172 http://www.millifolklor.com
T RK HALK B L M ALI MALARINDA M Z
N LEVSELL
ZER NE ELE T REL B R DE ERLEND RME*
A Critical Assessment of the Functionality of Music in Turkish Folklore Studies
Dr. r. esi B lent AKIN ** Z
Halk bilimi, al ma alan ve kapsam gere i, ba ta sos al bilimler ve g el sanatlar olmak ere, bir ok alandan disipline katk sunmak a da bu disiplinlerden istifade etmek sureti le disiplinleraras bo utta al ma-lara kap aralama a elveri li bir bilim dal d r. Bu ba lamda halk bilimcilerin al malar nda, bilhassa antropo-loji, dilbilim, m ik, tarih, sos oloji ve psikoloji gibi bilim dallar ndan hem teorik hem de u gulama d e inde istifade ettikleri ve aman aman da bu bilim dallar na ka nak ve katk sa lad klar g r l r. Ad ge en bu bilim dallar i erisinde bilhassa m i in, halk bilimi al malar nda olduk a geni ve nemli bir ere sahip oldu u phe g t rme bir ger ektir. M ik, gerek halk bilgisi r nlerinin arat m, aktar m ve s rd r lebilirli ini kap-sa an s re te gerekse de tan mlama, derleme, s n fland rma, inceleme ve tahlil a amalar nda belirle ici ve a rt edici i levlerle folklor ara t rmac lar n n her aman kar s na km t r. Bu er evede, ok sa da akademik a nda, halk bilimi al malar nda m i in nem ve i levlerine de inilmi se de bu a nlar n nemli bir o-unlu unda, m ikal ellikler belirli ve s n rl bir kapsamda incelemelere d hil edilmi tir. Ba al malarda ise bu durumun aksine deta l m ikal anali ler, halk bilimi ba lam nda ele al narak al ma kapsam nda er alm sa da bu t r al malar olduk a s n rl sa da kalm t r. Yukar da s n etti imi bu durumu g n nde bulundurmak sureti le T rk halk bilimi kapsam ve s n rl l nda kaleme al nan bu makale, m ikal elliklere sahip halk bilgisi r nleri hakk nda ap lacak halk bilimi al malar nda, ara t rmac n n m ik bilgisi edinme-sinin a da m ik bilim dal ndan destek almak sureti le disiplinleraras bir al ma a nelmeedinme-sinin nemi ve gereklili i g r ve te inden hareketle ha rlanm t r. Bu er evede, makalede k tar iir gelene inde t r, ekil ve makam sorununun m nde m i in neminden ba lamak sureti le kl k ve T rk destan anlat c -l ge-lene i er evesinde usta- rak i-li kisinde e itim tar i-le arat m ve aktar m s recinde; din a da din d rit ellerin ve rit el merke li halk bilgisi r nlerinin olu um ve icras nda; halk danslar n n icras nda; m ni, ninni, a t, sa maca vb. gibi anonim halk edebi at man um t r ve ekillerinin arat m ve aktar m s recinde m i in belirleyici ve a rt edici ellikleri rneklerle a klanma a al lm t r. Bu tespitler vesilesi le m ikal el-liklere hai halk bilgisi r nlerinin tan mlama, derleme, inceleme, s n fland rma ve tahlil a amalar nda ritim (usul), e gi kal b (makam/hava), tempo, ge kiler, g l perde, e gi derecesi kseltme vb. gibi m ikal ge-lerin hangi i levlerde kullan labilece i hususunda de erlendirmelere er verilmi tir. Bu de erlendirmege-lerin ar-d nar-dan halk bilgisi r nlerinin tespit ve ar-derlenmesinar-den, metin merke li ve ba lam merke li halk bilimi kuram-lar er evesinde incelenmesine kadar olan s re te, m ikal elliklerin al ma ve incelemelere d hil edilme-sinin gereklili i ve nemi erinde tart larak bu ba lamda m i in halk bilimi al malar nda i levsel olarak kullan m n n sa la aca katk lar orta a ko ulma a al lm t r.
Anahtar Kelimeler
Halk bilimi, m ik, folklor ve m ik, disiplinleraras l k. ABSTRACT
Considering its domain and range, folklore is a discipline suitable for interdisciplinary studies by con-tributing to many scientific disciplines, especially social sciences and arts, or benefiting from them. In this context, we notice that folklorists benefit from the scientific disciplines such as anthropology, linguistics, music, history, sociology and psychology at both theoretical and practical levels, and occasionally contribute to these disciplines. It is an unquestionable fact that among mentioned disciplines music, in particular, has a very wide and important place in folklore studies. Music has always appeared with its determinative and distinctive func-tions both in the process that covers the creation, transfer and sustainability of folklore outputs, and in the processes of defining, collecting, classifying, researching and analyzing them. In this context, even though the * Geli tarihi: 15 Mart 2020 - Kabul tarihi: 5 E l l 2020
Ak n, B lent. T rk Halk Bilimi al malar nda M i in levselli i erine Ele tirel Bir De erlendirme
Millî Folklor 127 (G z 2020): 172-185
** mir Katip elebi niversitesi, Sos al ve Be eri Bilimler Fak ltesi, T rk Dili ve Edebi at B l m , T rk Halk Edebi at Anabilim Dal , mir/T rki e, bulentakinedb@hotmail.com, ORCID ID: 0000-0002-7668-8644.
Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127
importance and function of music in folklore studies have been mentioned in many academic publications, musical features have been included in a specific and limited scope in a significant majority of these publica-tions. Contrary to this situation, detailed musical analyses within the context of folklore have appeared in some studies; however, the number of these studies is limited. Considering current situation, this paper, written in the scope of Turkish folklore, has been prepared based on the view and thesis that it is important and necessary for researcher to incline to an interdisciplinary study, in its researches on musical folklore outputs, by obtaining musical knowledge or benefiting from it. In this context, the paper starts from the importance of music in the solution of the genre, form and maqam in the ashik poetry tradition. Then, it tries to explain with examples the determinative and distinctive features of music in the process of creation and transfer within the master-appren-tice learning pattern in the context of ashik and Turkish epic narrative traditions; in the development and per-formance of religious or non-religious rituals and ritual-centred folklore outputs; the perper-formance of folk dances; the process of creation and transfer of verse genres and forms of anonymous folk literature. The paper evaluates in which functions can be used musical items, such as rhythm (method), tune pattern (maqam/style), tempo, passages, strong pitch, increasing melodic interval size etc., within the processes of defining, collecting, researching, classification and analyzing folklore outputs that have musical features. After these evaluations, the paper discusses the necessity and importance of including musical features in studies in the period from finding and collecting to the analyzing folklore outputs within the scope of the text-centred and context-centred folklore theories. In this context, the paper puts forward the contributions which will occur as a result of the functional use of music in folklore studies.
Key Words
Folklore, music, folklore and music, interdisciplinarity. Giri
Halk bilimi alan nda ger ekle tirilen s l gelenek merke li al malar n nemli bir o unlu u, teden beri halk biliminin m ik ile disiplinleraras bir bi imde al mas n aruri k lm t r. Bilhassa halk danslar , m ik ve m ik aleti merke li icra gelenekleri, semah/sema ve cem gibi inan merke li rit eller, d nler, k na geceleri, geleneksel soh-bet toplant lar ve daha bir ok halk bilgisi r n n tan mlama, derleme, tespit, inceleme ve tahlil a amalar nda m i in t r ve ekil belirle icili inden arat m, aktar m ve g n-cellemedeki etki ve katk lar na kadar u anan geni bir i levsel alana sahip oldu u g r l-m t r. M i in, ba halk bilgisi r nlerinin arat l-m ve icras n n orunlu bir par as olmas a da bu r nlerin t r n n belirlenmesinde a rt edici bir i lev stlenmesi m ik bilgisi olmaks n inceleme ve tahlillerin ap lamamas na ve a eksik ap lmas na ol a -m t r. Hake a ba geleneksel ap ve kuru-mlar n a at l-mas ile s rd r lebilirli inin do rudan a da dola l olarak m i e ba l olmas da halk bilimi al malar ap l rken m i in i levselli inden istifade edilmesi gerekti ini g stermi tir.
B t n toplumlarda, ilk man um metinlerin a inlerde, m ik ve dans e li inde icra edildi i bilinmektedir. Mutlak suretle din mahi ette olan bu ilk rit ellerde iirin arat m ve aktar m ndan rit el i erisindeki danslara kadar, gelene in a at lmas nda musiki be-lirgin bir ekilde rol alm t r (K pr l 1999: 52-53). Man um edeb aratmalar n icrala-r la ilgili heicrala-r a amada m i in etkin biicrala-r bi imde kullan ld , beliicrala-rle ici ve a icrala-rt edici oldu u ger e i konu la ilgilenen ara t rmac lar n her aman dikkatini ekmi tir. Yine
eitli al malarda, din ve a din d rit eller i erisinde er alan bir ok u gulama ve r n n m ikal olarak anali inin ap lmas n n gereklili i vurgulanm t r. Bu al malar, m -ik olmaks n arat m ve aktar m n n m mk n olmad halk bilgisi r nlerinin, var olu-undan g n m e geli ine kadar olan s re te m i in sahip oldu u i levlerin a r nt l olarak incelenmesi gerekti ini orta a ko mu tur.
Bu makalede, ncelikli olarak mevcut literat rde de deta l malumatlar n er ald , k edebi at r nlerinin t r ve ekillerinin belirlenmesinde m i in i levi hakk nda bir-tak m tespit ve de erlendirmelere er verilecektir. Buna ilave olarak kl k gelene i ve
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
174 http://www.millifolklor.com
T rk D n as destan anlat c l gelene indeki icrac lar n edeb metin arat mlar nda, uzun hacimli metinleri ezberlemelerinde, usta- rak ili kisi er evesinde rak e itim ve retimlerinde, icralar n n i eri indeki du gu ve d nceleri etkili bir bi imde aktarabil-melerinde ve dinle ici erinde etki b rakabilaktarabil-melerinde m i in sahip oldu u i levler
erinde durulacakt r. Bu i levler i erisinde halk bilgisi r nlerinin arat m ve aktar -m nda belirle ici nitelikte olanlar rneklerle a klan-ma a al lacakt r. kinci olarak ri-t el merke li icralarda m i in riri-t el i erisindeki geleneksel danslar n, u gulamalar n ve edeb metinlerin icras nda hangi i levlere sahip oldu u irdelenecektir. Bu er evede, bil-hassa sema, semah ve cem gibi inan merke li rit ellerde din a da mitik metinlerin rit el i erisinde ger ekle tirilen dans, trans ve di er u gulamalar n icras ndaki i levleri hak-k nda tespit ve de erlendirmeler ap lacahak-kt r. Bu vesile le ahak-kademihak-k al malarda mit-rit el ili kisi ba lam nda ele al nan ve incelenen mitik metinlerin ve icralar n m ikal
n n n halk bilimi al malar a s ndan nemi orta a konma a al lacakt r. Son ola-rak halk bilimi ntemleri ve teorileri er evesinde, m i in hangi bo utuyla inceleme-lere d hil edilebilece i tart lacak ve bu alanda ap lacak al malara kap arala acak k k bir ba lang niteli inde g r ve nerilere er verilecektir.
1. Halk Bilgisi r nlerinin Yarat m ve Aktar m nda M i in levleri
Halk bilgisi r nleri i erisinde m i in i levsel olarak kullan ld alanlar n ba nda phesi halk iiri ve kl k gelene i gelmektedir. T rk halk bilimi alan ndaki al malar i erisinde olduk a eski ve nemli bir eri olan halk iiri ile k tar iir gelene i ve bu iir gelene inde icra edilen iirlerin t r ve ekil bilgisi erine ap lan ara t rma ve ince-lemeler, halk bilimi merke li al malarda m ik bilgisinin gereklili ini g steren ilk a-l maa-lar oa-lmu tur. Bu ana-lamda R. Rahmeti Arat, A. Taa-lat Ona , M. Fuad K pr a-l , Hik-met Di daro lu, Pertev Naili Boratav ve HikHik-met la d n ba ta olmak ere bir ok bilim insan halk iirinde t r ve ekil merke li al malar nda, m i in ba halk iiri t r ve ekillerinin tespitinde mutlak suretle belirle ici oldu unun alt n i mi tir.1 k iirini de erlendirirken e ginin g ard edilmemesi gerekti i g r ne dikkat eken ok sa da al man n ard ndan, t r ve ekil problemini me kavu turmada e gi ve makam tespi-tine da al nemli a nlar ap lma a ba lanm t r.2 Makam, hava ve e gi gibi ba l klar alt nda, bu iirlerin icra edildi i e gilerin adland r lmas ve s n fland r lmas , sa lar n n tespiti, ezgi-g fte aras ndaki ba lant ve u um gibi hususlar bu al malar n ba l ca ko-nular olmu tur. Ancak bu a nlarda edebi at merke li al anlar n e gi e, m ik mer-ke li al anlar n ise iir incelemesine e sel olarak de indi i g r lm t r (O u 2001: 21-26).
S konusu al malar n toplu olarak bir de erlendirmesini apan M. cal O u , kl k gelene inde makam kavram n n belirlenmesinde, ncelikle n a ve slu-buna g re sahip oldu u tav r, ikinci olarak iirin hece sa s ndaki farkl l k, nc olarak ise t r n etkili oldu unu ifade etmi tir. (O u 2001: 28-32). O u , usta klar n parmak hesab na g re de il de e gi i takip ederek iir retmelerine ve e gi olmaks n klar n at malar n ger ekle tirememesine dikkat ekmi tir (O u 2001: 29). Bu husus, asl nda k iirinde makamlar n belirlenmesinde d rd nc bir belirle ici unsura i aret etmekte-dir. Bu da n heceden i ade iirini icra etmek i in se ti i e gi kal b na ait usul n ka
amanl oldu u la ilgilidir. Yani icrac , belli bir ritim kal b na sahip resel ve geleneksel e gisi le olu turdu u e gi formunun i erisine s leri erle tirmekte ve bunu hava ya da makam olarak adland rmaktad r. Bu durum ba en a n t r i erisinde er alan iirle-rin farkl tempo ve e gilere sahip, sabit bir ritim kal b i erisinde icra edilmesi i in de
Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127
ge erlidir. Ko aklama t r ndeki iirlerin, 8 li a da 11 li hece l s ne sahip olmas na bak lmaks n t m relerimi deki var antlar n n 5/8 lik l /ritim kal b i erisinde farkl tempo ve e gilerle icra edilmesi bunun en belirgin rneklerdendir. klar n, iiri e ginin usul ne u durmak ve o form i erisinde icra etmek i in ilave ettikleri katma s ler de bu duruma rnek g sterilebilir.3 Yine he onbe li a da kira ald m dikmeden a t n n, orijinal ilk formu d nda h l bir tempo ve farkl bir ritimde icras na da al ap lan derleme le TRT repertuvar na o un havas ve a hareketli t rk olarak ka dedil-mesi de bu rnekler aras nda er al r.4 Dola s la k iirinde makam/hava tespitlerinin
ap lmas nda ve t r- ekil belirleme al malar nda, ukar da s ralad m belirle ici elli e ilave olarak e gi kal plar ve bu kal plar n sahip oldu u usullerin g n nde bulundurulmas n n d rd nc belirle ici ellik olarak de erlendirilebilece i kanaatinde-yiz.
kl k gelene i ile T rk D n as destan anlat c l gelene i i erisinde m ik, ge-lene in a at lmas n n her safhas nda etkin olarak birden fa la i levle kar m a kar. Bu durum, t pk T rk halk iirindeki t r, ekil ve makam konulu al malarda oldu u gibi, o unlukla tespit a amas nda kalm , m i in i levsel n ara t rmac lar taraf ndan a-man aa-man g n nde bulundurulmu sa da bu kapsamdaki a r nt l incelemeler s n rl olmu tur.5 kl k ve destan anlat c l gelenekleri incelendi inde, m i in arat m s -ras nda metne man um eklini ka and rmas n n an nda, gerek gelene in kendi i erisinde
retilip aktar lmas nda gerekse i le ici a da dinle icilere aktar m s ras nda i levsel olarak kullan ld n g r r .6 Dola s la m i in gelenekteki erini iki kategoride
de-erlendirmek gerekir. Bunlardan ilki, gelene in icras n n eni ku aklara retilmesi, ani rak eti tirme s recindeki i levi ken, ikincisi icrac ile dinle ici aras ndaki ileti imin sa lanmas ndaki i levidir.
T rk bo lar n n man um destan metinlerinin bir e gi e li inde icra edilmesi merke gelenekler i erisinde bir kurald r (Reichl 2002: 105). Bu bak mdan ilk olarak m -i -in, gelenekte usta- rak -il-i k-is-i er eves-indek-i aktar m n -incelemekte fa da vard r. c-rac lar n kulland klar m ik aletlerini raklar na retirken nota, usul, makam vb. gibi teknik bilgi e ba vurmad klar bilinmektedir. Usta icrac n n ra na m ik aletinin kul-lan m n retirken mutlak suretle tekrarkul-lanan geleneksel e gi kal b pratikleri apt rarak,
ra n rendiklerini psiko-motor becerisi h line getirdi i i itsel ve bili sel bir renme s reci le kar la r . ra n gerek m ik aletini renmede gerekse de icra edece i metni ezberlemesinde m i in, bili sel ve i itsel alan n an nda du u sal alan harekete ge irmesinin etkisi g r lmektedir. A n durum, metnin icras nda s lerin formunu belir-le en; usul , nota di imi ve temposu gebelir-lenek i erisinde belirbelir-lenmi e gi kal plar n n usta taraf ndan ra a retilmesinde de s konusudur. E giler, bu noktada ra n s leri ka detmesine, hat rlamas na ve e berlemesine do rudan katk sa lar. Gelenekte m ik merke li olarak ger ekle en bu icra tar n n ra a retilmesinde e ber ntemi va
ge-ilme dir.7 E gilerin iirle ve iirdeki formel ifadelerle8 b t nle irken m ikal n anslar ve ellikler arac l la olu turdu u kal plar, iirin icrac taraf ndan kola l kla hat rlan-mas na ve e berlenmesine arac olur. Bu m ikal ellikler metinlerin belirli ezgi formlar i erisinde rak taraf ndan ihinde ka dedilmesini ve gerekti inde hat rlanmas n sa -lar.
klar n ve destan anlat c lar n n icralar n n st sevi elerde ger ekle tirebilmeleri i in gerekli olan tekrar ve hat rlama ko ullar n n an nda, bu performanslar n dinle ici ve i le icilerine ba ar l bir bi imde aktarmalar n sa la an iletme ko ulu da nemli bir
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
176 http://www.millifolklor.com
yer tutar.9 M i in kal p e gi, ritim (usul), metronom, tempo, g l perde vb. gibi el-likleri arac l la icrac n n metnini tekrarlamas n n, e berlemesinin ve hat rlanmas n n
an nda dinle icisine iletmesini de sa lad n g r r . Yine icrac gerekli g rd er-lerde e ginin temposunu de i tirmek, e gi b t nl i erisinde ge ki apmak, g l per-desinden istifade etmek, ezgi dizisinin belirli derecelerin erine kseltmek vb. gibi n-temlerle dinle icinin dikkatini ve ilgisini ekerek icradaki t m kat l mc lar n konsantras-onunu en st sevi e e kar r. A r ca dinle ici i in e ginin tan d k olmas ise icran n en ba ndan itibaren motivas onu sa la an bir di er etkendir.
Bu duruma destan anlat c lar n n icralar ndan ok sa da rnek vermek m mk nd r. bek destan anlat c lar icralar na d k bir ses perdesi le tek merke li bir tonda ve g rtlaktan kar lan bir sesle ba la p s le i s ras nda ksek bir ses perdesine karak devam ederler. crac , sesin irvesine ula t nda ti ( ksek) bir oku u la sesi par alar. Buna ka namak ad verilir ki bu oku u , icran n du gusal ve m ikal bak mdan irve noktas d r. Bu icra s ras nda melodiler, birka form lden olu mas na ra men, hi bir e-kilde monoton de ildir. Gerek ritim gerekse e gi bak m ndan anlat c n n m iksel bece-rilerini orta a ko acak derecede etkilidir. Yine Hare mli bah lar n icralar nda olduk a abart lm s slemeler, melodik ihtimam ve e itlili in sergilendi i bir m iksel doku ile kar la l r. Bu m ikal ellikler, destan iirin icras nda m i in stlendi i a rt edici rol n nemini vurgular niteliktedir. G ne bek bah lar n n el g rtlaktan s leme tar da amanlar n icras n an msat r. A n durum Alta ve Tuva T rklerinin g rtlaktan s leme tar nda da g r l r. Bu icra tar , icrac a ve icra a mistik ve b sel bir hava katar (Reichl 2002: 115-118). Destan icras na dair bu rneklerde er alan m ikal unsur-lar n hususi kullan munsur-lar n n, mutlak suretle dinle ici i anlat c a ve anlat a ba lad gibi, gerek icrac n n gerek dinle icinin motivas onunu ve konsantras onunu en st
sevi-ede tutma a ard mc oldu u g r l r.
Destan icralar ndaki m ikal de i iklikleri g stermek ad na Ka ak destan anlat c s eri e dan Soltanba o lu taraf ndan anlat lan destan metni rnek verilebilir. Bu destan n a a da er verdi imi k tas nda d rt m sran n, d rt farkl melodik c mle ap s ile icra edildi i g r l r:
Ertede Kalmak han lgen nar Tuk m sol Kalmakt ng jav a kumar Jal ul tog jasta kalgan eken
Bul k nde elinde hand g bar (Reichl 2002: 113).
eri e dan Soltanba o lu nun a n destan n anlat m s ras nda, 11 li hece l s n-den 8 li e ge erken ve in de i ikli inin an nda, ritim de i ikli i apt d rtl k ise -ledir:
Bug n jat p g rdim t s K rgenim katt k n is Elingnen sanglak j g p
Beligdi ba lap t inis (Reichl 2002: 114).
kl k ve destan anlat c l gelene inde dikkatli dinleme en a icra kadar nem-lidir. Bu bak mdan gelene in ba l ca koru ucusu olarak kabul edilir (Ha mes 2010: 37).
nk gelene in tek tarafl olarak s rd r lmesi m mk n de ildir. Dinle ici, en a icrac kadar nem ta maktad r. M i in bili sel alan n an nda, g l bir bi imde du u sal alana hitap etmesi dinle icilerin metni ihinlerinde h la ka detmelerine ve canland rarak
Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127
belle e kodlamalar na katk sunar. cra s ras ndaki bu durum, icrac ve dinleyiciler ara-s nda m ik arac l la sa lanan el sanatsal bir ileti im kanal olu turur. Bu sa ede icrac , destan metnini muhatab na, m ik sa esinde aktar m n bili sel ve du u sal olarak ger ekle ti i el bir atmosferde daha seri ve kal c bir bi imde iletir (Ak n 2018: 112). Bu tip icralarda dikkatli ve kaliteli dinle icinin e gi i tan mas olduk a nemlidir. Nite-kim b le bir dinle ici kitlesi, e gi ge i lerinden ve di er m ikal n anslardan metnin gidi at n nceden bilmekte ve bu durum dinle ici ile icrac n n kar l kl olarak
motivas-onunu art rmaktad r.
Bu noktada, Jan Assmann n (2015: 60) k lt rel belle in olu umunda, aktar m nda ve devaml l n n sa lanmas nda temel esaslar olarak s ralad ka detme , a rma ve iletme ( iirsel bi im, rit el sunu ve grup kat l m ) ko ullar , kl k a da destanc l k gelene i i erisinde m ik arac l la i levsellik ka an r. Edeb metnin dinle icisine ak-tar lmas , geleneksel e gi arac l la bir rit el havas nda do al bir senkroni as on i eri-sinde ger ekle ir. Bu da icran n t pk bir din a inde oldu u gibi kutsal ve sanatsal bir bo utta ger ekle mesine vesile olur. crac geleneksel e giler arac l la ihnine kodla-d metni hat rlar ve ine bu e giler sa esinkodla-de icrac ile kodla-dinle ici aras nkodla-daki kodla-do al uyum ger ekle ir.
crac ve dinle ici aras ndaki bu aktar m s reci hakk nda Eliade nin mitlerin e berden okunmas ko ulu hakk ndaki tespitleri a r ca dikkate de erdir. Eliade, mitlerin e -berden okunmas n n gelene in temeli oldu unu vurgularken eski tarihlerde T rk destan anlat c lar n n sa lar e li inde e berden metni icra etikleri s rada destan kahraman n at -n -n a ak i leri-ni-n rit el ortam -nda g r ld n aktar r ve bu durumu e berden okuma-n okuma-n kahramaokuma-n okuma-n ger ek varl okuma-na arac olmas olarak i ah eder (2001: 20). Eliade okuma-niokuma-n burada alt n i di i e berden okuma elli inin gereklili i, u un hacimli mit ve destan metinlerinde bir m ik aleti a da e gi kal b olmaks n ger ekle tirilmesi m mk n ol-ma an bir durumdur. Yine rit elde, e berden, e gi olol-maks n icra edilecek ol-man um bir metnin s konusu motivas onu ve dinle icilerin trans h line ge melerini sa la acak kut-sal atmosferi olu turmas olduk a g t r. Nitekim destan anlat c lar n n icralar nda o-unlukla bir m ik aleti kullanmalar ve bu alg n n icrac n n mensubu oldu u toplum taraf ndan kutsanmas da bu nedenlerden ka naklanmaktad r.
Destan icra ve aktar m nda m i in stlendi i i levler hakk nda alt n i di imi bu hususlar n nemli bir k sm n n kl k gelene i i in de ge erli oldu u g r l r. kl k gelene inde gerek usta- rak ili kisi i erisinde ger ekle en e itim s recinde gerekse de k ile dinle icisi aras ndaki ileti imde ka detme, e berden okuma, iirsel bi im olu -turma; irtical/do a lama icralarda ve hik e anlat m nda daha nceden olu turulan bir e gi formu er evesinde iir s lemede ve dinle ici le kar l kl motivas on ve konsant-ras onu sa lama gibi hususlar n olu umunda m ik, birinci dereceden i lev sahibi olarak kar m a kar.
Halk bilgisi r nlerinin arat m ve aktar m nda m i in i levsel olarak en etkin kul-lan ld akul-lanlardan biri de hi phesi rit ellerdir. Rit eller, halka ait okul-lan geleneksel ve k lt rel birikimin retildi i, a at ld ve gerekti inde g ncellendi i u gulamalar n b -t n n -temsil eder. Dola s la ri-t el i erisinde er alan ve halka dair olan birikim, halk bilgisi r nleri olarak do rudan halk biliminin inceleme alan na girer.10 Din a da sek -ler olsun t m rit el-lerde m ik, o unlukla icran n temelini olu turur. D n, k na ge-cesi, s nnet, geleneksel sohbet toplant lar , tasavvuf a inler, Alevi-Bekta i cemleri, sema
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
178 http://www.millifolklor.com
Dola s la bu rit eller i erisinde m i in, halk bilgisi r nlerinin arat m ve aktar m n n her a amas nda etkin bi imde i lev sahibi oldu unu g steren birka rne e burada er vermenin konunun somutla t r lmas ad na fa dal olaca kanaatinde i .
Mevlevi sema rit elinin ne ve ba ard mc m ik aletleri e li inde enstr mantal olarak icra edilmesi, m i in rit ellerdeki i levselli ini g steren en belirgin rneklerden-dir. Mevlevi a inlerinde ilk arat l ve eniden dirili i, ani ko mogonik ve eskatolojik mit alg s n semboli e eden sema rit elinde m i in icra nlendirmesini net bi imde g rebiliri . Sema rit eli, Itri e ait Rast makam nda Naat- erif ile ba lar. Kud m-zen-ba n n la-re-la-re notas la kud m darb n vurmas n n (bu darb k inat n arat l nda Allah n k n emrini semboli e eder) ve ne en ba n n srafil in suru flemesini temsil eden k sa taksimin ard ndan, ne a in makam na girerken di er bir ne de ona dem tutar. Taksim bitince kud m- enba n n kud me birka ahme vurmas la Devr-i Kebir usu-l nde besteusu-lenmi ousu-lan pe rev ba usu-lar ve iusu-lk ahmenin vuruusu-lmas s ras nda e h ve sema-hanedekiler, hep birlikte, i lerinden, Allah de ip ellerini iddetli bir ekilde ere vura-rak a a a kalkarlar ve ard ndan sema ba lar. Darb- Cel li ad verilen bu vuru , Allah n
ol emri le k inat n arat ld n semboli e eder (G lp narl 1963: 84-85). Rit elde ic-ran n ba lang c ndan itibaren hemen hemen her ad m belirli ve anlaml m ikal gelerin sistemli icras la belirlenmi ve anlamland r lm t r. Dola s la s l olarak herhangi bir man um metin okunmad h lde mitik tasavvur m ik arac l la olu turularak ge-leneksel sema icras ger ekle tirildi i g r l r.
T pk Mevlevi a inlerinde oldu u gibi, Alevi ve Bekta i inan sistemi i erisinde ger-ekle tirilen cem rit ellerinde de m i in ok nl bir bi imde i levsel olarak kullan ld n g r r . Cem rit eli s ras nlda ger ekle tirilen ve On ki Hi met ald verilen u -gulamalara n icra etti i e giler e li inde s lenen man um metinler n verir. Cem rit elinde m i in, man um din ve mitik metinleri hat rlatma, e berden icra etme ve ak-tar mda stlendi i i levlerinin an nda rit eldeki di er hi metlerin icralar na n verme ve semah, tevhid, d va imam vb. gibi icralar s ras nda toplu kat l m ve trans sa lama gibi i levlere sahip oldu u g r l r.11 A r ca gelenekte sa ve onun e li inde icra edilen iirin kutsall er evesinde, m i in i levsel n ne s l ve a l anlatmalar i eri-sinde de dikkat ekilir. Bu anlatmalar arac l la m ik, m ik aleti ve icrac kutsanarak gelene in muhafa as sa lan r.12 Gelenek i erisinde n ( kirin) icra etti i metinler
A et ; icrada kulland sa (ba lama) ise Telli Kur an olarak adland r l r.13
Alevi-Bekta i cemlerinde m i in i levsel n n n en belirgin oldu u rit el t pk Mevlev a inlerinde oldu u gibi semahlard r. Cemde, semah n icras s ras nda m i in ritim (usul), tempo ve e gisine u gun olarak semah n a rlama (kar lama), r me ( el-dirme) ve ark (perva ) ad verilen b l mlere a r ld n g r r .14 Semah d nenler, e -ginin ritminin ve temposunun de i imine g re b l mler aras nda ge i aparlar. crada elbette man um semah metni de i lev sahibidir ama her fig r de i iminin ve b l mler aras ge i lerin belirle icisi mutlak suretle m ikal gelerdir. Semah rit elinin icras nda e ginin belirle icili i resel ve ocaklar aras ndaki farkl l klar tespit a amas nda da
kar-m a kar. Y re ve ocaklara ba l olarak bug ne kadar tespit edilen ok sa da sekar-mah n mevcut oldu u ve bunlar n tamam n n m ikal elliklerine ba l icra bi imlerinin farkl oldu u g n nde bulundurulursa m i in bu rit elin icras ndaki ve semahlar aras fark-l fark-l kfark-lar befark-lirfark-lemedeki i fark-levi daha net anfark-la fark-lacakt r. Kafark-ld ki ba refark-lerde a n k de a da a n ocak mensuplar aras nda dahi e itli e gilerle farkl semahlar icra edildi inin
Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127
g r lmesi bu konuda ap lacak al malarda m i in belirle icili inin g ard edileme-ecek bo utta oldu unu g stermektedir.15
M i in cem ve semah rit elinin icras ndaki bir ba ka i levi de rit el kat l mc lar -n -n tra-ns (vecd) h li-ne ge i leri-nde stle-ndi i rold r. Semah rit eli-ni-n icras s ras -ndaki co kunlu u sa la an temel genin icra edilen metnin ritmik e gisi oldu u g r l r. Semah icras nda kullan lan metinlerin asl n n bir k ken mitinin e berden okunmas na da and bilinir. Bu mitik metindeki sembolik anlat mlar n ihtiva etti i gi li anlam n kat l mc lar taraf ndan bilinmesi trans n ger ekle mesinde i lev sahibi olan bir ba ka etkendir. Ancak rit elin ger ekle mesinde bu etken geleneksel e gi olmaks n tek ba na hi bir aman eterli de ildir. Mit-rit el birlikteli inde aman aman metin olmaks n aln ca m ik e li inde trans halinin s rd r lmesi m i in asl unsur oldu unun bir ba ka g stergesidir. stisnas t m Alevi ocaklar n n cemlerinde icra edilen Mira lama a da K rklar Se-mah ad verilen seSe-mah metni, K rklar Cemi ni ve bu cemde ilk seSe-mah n icra edildi i k ken mitini anlat r. Mira lama metninde, K rklar Cemi nde vecd hali le ger ekle ti ine inan lan semah, cemde kir taraf ndan K rklar Semah ad alt nda iki farkl usulde icra edilmektedir. Bir rede, nce 10/8 lik usulde ba la an e gi, ikinci b l mde usul de i -tirerek 4/4 l k olurken bir ba ka rede d k tempoda 4/4 l k ba la p ark b l m nde h l tempoda 9/8 lik olur ve trans h linde ark semah icra edilir.16 Bunu bir rnekle a kla acak olursak mira lama i erisinde icra edilen K rklar Semah na ge i te e gi, ritim ve usul n de i ti i ve temponun olduk a kseldi i g r l r. 10/8 lik usulde ve d k tempolu bir e gi le okunan mira lama metni, a a da er verdi imi d rtl n son di e-sinden itibaren 4/4 l k usul ile olduk a ksek tempolu eni bir e gi e d n r ve ark semah ile cemde trans n en ksek noktas a an r:
O erbetten biri i ti C mlesi de oldu ha ran M min m sl m r an b r an
Hep girdiler semaha (bu di ede ark semah ba lar) C mlesi de el rp ben
Dediler Allah Allah Muhammet de bile girdi K rklar ile semaha 17
Cem rit ellerinde m ik arac l la trans n en belirgin kar m a kt bir ba ka b l m ise rit elde K rklar Semah n n ard ndan icra edilen tevhid hi meti dir. Tevhid hizmetinde kirin icras na ceme kat lanlar n di lerine a da g slerine vurmak sureti le ritmik olarak e lik ettikleri g r l r. Yine bu icra s ras nda iire verilen ritmik ve melodik form sa esinde topluluk, a a da bir reden rne ine er verdi imi , nakarat k s mla-r nda tevhid getimla-remla-rek hep bimla-r a dan icra a e lik eder:
Hak l il he illallah llallah ah illallah Ali M r id g el ah m
ah m e vallah e vallah
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
180 http://www.millifolklor.com
M i in ritim, tempo ve e gi ge i leri arac l la icrada belirle ici rol stlendi i bir ba ka alan da phesi halk danslar d r. D n, k na, s nnet, festival vb. gibi rit el-lerde icra edilen halk danslar nda m i in i levi sadece icra s ras nda de il, a n amanda dans n renimi s ras nda da kar m a kar. Fig rlerin ve fig rler aras ge i lerin, ba en k lt rel referanslar la birlikte ba en de do rudan fig r olarak bire taraf ndan kodlanmas , tekrarlankodlanmas ve e berlenerek icra edilmesi ritim, tempo ve e gi ge i leri arac l -la olu ur. Bu m ikal geler a n amanda dans n toplu o-larak senkronik bir bi imde icra edilmesinde de temel belirle ici unsurlard r. Bu icralarda, dans lar aras ndaki
ileti-imi sa la an ve icradaki fig rlerin belirle icisi olan arac her aman m iktir.
M i in halk bilgisi r nlerinin arat m ve aktar m nda i levsel olarak kullan ld alanlara bir rnek de geleneksel sohbet toplant lar ndan verilebilir. Geleneksel sohbet top-lant lar hakk nda kapsaml bir doktora te i ha rla an Sag p Atl n n incelemelerinde m i in bu toplant lardaki eri ve i levsel ellikleri hakk nda tespitlerde bulunmas halk bilimi al malar a s ndan dikkate de erdir. Atl , geleneksel sohbet toplant lar nda m
-i -in -ik-i a r -i leve sah-ip oldu unu bel-irtm-i t-ir. Bunlardan -ilk-i, sohbet d en-in-i bel-irle- belirle-medeki i levi ken, ikincisi e lendirme ve ho vakit ge irme i levidir (Atl 2016: 1126). Atl n n bu tespitlerine ilave olarak m i in geleneksel sohbet toplant lar nda edeb me-tinleri, resel e gileri (makamlar /havalar ) ve halk danslar n a atma ve eni nesillere aktarma i levinin oldu unu belirtmekte fa da vard r.
Yukar da s ralad m halk bilgisi r nlerine ilave olarak m ni, a t, ninni, ocuk sa macalar vb. gibi anonim halk edebi at r nlerimi in relere ve icra ba lamalar na g re farkl l k g steren e giler, ritmik kal plar ve havalarla icra edildi i, bu r nlerin a-rat m ve aktar m nda m i in birinci dereceden i lev sahibi oldu u g r l r. Okul ncesi
a daki ocuklar n sa macalar nda e beri sa lamalar nda, hece l s n bilmeyen bir insan n l kal b n ihlal etmeden m ni a da ninni s lemesinde a da retmesinde geleneksel e gi formlar n n i levi belirgin olarak kar m a kar. Bu er evede halk bil-gisi r nlerinin arat m , aktar m a da incelenmesinde m i in i levsel elliklerini g steren ok sa da rnek vermek m mk n olmakla birlikte, al mam n kapsam n g
n nde bulundurarak bu rneklemlerin eterli oldu unu d n oru .
2. Halk Bilimi Ara t rma Y ntem ve Kuramlar n n U gulanmas nda M ik
Halk bilimcilerin, halk bilgisi r nlerinin tespit ve derleme a amalar ndan ba lamak sureti le al malar n n s n fland rma, de erlendirme, inceleme ve anali gibi bir ok a a-mas nda m ikal elliklerle kar la t klar g r l r. Bu da m ikal gelerin er ald ve a i lev sahibi oldu u halk bilgisi r nleri hakk nda ap lacak ara t rmalarda, m i in i erisine d hil edildi i bir al ma plan la hareket edilmesinin gereklili ini orta a ko ar. Bu bak mdan, ilk olarak alan ara t rmas , ani ba lam merke li al malar n derleme a a-mas ndan ba lamak isabetli olacakt r. Mevcut literat rdeki al malar, derlenecek halk bilgisi r n n n m ikal elliklere sahip olmas n n tespit edilmesi durumunda, al ma-n ma-n ma-ncesima-nde derlemecima-nima-n m ik bilgisi edima-nmesi a da disiplima-nleraras destek almak sureti le bu eksikli i gidermesinin gerekti ini g stermi tir. B le bir al ma nteminin u gulanmas derleme a amas nda m ikal elliklerin a r nt l olarak g n nde bulun-durulmas n sa la aca gibi, bu halk bilgisi r n le ilgili sonraki a amalarda ap lacak
al malara da do rudan katk sunacakt r. Nitekim derlenen mal emelerin s n fland r l-mas a al-mas nda, m i in belirle ici i leve sahip oldu u durumlarda, derlemedeki m ik bilgisinin nemi belirgin olarak orta a kmaktad r. Derleme s ras nda, derlenen halk bil-gisi r n ile m ik aras ndaki do ru ili kilendirmeler erinden sorulan sorular, ap lan
Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127
g rsel ve i itsel ka tlar s n fland rma kola la t racakt r. Bu da sonraki a amalarda de-erlendirme, inceleme, anali lerin ve bunlara ba l olarak ap lacak eni tan mlamalar n eksiksi olarak orta a konulmas n sa la acakt r.
Yarat m nda a da icras nda m i in etkin bir bi imde kullan ld halk bilgisi r n-lerinin, halk bilimi kuramlar arac l la incelenmesinde bu r nlerin m ikal ellikle-rini de g n nde bulundurmak gerekmektedir. Nitekim bu tip halk bilgisi r nleellikle-rinin
ap , i lev ve ba lam elliklerini de i erisine alan kapsaml bir tasnif, inceleme a da tahlil apmak ancak bu sa ede m mk nd r. Bu anlamda, metin merke li kar la t rmal ve ap sal teoriler ile ba lam merke li halk bilimi kuramlar ndan s l kompo is on (form l) kuram ve performans (icra) teorisinin m ikle ili kili halk bilgisi r nlerinin incelenmesinde etkin bir bi imde kullan labilece inin ve bu er evede ap lacak bilimsel al malar n kapsaml ve tutarl tasnif ve tan mlamalar orta a ko aca n n alt n i mek gerekir.
Halk bilgisi r nlerinin metin merke li incelenmesinde m i in i levsel olarak kul-lan m mutlak suretle derleme s ras ndaki g rsel ve i itsel unsurlar n a da ka tlar n g
n nde bulundurulmas la m mk nd r. Aktar lan halk bilgisi r n n n geleneksel bir anlat , resel bir dans a da bir maddi k lt r unsuru olmas bu akla m de i tirme . nk m ik; bir e gi, ritim, tempo a da sa la icra a e lik etti i s rece s konusu halk bilgisi r n n n hem icras nda hem de ap sal elliklerinin olu umda pa sahibidir. Bu noktada metin merke li kuramlar a s ndan bak ld nda, al mam n ilk ba l alt nda da rneklerine er verdi imi gibi, edeb metinlerin dokusunu belirle en bilhassa t r ve ekil elliklerinin inceleme ve anali inde m ikal hususlar belirle ici i levlerde kulla-n l rlar. Dil, bi im ve i erik elliklerikulla-nikulla-n akulla-n kulla-nda gelekulla-neksel doku 18 i erisinde de er-lendirebilece imi , dinle ici i in metni tan n r k lan ikincil husus m ikal elliklerdir. T pk halk iirinin t r, ekil ve makamlar bak m ndan kar la t r lmas ve s n fland r lmas hususundaki de erlendirmelerimi de de ifade etti imi gibi m ikal ellikler halk bil-gisi r n i in belirle ici bir i lev stlenirler.
M i in, ba lam merke li halk bilimi kuramlar n n u gulanmas nda metin merke li kuramlara g re daha i levsel oldu u g r l r. Bu kuramlar i erisinden s l kompo is on (form l) teorisi er evesinde ger ekle tirilecek al malarda, kal p (formel) ifadelerin olu um ve kullan mlar nda e gi ve ritim kal plar ile di er m ikal elliklerden istifade edilmesi a da ve in kal plar n n belirli usullerde ve du gu o unlu una g re tempo
de-i kenlde-i de-inde de-icra edde-ilmesde-i m de-ikal ellde-iklerde-in nemde-inde-i orta a ko maktad r. Bde-ilhassa destan ve halk hik esi gibi anlat c /icrac odakl anlat t rlerinin bu teori ba lam nda incelenmesinde, formel ifade tar lar n n geleneksel olu umunu ve geli imini mlemenin tek olu, icra s ras ndaki edeb ve m ikal gelerin birlikteli imlemenin anali inden ge -mektedir. nk bu icralarda iir kal plar n , formel ifadeleri ve bunlar aras ndaki ge i -leri belirle en ve in, kafi e edeb sanat vb. gibi edeb ellik-lerin e gisel, ritmik ve tempo a ba l m ikal elliklerle senkronik bir ap da sunulmas s konusudur. Dola -s la bu kuram er eve-sinde ap lacak inceleme ve anali lerde, edeb ve m ikal ellik-lerin birbirinden so utlanmas al man n bir n n n eksik olmas na ol a acakt r.
Ba lam merke li halk bilimi kuramlar i erisinde m ik ile do rudan temas gerek-tiren bir ba ka kuram ise performans (icra) teorisidir. Nitekim bu teorinin, son llarda halk bilimcilerin an s ra m ik alan nda al an ara t rmac lar n da bilimsel al ma-larda en s k ba vurduklar teori oldu u g r lm t r. Yine aman aman performans teo-rinin kullan ld halk bilimi merke li al malarda da m ikal elliklere er verilmi tir.
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
182 http://www.millifolklor.com
Ancak s konusu al malar i erisinden m ik merke li olanlarda o unlukla icrac n n m ik performans (icra prati i) erinde durulmu ve a icra merke li gelenek ve halk bilgisi r nlerinin m ikal bo utu ele al nm t r.19 Di er taraftan halk bilimi merke li al malarda ise m i in ap sal olarak belirle ici ellikleri, m ik aletleri ve i levleri, makamlar/havalar vb. gibi m ik merke li tespit ve de erlendirmelere er verilmi tir.20
Performans teori er evesinde ap lan bu al malar n merke inde, Dan Ben Amos taraf ndan geli tirilen ki isel bo ut (anlat c /icrac ), sos al bo ut (dinle ici/i le ici) ve s el bo ut (anlat lan/metin) eklinde s ralanan unsura da al ara t rma modeli er alm t r (Ekici 2013: 130). Folklorun eni bir tan m na kap arala an bu modelin ger ek-le mesini sa la an iki temel husus, en a bir m terekek-leri bulunan bir grup ve bu grup aras nda kullan lan sanatsal ileti im dir. Bu kabul n temelinde atan anahtar kavram n ise topluluk aras ndaki sanatsal ileti im oldu u a kt r. Sanatsal ileti imin s , dav-ran (ki ilerin ne apt ) ve retilen nesne bi iminde kategoride orta a kt g r l r. Her kategoride de orta a kan mahsul, halk bilgisi r n d r. Halk biliminde bu r nlerle ne anlat ld kadar, nas l anlat ld hususu da nemli bir ara t rma ko-nusudur. te sanatsal ileti im bu noktada devre e girer. Bu ileti im s ras nda kar m a
kan belli ba l temel unsurlar aras nda er alan ileti im olu/kanal ile mesaj n/iletinin bi imi ilkelerin/iletinin ger ekle mesinde m i in olduk a i levsel olarak kullan ld g r l r. Yine ileti imin niteli ine g re de i en s l form ller ve kal p ifadeleri aln ba -lar na sanatsal ileti imi olu turmak i in eterli de ildir. Bu noktada ritim, e gi ve davra-n lar (u gulamalar) belli bir k lt re ba l olu adavra-n sadavra-natsal ileti imidavra-n davra-nemli udavra-nsurlar d r ( obano lu 2005: 308-310). Bu bak mdan performans teori er evesinde ger ekle tirilen al malarda, icrac ve dinle ici aras ndaki aktar mda m i in bir ileti im kanal ve ileti i ekillendiren bir form olarak ele al nmas ka n lma d r. Bir nceki ba l k alt nda
verdi-imi rneklerde de a klad m gibi rit el i erisinde m i in; icran n se rine, icra edi-len metnin formunun beliredi-lenmesine, metnin hem icrac hem dinle ici i in kola hat rla-nabilir ve e berlenebilir olmas na, icra s ras ndaki motivas onun ve trans n sa lanmas na
a da ap lan danslar n senkronik bir d en i erisinde ger ekle mesine do rudan katk sa lad g r l r. Dola s la bu rit elde kullan lan e giler, e giler aras ge i ler, e gile-rin nota di ilimi, ritim ve tempolar , g l perdelegile-rinin kullan m vb. gibi m ikal husus-lar icra merke li bir ara t rmada halk bilgisi r n n n derlenmesi, s n fland r lmas , in-celenmesi a da tan mlanmas i in gerekli asli belirle iciler aras nda er alacakt r. B le bir al mada m ikal elliklerin g n nde bulundurulmas , aln ca performans teo-rinin de il, di er ba lam merke li kuramlar n da eksiksi olarak u gulanmas n sa la a-cak ve orta a kan sonu bu teorilerin k amac olan halk bilgisi r n n eksiksi olarak tan mlama ve anali etme ga esinin ger ekle mesini sa la acakt r.
Sonu
Halk bilimi alan nda m ikal elliklerin do rudan a da dola l olarak i erisinde er ald ve a i lev sahibi oldu u halk bilgisi r nleri ile ilgili ap lacak al malarda, m i in g ard edilmesi a da a r nt l olarak inceleme s recine d hil edilmemesi, bu r nlerin tan mlama, s n fland rma, inceleme ve tahlillerinin ksek olas l kla eksik a da s n rl bir kapsamda ap lmas na ol a acakt r. Bilhassa arat m, aktar m, t r ve ekil elliklerinin belirlenmesinde m ikal unsurlar n a rt edici ellik ve i leve sahip ol-du u halk bilgisi r nlerinin konu edildi i al malarda, bu ol-durumun mutlak suretle g
n nde bulundurulmas gerekti i a kt r. Birbirinden farkl toplumlara ait ritimler, e gi kal plar , ses aral klar ve di er ellikleri le toplumlar n sos al ve k lt rel kimli ini
Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127
ans tan m ik, sanatsal bir ileti im dili olmas sebebi le halk bilimi alan nda hem metin merke li hem de ba lam merke li kuramlar er evesinde ap lacak al malarda sahip oldu u e itli i levleri le a rt edici bir erde durmaktad r. Bu bak mdan, iir ve a formel ifadelerden olu an metinlerden, rit el merke li u gulama ve halk danslar na kadar u anan m ikal gelere sahip halk bilgisi r nlerinin ap ve ekil elliklerinin belirlenmesinde, ilgili m ik alan ndan i levsel olarak istifade edilmesini nermek erinde olacakt r. M
-i -in, sanatsal -ilet-i -im arac (d-il-i) olmas , ba lam merke l-i halk b-il-im-i kuramlar n n u guland al malarda da birden fa la belirle ici ve a rt edici i levi le de erlendiril-mesini aruri k lmaktad r. Bunun aksi bir akla m n, ilgili kuram n eksik u gulanmas na ve hedeflenen bilimsel sonucun al namamas na ol a aca phesi dir. Dola s la bu alanda, bilhassa lisans st d e de al ma apacak halk bilimcilerin, al ma alanlar na u gun m ik anabilim dallar ndan bilimsel anlamda ararlanmak a da ilgili alanla m -terek disiplinleraras al malara nelmek sureti le ger ekle tirecekleri al malar n,
ukar da s n etti imi bo luklar doldurma a nelik bir kap arala aca kanaatin-deyiz.
NOTLAR
1. S konusu al malar i in bk. Ona 1996; Arat, 1986; K pr l 2003, 2004; Di daro lu, 1970; Boratav 1982.
2. S konusu al malar n k sa bir de erlendirmesi i in bk. O u 2001: 12-20.
3. Halk iirinde m ik usullerine g re ap lan s n fland rma rnekleri ve usul n icradaki etkisi hakk nda bilgi i in bk. Tutu 2008: 487-491; 2011: 48-51.
4. A tlar n de i imi hakk ndaki de erlendirmeler ve TRT repertuvar ndaki notalar i in bk. G ven 2013:122-123. A r ca halk iirinde t rk n n eri, nemi, t rk s n fland rmalar ve bu konudaki t r- ekil tart malar hakk nda a r nt l bilgi i in bk. Yak c 2007.
5. T rk destan anlat c l gelene inde, s l kompo is on ve performans teorisi ba lam nda, m ik merke li tespit ve incelemelere a r nt l olarak er veren al malar i in bk. Reichl 2002: 105-118; 2016; Lord 1960. 6. Destanc l k gelene inde, m i in arat m ve retim a amalar nda i levsel olarak kullan m hakk ndaki bu
tespitlerin deta i in bk. Lord 1960; Ekici 2002: 12.
7. E berleme, bir m ik aletini hatas ve do ru alma becerisine sahip olman n a amalar ndand r. E berleme, m ik biliminde, bir renme tekni i ve ntem olarak kabul edilir (G n Duru vd. 2016: 126). Kulak ile e berleme, i itsel bellek; g rerek e berleme, g rsel bellek; fi iksel his ve hareketler arac l la ezberleme, kinestetik bellek ve anali apmak sureti le e berleme ise teorik bellek i erisinde de erlendirilir (Ha don 1996: 342-345; Aiello vd. 2002).
8. Destan iirde formel ifade tar ve formel ifade olu turma hakk nda bilgi i in bk. Reichl 2002: 187-220. 9. K lt rel belle in iletme ko ulu hakk nda bilgi i in bk. Assmann 2005: 60.
10. Halk bilgisi kavram hakk nda bk. Ekici 2013.
11. Z kirin her hi met i in a r a r belirlenmi bir a da daha fa la man um metni sa e li inde ve geleneksel re ve a ocak e gisine u gun olarak icra etmesine hi met hakk ad verilir (Ak n 2016a: 17; Ersal 2019: 79).
12. M i in ve m ik aletinin, rit el i erisindeki kutsi eti ve i levselli ine dair ran daki Alevi topluluklardan Ehl-i Haklara ait bir anlatma i in bk. Ak n 2016b: 106.
13. Alevilikte Telli Kur an kavram hakk nda a r nt l bilgi i in bk. Ak n 2020: 135-162.
14. Semah b l mlerine ait adland rmalar n ocaklara ve relere ba l olu an farkl l klar , semahlarda gi im-ku am, ki i sa s ve semahlar n b l mleri gibi hususlar hakk nda a r nt l bilgi i in bk. Erseven 1996; Bo kurt 2008; El i 1999; t rk 2005; Ersal vd. 2018. A r ca semahlar n m ikal a dan incelemesini konu edinen ba l ca al malar hakk nda bk. Co kun El i 2011: 131-174; Onat a 2007; Erso 2019: 32-62. 15. Semah rit ellerinin re ve ocaklara ba l olarak icra farkl l klar hakk nda bilgi i in bk. Ersal vd. 2018. 16. Mira lama semah notalar i in bk. At lgan vd., 2001: 230-235.
17. S konusu semah; Malat a resinde erle ik mam Ze nel Abidin Oca , Teslim Abdal Oca ve ah brahim Veli Oca mensuplar n n cemlerinde okundu u ekli le verilmi tir.
18. Geleneksel doku kavram hakk nda bilgi i in bk. Duman 2019: 978.
19. S konusu al malardan birka i in bk. demir 2016; G ven 2013; K kakso 2017. A r ca bu alanda yeni bir anali nerisi i in bk. I k vd. 2019: 76-93.
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
184 http://www.millifolklor.com
20. Performans teori ba lam nda, m ikal geleri g n nde bulunduran ba l ca al malar i in bk. Reichl 2016; Maden 2005: 205-215. A r ca i levsel a dan t rk lerin de erlendirmesi i in bk. Mir ao lu 2015. KAYNAK A
Aiello, Rita & Aaaron Williamon. Memory. The Science And Psychology of Music Performance, Creative
Stra-tegies for Teaching and Learning. (Edt. R. Parncutt. And G. E. McPherson), New York: Oxford University
Press, 2002.
Ak n, B lent. K lt rel Bellek ve M ik . Eurasian Journal of Music and Dance, 13 (2018): 101-117. Ak n, B lent. Z kirlik Gelene inin De i en Yarat m ve cra Ortam : Z kirlikten kl a k Ni a i. Ankara:
Bar Kitap, 2016a.
Ak n, B lent. Ehl-i Haklarda Kel mh nl k Gelene i ve Kel mh n Defterlerinin Gelene in Korunmas ve Ak-tar m ndaki Rol . Millî Folklor, 111 (2016b): 100-115.
Ak n, B lent. Kopu dan Telli Kur an a T rklerde Sa n K lt rel Ser veni ve Kutsall . Türk Dünyası
İnce-lemeleri Dergisi, 20/1 (2020): 135-162.
Arat, Re it Rahmeti. Eski Türk Şiiri. Ankara: T rk Tarih Kurumu Bas mevi, 1986.
Assmann, Jann. Kültürel Bellek Eski Yüksek Kültürlerde Yazı Hatırlama ve Politik Kimlik. stanbul: A r nt Ya nlar , 2015.
At lgan, Halil ve Mehmet Acet. Harran’da Bir Türkmen Köyü Kısas. Ankara: T.C. K lt r Bakanl Ya nlar , 2001.
Atl , Sag p. Türkiye’deki Geleneksel Sohbet Toplantıları Üzerine Bir İnceleme. Ya mlanmam Doktor Te i, Manisa: Manisa Celal Ba ar niversitesi, 2016.
Boratav, Pertev Naili. Halk Edebiyatında Tür ve Biçim Sorunu Üzerine. Folklor ve Edebiyat-I, stanbul: Adam Ya nlar , 1982.
Bozkurt, Fuat. Semahlar. stanbul: Kap Ya nlar , 2008.
Co kun El i, Arma an. Duva lar/Duva imamlar erine M ik l Bir er eve . Türk Kültürü ve Hacı Bekta
Veli Ara tırma Dergisi, 57 (2011): 131-174.
obano lu, kul. Halkbilimi Kuramları ve Ara tırma Yöntemleri Tarihine Giri . Ankara: Ak a Ya nlar , 2005.
Di daro lu, Hikmet. T r m Bi im mi? . Türk Folklor Ara tırmaları Dergisi, 12/246 (1970): 501.
Duman, Mustafa. Geleneksellik-Ger eklik li kisi Ba lam nda Bilginin Niteli i ve Folklorda Yalan Haber-I .
Folklor/Edebiyat, 25/100 (2019): 971-984.
Ekici, Metin. Destan Ara t rma ve ncelemelerinde Kullan lan Ba Terimler Hakk nda-II . Millî Folklor, 14/54 (2002): 11-18.
Ekici, Metin vd. Somut Olmayan Kültürel Miras: Barana Dursunbey-Balıkesir. mir: Egetan Bas. Ya ., 2011. Ekici, Metin. Halk Bilgisi (Folklor) Derleme ve İnceleme Yöntemleri. Ankara: Geleneksel Ya nc l k, 2013. El i, Arma an. Semah Gelene inin U gulanmas . Türk Kültürü ve Hacı Bekta Veli Ara tırma Dergisi, 12
(1999): 171-184.
Eliade, Mircea. Mitlerin Özellikleri. ev. Sema Rifat. Ankara: mge Kitabevi, 2001.
Ersal, Mehmet ve Se han Ka han K l , edt. Alevi Bekta i Semahları. Ankara: Bar Kitap, 2018. Ersal, Mehmet. Alevi Cem Zâkirliği. Ankara: Bar Kitap, 2019.
Erseven, lhan Cem. Alevilerde Semah. stanbul: Ant Ya nlar , 1996.
Erso , lhan. M ik T rleri S n fland rmas nda Model U gulamas : Bir M ik T r Olarak Semah .
Eura-sian Journal of Music and Dance, 14 (2018): 32-62.
G lp narl , Abd lbaki. Mevlevi Âdap ve Erkânı. stanbul: Yeni Matbaa, 1963.
G n Duru, Elvan ve H. Seval K se. M iksel E ber erine Nitel Bir al ma . The Journal of Academic
Social Science Studies 43 (2016): 121-133.
G ra , Cenk ve smet Karadeni . Horasan dan Keskin e Bir l k: Muharrem Erta K rat Bo la n n ok Katmanl Anali i erinden Orta As a dan Anadolu a kl k Gelene inin ini S rmek . Millî Folklor, 122 (2019): 76-93.
G ven, Merdan. Anadolu A tlar n n T rk le me S reci ve A t rne i . Folklor/Edebiyat, 19/75 (2013): 117-128.
Haydon, Geoffrey. Internalization Via Memorization for the Intermediate Student. Creative Piano Teaching. (Edt.J. Lyke, Y. Enoch and G. Haydon), Illinois: Stipes Publishing, 340-347, 1996.
Haymes, Edward R. Sözlü Destan Sözlü Şiir Ara tırmasına Bir Giri . ( ev. Ali elik), Ankara: TDK Ya nlar , 2010.
K pr l , Fuad. Edebiyat Ara tırmaları. Ankara: T rk Tarih Kurumu, 1999. K pr l , Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Ak a Ya nlar , 2003.
Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127
K kakso , Merve Eken. M i in Performans S recindeki Sihirli Birliktelik : M ikal Kom nitas . Rast
Müzikoloji Dergisi 5/3 (2017): 1732-1744.
Lord, Albert B. The Singer of Tales. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1960.
Maden, P nar. Performans Teori Do rultusunda Bir T rk n n ncelenmesi: Elimi Sundum Astara .
Folk-lor/Edebiyat, 11/42 (2005): 205-215.
Mir ao lu, G la . Halk Türküleri Konu-İcra-Yapı-Anlam-İ lev. Ankara: Ak a Ya nlar , 2015. O u , M. cal. Halk Şiirinde Tür, Şekil ve Makam. Ankara: Ak a Ya nlar , 2001.
Onat a, Ne e A t. Alevi-Bekta i Kültüründe Kırklar Semahı Müzikal Analiz Çalı ması. stanbul: Ba lam Ya-nc l k, 2007.
Ona , Ahmet Tal t. Türk Halk Şiirlerinin Şekil ve Nev‘i. Ha . Cemal Kurna . Ankara: Ak a Ya nlar , 1996. demir, Erdem. Performans Teori, k Fas llar ve Do a lama . Rast Müzikoloji Dergisi 4/3 (2016):
1357-1366.
t rk, Okan Murat. Anadolu Sem h M iklerinin Ba l ca ellikleri erine G lemler . Alevî-Bekta i
Mü-zik Kültürü Sempozyum Kitabı, Ankara: Hac Bekta Veli Anadolu K lt r Vakf Genel Merke i, 2005.
Reichl, Karl. The Singing of Tales: The Role of Music in the Performance of Oral Epics in Turkey and Central Asia
.Classics@14(http://nrs.harvard.edu/urn-3:hlnc.jissue:ClassicsAt.Issue14.Singers_and_Ta-les_in_the_Washington, DC: Center for Hellenic Studies, 2016.
Tutu, S tk Bahad r. Dursun Be Barana Gelene inde M ik . Somut Olmayan Kültürel Miras: Barana
Dur-sunbey-Balıkesir. (Edt. Metin Ekici vd.), 43-94. mir: Egetan Bas m, 2011.
Tutu, S tk Bahad r. Â ık Veysel Şatıroğlu (Hayatı, Eserleri ve Müzik Kimliği). Ya mlanmam Doktora Tezi, mir: Ege niversitesi, 2008.
