31 cm, II yaş grubunda 15.82 cm, III yaş grubunda 17.67 cm, IV yaş grubunda 18.42 cm, V yaş grubunda ise 18.73 cm ortalama boy değerlerini; Sinovcic, [51] Adriyatik’te yaptığı çalışmasında türün I yaş grubunda 11.9 cm, II yaş grubunda 14.8 cm, III yaş grubunda 16.8 cm, IV yaş grubunda ise 17.6 cm ortalama boy değerlerini; Basilone vd., [87] Sicilya kıyılarında yaptığı çalışmasında 0+ yaş grubunda 9.29 cm, I yaş grubunda 11.71 cm, II yaş grubunda 13.38 cm, III yaş grubunda ise 14.63 cm ortalama boy değerlerini; Bouaziz ve Bennoui, [88] Cezayir’de yaptıkları çalışmalarında I yaş grubunda 8.11 cm, II yaş grubunda 10.64 cm, III yaş grubunda 12.88 cm, IV yaş grubunda 14.51 cm, V yaş grubunda ise 15.88 cm ortalama boy değerlerini; Uçkun vd., [59] İzmir Körfezi’nde yaptıkları çalışmalarında 0+ yaş grubunda 8.13 cm, I yaş grubunda 9.83 cm, II yaş grubunda 12.21 cm ve III yaş grubunda 13.48 cm, Ulunehir, [61] Edremit Körfezinde yaptığı çalışmada; I yaş grubunda 10.51 cm, II yaş grubunda 11.84 cm, III yaş grubunda 12.79 cm, Torcu Koç [58] Bandırma Körfezinde yaptığı çalışmada; I yaş grubunda 11.5 cm, II yaş grubunda 13.3 cm, III yaş grubunda 16.8 cm olarak ortalama boy değerlerini hesaplamışlardır. Çalışmamızda bulunan yaş gruplarına ait boy değerleri Pertierra, [89] Bellido vd. [86] Basilone vd. [87] ve Torcu Koç [58]’un yapmış oldukları çalışmalarla benzerlik göstermektedir. Tablo 4.1’de görüldüğü gibi diğer çalışmalardan, özellikle de Bouaziz ve Bennoui [88]’nin yapmış oldukları çalışmadan yüksek değerler göstermiştir.

37

Tablo 4.1 E. encrasicolus bireylerinin farklı bölgelerde saptanan yaş gruplarına göre ortalama boy

değerleri (cm).

BÖLGE BOY 0+ I II III IV V

Pertiera [89] Katalan.D TL - 11.28 12.93 14.68 16.64 - Ünsal [32] Karadeniz TL 7.95 10.01 11.67 12.71 - - Özdamar [34] Karadeniz TL 8.64 10.28 13.04 13.71 - - Bellido vd. [86] İspanya TL - 11.31 15.82 17.67 18.42 18.73 Sinovcic [51] Adriatik TL - 11.9 14.8 16.8 17.6 - Bassilone vd. [87] SicilyaKıyı TL 9.29 11.71 13.38 14.63 - - Bouaziz ve Bennoui [88] Cezayir TL - 8.11 10.64 12.88 14.51 15.88 Uçkun vd. [59] İzmir K. FL 8.13 9.83 12.21 13.48 - - Ulunehir [61] Edremit K. FL - 10.51 11.84 12.79 - - Torcu Koç [58] Bandırma K TL - 11.5 13.3 16.8 - -

Bu çalışma Yalova

Açıkları

TL - 11.47 13.15 14.49 - -

Marmara Denizi Yalova açıklarında E. encrasicolus populasyonunun L∞ değeri 19.77 cm olup bu değeri diğer araştırmacıların sonuçlarıyla karşılaştırırsak;

Pertierra, [92] Katalan Denizi için, Sinovcic, [51] Adriyatik için, Bellido, [86] Kuzeydoğu Atlantik için, Bouaziz ve Bennoui, [88] Cezayir için bireylerin tümünde bu türe ait L∞ değerlerini, bizim değerlerimize yakın değerler olarak bildirmişlerdir.; Düzgüneş ve Karaçam, [81] Ünsal, [32] Mutlu vd., [82] Özdamar vd., [39] Samsun vd., [85] Karadeniz için, Uçkun vd., [59] İzmir Körfezi için, tüm bireylerde L∞ değerleri bizim değerlerimizden düşüktür. Anonim, [90] Bilgin vd., [15] Karadeniz için, Bouazizve Bennoui, [88] Cezayir için, bireylerin tümünde bu türe ait L∞ değerlerini bizim değerlerimizden yüksek değerler olarak bildirmişlerdir (Tablo 4.2).

38

L∞ değeri, yaş gruplarının ortalama boylarına göre hesaplanmasından dolayı, aynı türün farklı bölgelere ait populasyonlarına ve örnek sayısına göre değişebilmektedir. Bu yüzden bazı sonuçların farklı değerler vermesinin doğal olduğu kabul edilmektedir. Fi-üssü (ɸ) değerlerine bakarak büyüme parametrelerini karşılştırdığımızda, büyümenin bazı bölgelerde hızlı bazı bölgelerde ise yakın değerlere sahip olduğu görülmektedir. Bizim bulgularımızla Karadeniz’deki Özdamar vd., [41] çalışmasındaki değerler benzer olup, çizelgede yer alan diger bütün çalısmalarda tüm bireyler için hızlı büyümeyi göstermektedir. Diğer çalışmalardaki büyüme performansları bu çalışmaya göre büyük çoğunlukla yüksek bulunmuştur. Bu sonuçlara göre, E. encrasicolus’nin Marmara Denizi Yalova açıklarında büyüme performansının düşük olduğu söylenebilir. Bunun nedeni farklı bölgelerde yaşayan E. encrasicolus bireylerinin büyüme performansındaki farklılıklardan kaynaklandığı düşünülmektedir.

Tablo 4.2. E. encrasicolus bireylerinin farklı bölgelerde saptanan von Bertalanffy büyüme

parametreleri.

Tarih BÖLGE Boy aralığı L∞ K To Φ

Pertiera 1987 Katalan D. - 20.6 0.38 -0.937 2.208 Ünsal 1989 Karadeniz 7.5-13.0 15.73 0.317 2.197 1.895 Erkoyuncuve Özdamar 1989 Karadeniz 6.7-16.1 16.76 0.32 -2.0695 3.67 Düzgüneş ve Karaçam 1989 Karadeniz - 14.14 0.92 -0.32 3.45 Karaçam ve Düzgüneş 1990 Karadeniz 4.9-16.9 16.85 0.32 -1.9882 3.68 Anonim 1990 Karadeniz - 23.5 0.12 -3.079 4.11 Özdamar 1991 Karadeniz 6.7-16.1 16.77 0.324 2.271 1.96 Anonim 1993 Karadeniz - 16.72 0.5 -0.353 3.67 Mutlu vd. 1993 Karadeniz 7.2-14.4 15.82 0.34 -2.144 3.6 Özdamar vd. 1995 Karadeniz 6.1-15.3 16.83 0.31 -2.2093 3.68 Mutlu 1996 Karadeniz - 16.65 0.3 -2.49 3.66 Kayalı 1998 Karadeniz 6.2-13.5 17.42 0.28 -2.108 3.72

Gözler ve Çiloğlu 1998 Karadeniz 7.0-13.8 16.97 0.26 -6.145 3.69

Bellido 2000 KD Atlantik 4.0-18.5 18.95 0.9 - 2.51

Sinovcic 2000 Adriatik 7.5-18.7 19.4 0.57 -0.5 2.331

Basillone 2004 Sicilya

Kıyıları

39

Marmara Denizi Yalova açıklarında E. encrasicolus bireylerinin ölçümle elde edilen ağırlıklarının ise, 7.97-21.56 g arasında dağılım gösterdiği saptanmıştır. Dişi bireylerin ağırlık değerleri 7.99-21.56 g arasında, erkek bireylerde ise ağırlık değerleri 7.97-21.56 g arasında oldukları saptanmıştır. Yaş gruplarına ait ağırlık değerlerine baktığımızda ise, E. encrasicolus erkek bireylerde I yaş grubu için ortalama ağırlık 10.65 g, II yaş grubu için 14.74 g, III yaş grubu için ise 19.73 g olarak, dişi bireylerde ise ortalama ağırlık değerleri I yaş grubu için 10.90 g, II yaş grubu için 14.53 g, III yaş grubu için 20.02 g olarak saptanmıştır.

Bu verilere göre ağırlık değerlerinin yaşla arttığı saptanmıştır. Dişi ve erkek bireyler açısından incelediğimizde, dişi bireylerin erkek bireylere göre her yaş grubu için ortalama ağırlık değerlerinin yüksek olduğu görülmektedir. Bunun sebebinin, doğada dişi balıkların erkek balıklara oranla biraz daha iri ve büyük olduklarından kaynaklandığını söyleyebiliriz. Korelasyon katsayıları (R2_{) dişilerde, erkeklerde ve} tüm populasyon için sırasıyla; 0.87, 0.85 ve 0.86 olarak hesaplanmıştır. Hesaplanan bu değerlerin 1’e yakın oluşu boy ile ağırlık arasında iyi bir ilişkinin olduğunu göstermektedir. b değerleri ise 2.7149-2.7349 arasında hesaplanmıştır. Bu değer aralığı da E. encrasicolus bireylerinde, ağırlığın boyla negatif allometrik bir artış gösterdiğini vermektedir. b değeri içinde bulunduğu şartlara göre balığın vücut şeklini ifade etmektedir. Farklı bölgelerde yapılan çalışmaların boy ağırlık ilişkisi parametreleri Tablo 4.3.’de gösterilmiştir. b katsayıları diğer çalışmalarda

2.9743-Tablo 4.2 E. encrasicolus bireylerinin farklı bölgelerde saptanan von Bertalanffy büyüme parametreleri

(Devamı). Bouaziz ve Bennoui 2004 Cezayir 6.7-17.5 21.59 0.216 1.178 2.003 Uçkun 2005 İzmir K. 6.2-14.0 14.93 0.628 -0.71 2.146 Samsun vd. 2004 Karadeniz 8.0-12.0 15.66 17.07 0.34 0.28 -2.526 -2.1047 4.41 4.41 Samsun vd. 2005 Karadeniz 6.5-14.1 16.84 0.23 -3.08 3.68 Bilgin vd. 2005 Karadeniz 6.5-15.2 21.17 0.196 -2.314 3.98 Ulunehir 2007 Edremit K. 8.7-14.6 15.2 0.33 8.42 1.88

Torcu Koç 2008 Bandırma K. 6.7-16.8 17.55 0.23 -7.72 1.85

Bu çalışmada

2014-2015

Yalova Açıkları

40

3.416 değerleri arasında değişim göstermektedir. Adriyatik, Mısır ve Yunan kıyılarından elde edilen hamsi populasyonuna ait b değerlerinin negatif allometrik büyümeyi göstermesi bulgularımızı desteklemektedir [91, 92, 93]. Bu sonuçlara göre Marmara Denizi Yalova açıklarından elde edilen hamsilerin ortalama düzeyde bir boy ağırlık büyümesi gösterdiğini söylenebilir.

Tablo 4.3. E. encrasicolus bireylerinin farklı bölgelerde saptanan boy-ağırlık ilişkisi parametreleri.

Tarih Bölge N a b R

Erkoyuncu ve Özdamar 1989 Karadeniz 842 0.0023 3.416 -

Düzgüneş ve Karaçam 1989 Karadeniz - 0.0025 3.3868 -

Ünsal 1989 Karadeniz - 0.0064 2.9743 -

Karaçam ve Düzgüneş 1990 Karadeniz - 0.0025 3.3832 -

Özdamar vd. 1991 Karadeniz - 0.0023 3.4128 -

Sinovcic 2000 Adriatik 20910 0.0040 3.0 -

Bellido vd. 2000 KD Atlantik - - - -

Abdallah 2002 Mısır - 2.86 0.91

Sinovcic 2003 Navigrad Sea 7735 0.0038 3.19 -

Sinovcic 2003 Kastella Bay 7735 0.040 3.119 -

Sinovcic 2003 Vis and Biseva Island 7735 0.021 2.707 -

Koutrakis ve Tsikliras 2003 Greek Seas - - 2.728 0.97

Uçkun vd. 2004 İzmir K. 1161 0.0057 3.13 0.973

Aka vd. 2004 Türkiye Denizleri - - 2.99 0.94

Pazarçeviren 2005 Marmara Denizi 2.82 0.785

Sinovcic 2006 Zrmanja River 1477 0.0012 3.21 0.998

Torcu Koç 2006 Bandırma K. 1493 0.0039 3.1319 0.885

Bu çalışmada 2014-2016 Yalova Açıkları 723 0,013 2.7333 0.859

Hamsi örneklerinin (N=723) Marmara Denizi Yalova açıklarında I ile III yaşları arasında ve en fazla bireyin II yaş grubunda (%57.54) olduğu saptanmıştır.

41

Araştırma bölgemizdeki E. encrasicolus bireylerinin yaş gruplarındaki birey sayılarının yüzdelik dağılımları ve diğer çalışmalara ait sonuçlar Tablo 4.4’de verilmiştir.

Marmara Denizi Yalova açıklarından elde edilen hamsi örneklerinin (N=723) ulaştığı maksimum yaş III olarak saptanmıştır. Çalışmanın yapıldığı bölgedeki E. encrasicolus bireylerinin maksimum yaş değeri ve diğer çalışmalara ait sonuçlarla birlikte Tablo 4.5’de verilmiştir. Yapılan önceki çalışmalarda hamsiye ait bulunabilen en büyük yaş grubunun V yaş gurubu olduğu görülmektedir. Ancak bu çalışmada ise I-III yaş grubuna ait bireyler elde edilebilmiştir. Örnekleme tekniklerindeki farklılıklardan, ayrıca örnekleme bölgelerinin iklimsel farklılıklarının meydana getirebileceği büyüme faklılıklarından kaynaklandığı düşünülmektedir. Bulgularımız Aka vd., [56] Pazarçeviren, [93] ve Torcu Koç vd. [58]’un bulgularını desteklemektedir.

Farklı bölgelerde ulaşılabilen en son yaşlara baktığımızda oldukça farklı sonuçlarla karşılaşılmıştır (Tablo 4.5). Bu farklılıkların nedeni, ortam sıcaklığına, örneklerin büyüklüğüne, besin miktarına, ontogenetik gelişime ve büyümeyi etkileyen diğer bütün faktörlerin değişimlerine bağlanabilir.