[363]
TÜRK BANKACILIĞI’NDA FAİZ ORANLARINA GENEL BİR BAKIŞ: POLİTİKA VE UYGULAMA
Şenol Kandemir1 & Canol Kandemir2 Giriş
Para politikasının en önemli ve etkili aracı konumunda olan faiz oranları dışa açık ekonomilerde diğer para ve maliye politikası araçlarının göreli önemi ve etkisini kaybetmesinin ardından ulusal ekonomi yönetimlerinin elinde varlığını sürdürmüştür. Bu denli önemli ve etkili bir araç konumunda olan faiz oranları enflasyon, fiyat istikrarı, ekonomik büyüme ve kalkınma tartışmalarında da olduğundan daha işlevsel ve yetenekli bir araç olarak yanlış algılanmış, sonuç olarak faiz oranlarına ekonomik sıkıntı, darboğaz ve giderek krizlerin aşılması için gerçekte olmayan işlevler ve yeterlikler yüklenmiştir.
Faizlerin ve faiz politikalarının enflasyon, bütçe açıkları, ekonomik büyüme ve diğer birtakım göstergeler ile ilişkileri gerek politikacıların, gerek iş insanlarının ve gerekse sosyal bilimcilerin gündeminde ön sıralarda yer almış, bu bağlamda faizler ile anılan göstergeler arasında nedensellik ilişkileri kurulmaya çalışılmıştır. Ekonomilerin dışa açıldığı ülkelerde izlenen neo-liberal politikaların etkisi ile birçok para ve maliye politikası aracı etkinliğini kaybederken faizler vergi politikaları ile birlikte politika ve ekonomi yöneticilerince her zaman etkili bir biçimde kullanılmaya devam edilmiştir. Bununla birlikte, dış piyasalar ve finansal kuruluşlar ülke merkez bankaları ve para otoriteleri kadar ve giderek onlardan daha etkili bir konuma ulaşmıştır. Bu çerçevede ulusal bankalar neredeyse verili iktisadi koşullarda faiz politikalarını belirlemeye ve uygulamaya başlamıştır. Türkiye Ekonomisi’nin en azından son 40 yıllık döneminde Türk bankaları ulusal ekonominin ve şirketlerinin büyük kaynak gereksinimi ve dış piyasalara açılması karşısında temel olarak kamunun ve dış kaynak sahiplerinin belirlediği koşullarda uyumlu ve tepkisel faiz politikaları izlemek zorunda kalmıştır. Kendileri de dış piyasalara yönelen ve önemli ölçüde borçlanan Türk bankaları, kamunun ağır ve ivedi borçlanma gereksinimi nedeniyle dolaylı olarak yaşadığı dış piyasaların baskısı ve belirleyiciliğini bu alanda doğrudan doğruya deneyimlemiştir. Türk Bankacılığı’nın söze konu yakın dönem tarihi, Türk bankalarının verili iktisadi ve ticari koşullarda kamunun ve bireylerin
1Dr.Öğr. Üyesi, T.C. Çağ Üniversitesi, Hukuk Fakültesi, Ekonomi ve Maliye Bölümü,
senolkandemir@cag.edu.tr
2Dr.Öğr.Üyesi, T.C. Çağ Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Uluslararası
[364]
finansman gereksinimlerini karşılamaya çalıştığını, oligopolcü bir piyasa yapısına sahip olmasına karşılık büyük ölçüde kamusal politikalar çerçevesinde davrandığını, faiz politikalarının oluşturulmasında ve uygulanmasında öncülük yapmaktan çok kamunun ve dolayısıyla dış piyasaların izleyiciliği konumunu benimsediğini göstermektedir. Türk Bankacılığı’nın bu yaklaşımı devletin koruması ve himayesi altında büyümeye, riskleri kamuya ötelemeye ve yüklemeye, daha çok iç piyasaya dayalı olarak gelişmeye ve bu koşullar altından dış dünyaya açılmaya çalışan Türk burjuvazisinin genel tutumu ile uyum sağlamaktadır.
Bu koşullar altında 2001 krizine kadar yüksek kamu kesimi borçlanma gereği dolayısıyla yüksek düzeyde seyreden faiz oranları, 2008 küresel finans krizine kadar ABD’den kaynaklanan ve AB’yi de içine alan miktarsal gevşemenin kısa vadeli sermayeyi Türkiye’ye akıtmasına bağlı olarak tüm ekonomik birimler için uygun faizlerden borçlanma fırsatları yaratmış ve fakat aynı zamanda yüksek faiz-düşük kur ikilemi ile simgelenen bir tür kısır döngüye yol açmıştır. 2008 krizinden sonra ise miktarsal gevşemelerin aşamalı olarak sıkılaştırma programlarına dönüşmesi ile birlikte sermaye yetersizliği, açık (bütçe, dış ticaret, cari) ve tasarruf yetersizliği sorunlarını kendi öz maddi ve insani kaynakları ile çözümleme iradesi gösteremeyen Türkiye Ekonomisi ile genel ekonomik politikalar çerçevesinde faaliyet gösteren Türk Bankacılık Sistemi faizlerin yükseltilmesi baskısını yaşamaya başlamıştır. Son tahlilde, Türkiye’nin tarihsel deneyimleri faiz oranlarının yalnız ulusal ekonomi ve para otoritelerince değil, aynı zamanda ve ağırlıklı olarak küresel para ve sermaye piyasaları ile sözü edilen piyasaları yönlendiren finans-kapital tarafından dayatıldığını göstermiştir.
Bu çalışmada, faiz politikalarının belirlenmesi ve uygulanması özelinde Türk Bankacılığı’nın Türk burjuvazisinin bir parçası olduğu gösterilmeye çalışılmıştır. 1980’den başlayan ve günümüze kadar uzanan inceleme döneminde Türk Bankacılık Sistemi’ni tanımlayıcı veriler tablo, grafik ve şekiller yardımıyla miktarsal ve oransal bakımdan ekonomik, finansal ve sektörel analize tabi tutularak bankacılık sisteminde faiz politikaları ve uygulamalarındaki değişimin boyutları ve temel eğilimler saptanmış, söz konusu saptama ve eğilimler yapılan diğer çalışma ve araştırmalara da göndermeler yapılarak değerlendirilmiştir. Türk Bankacılık Sistemi ile ilgili olarak büyük ölçüde TCMB, TBB, BDDK ve ilgili başka kurumlarca üretilen birincil ve ikincil veriler ile göstergelerden yararlanılmış, gerektiğinde amaca uygun birincil veriler türetilmiş, gerektiğinde ise daha önce başka amaçlarla yapılmış ikincil veri ve çalışmalara göndermeler yapılmıştır. Çalışmada 1980’den günümüze kadar uzanan dönemde geçerli olan faiz politikaları ve uygulamaları iki alt dönem çerçevesinde incelenmekte ve son olarak sözü edilen faiz politika
[365]
ve uygulamalarının Türk Bankacılık Sistemi’ne önemli yansımaları ortaya konulmaktadır.
1. 2001 Krizi Öncesi Dönemde Faiz Politika ve Uygulamaları 1980 yılı Türkiye Ekonomisi için olduğu kadar Türk Bankacılık Sistemi için de tam bir dönüm noktası olmuştur. Bankerleri etkisizleştireceği, mevduatı hızla arttıracağı, mevduat sahiplerinin kazançlı çıkacağı, daha bol kredi bulunacağı, bol kredileme sonunda üretimin artacağı varsayımı ile alınan önlemler ve uygulamaya konulan yenilikler tam tersi sonuçlar vermiştir. Bankerler banka gücüne erişmiş, reel mevduat artmamış, şiddetli enflasyon ortamında reel faizler yetersiz kalmış, halk daha da yoksullaşmış, kredi maliyetleri hızla artmış, kredi talebi azalmış, iflas eden firma sayısı yükselmiş ve üretim düşmüştür. (Yüzgün, 1982, ss.120) Finansal serbestleşme süreci, Türkiye’de faiz politikalarında Temmuz 1980'de yapılan düzenlemeler ile başlamış ve nominal faiz oranlarının tasarruflara (banka mevduatlarına) reel getiri sağlayacak biçimde serbestçe belirlenmesi temel politika bileşenlerinden birini oluşturmuştur. Türk Bankacılık Sistemi’nin faiz serbestisine ilk tepkisi, faiz oranlarını enflasyona göre ayarlamak ve bu çerçevede yükseltmek olmuştur. Bu düzenlemelerle 1981 ve öncesinde negatif olan reel vadeli mevduat faiz oranları 1982'de pozitife dönmüş, yüksek aracılık marjlarının ve mevduat blokajının etkisiyle reel borçlanma faiz oranları çok kısa sürede yüksek düzeylere tırmanmıştır. (Berksoy ve Boratav, 1993, ss.128) Bu durumun nedeni, sistemin pozitif faiz ve yüksek faiz kavramlarını birbirine karıştırması olmuş, böylece sistem 1980 öncesi uygulanan idari faiz politikaları nedeniyle ulaşamadığı tasarruflara yüksek faiz ile ulaşmaya çalışmıştır. (Çolak ve Yiğidim, 2001, ss.15) Faizlerin serbest bırakılması sıkı para politikası önlemleri ile birleşince, Ek-Tablo 1 ve 2’den de saptanacağı üzere 1980 öncesi eksi olan reel mevduat ve kredi faiz oranları kısa sürede artı %14-17 değerlerine çıkmıştır.
Ek-Tablo 3’deki verilerden de anlaşılacağı üzere, bankerlerin faiz
arttırma yarışına büyük ivme kazandırmaları ve büyük bankaların çıkartmış oldukları mevduat sertifikalarını satın alıp ikincil piyasada yeniden pazarlamaları, büyük bankaların faiz oranlarının denetimsiz bir biçimde artmasının önüne geçmek amacıyla aralarında yapmış oldukları centilmenlik anlaşmalarına ve alınan diğer geçici önlemlere karşın Türk Bankacılık Sistemi’nin 1980 sonrası karşı karşıya kaldığı en ciddi bunalımlardan biri olan banker krizi ile sonuçlanmıştır. (Coşan, 1985, ss.13) Bu dönemde, özellikle mevduat sertifikalarını kullanan bazı bankaların yapmış oldukları açığa satışlar sistemin ‘Ponzi oyunu’na girmesine yol açmış ve bunu batan bankerler ile birlikte bir dizi küçük ölçekli bankanın kamulaştırılması ya da tasfiye edilmesi uygulamaları izlemiştir. (Boratav ve Yeldan, 2001:4) Bununla birlikte, özellikle banker
[366]
kuruluşlarında başlayan krizin ardından yaşanan mevduat çekilişleri sırasında TCMB ‘son kredi mercii’ işlevini başarı ile yerine getirmiş ve sistemin tıkanmasını ya da sorunun hissedilmesini önlemiş, dolayısıyla kriz temelde sistemik bir risk yaratmamıştır. Banker krizinin diğer etkileri, serbest faiz politikası nedeniyle ortaya çıkan sorunlu kredilerden banka bilanço ve kar-zarar hesaplarının olumsuz etkilenmesi, kredi maliyetinin önemli ölçüde yükselmesi ve kredi portföy kalitesinin bozulması olmuştur. (Karacan, 2001, ss.177-88)
Sözü edilen banker krizi gerçekte bankacılık sistemi için bir dönüm noktası oluşturmuştur, çünkü krizle karşı karşıya gelinceye kadar egemen olan ‘ekonominin bütününde gerçekleştirilecek serbestliğin her derde deva olacağı düşüncesi’ yerini denetimli bir serbestliğe bırakmış ve denetimsiz bir piyasanın olduğu varsayılarak gerekli düzenlemeler yapılmaya başlanmıştır. Bu çerçevede, faiz oranlarının serbestçe belirlenme sürecine dönem içinde devletçe birçok kez müdahalede bulunulmuş, böylece piyasanın denetimsiz kalmaması amaçlanmıştır. Krizden sonra yaşanan iflas, tasfiyeler ve kurtarma operasyonları hükümeti yeni düzenlemeler yapmaya itmiş, böylelikle Aralık 1983’te TCMB’na verilen mevduat faiz oranlarını belirleme ve bu oranları düzenli olarak gözden geçirme yetkisi Haziran 1987’de bankaların belli bir üst sınıra kadar faiz oranlarını kendisinin belirlemesine çevrilmiş ve Ekim 1988’de ise mevduat faiz oranları tümüyle serbest bırakılmıştır. (TCMB, 2002, ss.14) Bu yıldan sonra bankalar faiz oranlarını enflasyona bağlı olarak belirlemiş ve yeni bir faiz yarışından kaçınmıştır. Dönem genelinde geçerli olan pozitif reel faiz politikası finansal derinleşmeyi desteklemiş, ancak kredi faiz oranlarını mevduat faiz oranlarının üzerine çıkarmıştır. Bir makroekonomik istikrarsızlık göstergesi olan yüksek reel faizlerin bir zorunluluk durumuna gelmesi, temel olarak yatırım ve harcamalar için yeterli kaynağın bulunmaması nedeniyle kamu kesimi borçlanma gereğinin yükselmesinden ve bunun neden olduğu kamu açıklarının vergileme ve kısa vadeli avans kullanmak yerine devlet iç borçlanma senetleri yoluyla iç borçlanmaya başvurularak karşılanmasından kaynaklanmıştır. Reel faizlerdeki artışlar ise, özel kesimi daha çok finansal varlık tutma ve daha az kredi kullanma yönünde uyarmış ve böylece kamu kesimi zorlanmadan borçlanabilmiştir.
1980 sonrası uygulanan yüksek faiz politikasının bir başka gerekçesi, yabancı sermaye girişini arttırma isteği olmuştur. 1989'da ödemeler dengesinde sermaye hareketlerinin tümüyle serbest bırakılmasıyla faiz oranlarının uluslararası para hareketlerine daha açık duruma gelmesine bağlı olarak ülkeye yabancı sermaye çekilmesinin önkoşulu, yerli paradaki reel faizin dövizdekinin üstünde tutulması olmuş, tersi durumda ise sermaye çıkışı yaşanmıştır. Bu nedenle, ulusal faiz oranları ve döviz kuru birbirine bağlanarak büyük ölçüde TCMB’nın
[367]
denetimi dışına çıkmış, kurulan bu yeni yapı çerçevesinde makro dengelerin sağlanması için yurtiçi faiz getirisinin dövize bağlanan spekülatif getiriden yüksek olması, başka bir deyişle reel faiz oranının diğer yatırım araçlarına göre daha yüksek getiri sağlaması gerekmiştir. Böylece uyarılan kısa vadeli spekülatif yabancı sermaye bir yandan büyüyen kamu açıklarını dış tasarruflar yoluyla kapatmış, öte yandan ulusal ekonominin ithalat ve tüketim hacmini genişleterek ekonomik büyümenin ana motoru konumuna gelmiştir. Ek-Tablo 4 sıcak para getirisinin bu alt dönem genelinde pozitif kalarak yabancı sermaye girişlerini çektiğini de göstermektedir.
Türkiye sermaye girişlerinin kolayca sermaye çıkışına dönüşebileceği olgusunu 1989 yılını izleyen dönemde yaşamıştır. 1989 yılında yürürlüğe giren 32 Sayılı Karar ile Türkiye’de gerek konvertibiliteye geçiş ve gerekse sermaye hareketleri konusunda uygun bir ortam oluşturulması ile finansal piyasalar birçok ülkeye göre daha ileri düzeyde serbestleştirilmiştir. Finansal piyasaların bu boyutta serbestleşmesi ile birlikte uluslararası fon akımları döviz kuru, faiz oranı ve para arzı değişkenleri üzerinde belirleyici olmaya başlamış ve iktisadi politika özerkliğini kısıtlamıştır. (Kazgan, 1995, ss.206-207) 1989 yılında ‘Türk Parası’nın Kıymetini Koruma Kanunu Hakkında 32 sayılı karar’ ile kambiyo rejimini serbestleştiren ve dış finansal serbestleşmeye adım atan Türkiye Ekonomisi’nin spekülatif kısa vadeli sermaye hareketlerine açılması ile içine düştüğü temel ikilem, bir yandan makro dengelerin sağlanması için reel faiz oranını döviz kurunun aşınma oranının üstünde tutma zorunluluğu, öte yandan da dövizde ulusal paranın aşırı değerlenmesi sonucu dış ticarete açık imalatçı ihracatçı sektörlerin gerilemesi olmuştur. Yüksek (reel) faiz-(aşırı) değerli döviz kuru politikasına sıkışan ulusal ekonomide sabit yatırımlara yönelmek yerine tüketim ve dışalım yoluyla büyümeye yönelinmiş, bu ise cari işlemler açığını tehlikeli boyutlara yükseltmiştir. Türkiye Ekonomisi’nin zorlandığı ve olumsuz cari işlemler dengesi ve reel kur makasının daraltılmaya çalışıldığı dönemlerde ise kısa vadeli sermaye kaçış eğilimine girmiştir. Spekülatif kısa vadeli sermaye hareketlerine açılan Türkiye Ekonomisi’nin temel ikilemi, bir yandan makro dengelerin sağlanması için reel faiz oranını döviz kurunun aşınma oranının üstünde tutma zorunluluğu, öte yandan ulusal paranın aşırı değerlenmesi sonucu dış ticarete açık imalatçı-ihracatçı kesimlerin gerilemesi olmuştur. Yüksek reel faiz-aşırı değerli döviz kuru politikasına sıkışan ulusal ekonomide sabit yatırımlara yönelmek yerine tüketim ve ithalat yoluyla büyümeye yönelinmiş, bu ise cari işlemler açığını tehlikeli boyutlara yükseltmiştir. Öte yandan, spekülatif sermayenin oynaklığı hem ülke tasarruflarının döviz rezervleri şeklinde atıl olarak beklemesine, hem de TCMB gibi para politikası üzerinde etkili bir kurumun işlevlerinin yalnızca döviz rezervlerini
[368]
yönetmek ile sınırlı kalmasına yol açmıştır, çünkü ulusal tasarrufların dolar ya da euro gibi bir rezerv parada tutulması para basma tekelini elinde bulunduran ülkeye sıfır faizli kredi vermek anlamına gelmiş ve ortaya çıkabilecek dış şoklara karşı ulusal ekonominin korunmasında ve düzenlenmesinde imtiyazlı bir yere sahip olması gereken TCMB marjinal bir finans kuruluşu konumuna itilmiştir.
Sonuç olarak, 2001 krizi öncesi dönemde egemen olan yüksek reel faizler ciddi makroekonomik sorunlar ortaya çıkarmış, finansal serbestleşme politikalarının istenen sonuçları vermemesine neden olmuş ve banka bilançolarını bozmuş görünmektedir. Bu çerçevede, ilk olarak faiz oranları ekonominin fiyat istikrarı, ödemeler dengesi, sermaye birikimi, istihdam, büyüme, sanayileşme, adil bir gelir dağılımı gibi kısa ve uzun vadeli hedefleri ile uyumlu biçimde belirlenmemiş, bunun yerine temel olarak ekonominin kısa vadeli kaynak gereksinimini karşılayan politikaların bir önkoşulu durumuna getirilmiştir. İkincisi, Türkiye gibi piyasaların rekabetten uzak ve yaygın çarpıklıklara sahip olduğu ve gerekli hukuksal altyapının da oluşturulmadığı bir ülkede faiz oranlarının piyasa dinamiklerine bırakılarak çözüm aranması makroekonomik istikrarsızlığı artırmıştır. Üçüncüsü, devlet iç borçlanma senetlerinin faiz oranı borç yönetimi kaygısıyla değil, kamu açıklarının finansmanı için gerekli olan fonları özel kesim ile rekabete girerek piyasadan elde etme kaygısıyla belirlendiği için mevduat için geçerli olan faiz oranından yüksek tutulmak zorunda kalınmıştır. Dördüncüsü, devlet iç borçlanma senetlerinin başlı başına bir yatırım aracı seçeneğine dönüşmesi bankaları kredi kullandırma konusunda isteksiz davranmaya yöneltmiş ve kredi faizlerinin aşağı çekilmesini önlemiştir. Beşincisi, kamunun en büyük fon toplayıcısı durumunda olması kamu borçlanma maliyetinin düşürülmesini zorlaştırmış, yeni borçlanma olmasa bile mevcut kamu borç stoğu ağır faiz yükü altında hızla büyümüştür. Altıncısı, faiz politikaları ödemeler dengesinde göreli bir iyileşme yaratmış ve serbest faiz politikası ile daha önce yurtdışına çıkmış olan sermayenin bir bölümü çeşitli yollardan ülkeye geri dönmüşse de, bu tür sermaye temel olarak kısa vadeli dış borç olarak geldiği için kısa vadeli borçlardaki artış daha yavaş büyüyen döviz girdileri karşısında kısa vadede ödemeler dengesi sorunlarına yol açabilecek düzeye ulaşmıştır. Yedincisi, yüksek reel faiz sermaye stokunun üretici kesimde daha rasyonel kullanılmasını engellemiştir. Sekizincisi, yüksek faiz politikası gelir dağılımını düzeltici herhangi bir etkide bulunmamış, bankalardaki mevduatın büyük bir bölümü üst gelir gruplarının elinde bulunmaya devam etmiştir. Dokuzuncusu, yüksek faiz politikası geri dönmeyen krediler ve şüpheli alacakları artırarak banka bilançolarını bozmuştur. Son olarak, tasarruf oranları uygulanan faiz politikaları sonucunda artmamış, reel faiz oranındaki artış özellikle tasarruf oranını artırmaktan çok mevcut tasarrufların farklı yatırım alanları arasında yer
[369]
değiştirmesine neden olmuştur. Nitekim yüksek faiz oranları yatırımların daha az sermaye kullanan alanlara yapılmasına yol açmış ve üretim yapısını daha emek yoğun alanlara yöneltmiş (Kepenek ve Yentürk, ss.201-202), ekonominin doğrudan üretimde bulunan sektörleri olarak adlandırabilecek tarım, madencilik ve imalat sanayii yatırımları sürekli bir azalma göstermiş (Boratav, 2000, ss. 153-154) ve banka kredilerindeki reel değişmeler özel imalat sanayi üretiminde dalgalanmalara neden olmuştur. (Sak, Özatay, Öztürk, 1992, ss.37-49)
Faiz oranlarının belirlenmesinde, sektörlere doğrudan ya da tercihli kredi uygulanamaması da Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerin hızlı sanayileşmeleri üzerinde olumsuz etki yaratmıştır, çünkü kuramsal olarak yüksek faiz oranları, genellikle yatırımların daha az sermaye kullanan alanlara yapılmasına neden olmaktadır. Bu bağlamda, gerçekte 24 Ocak Programı’nın yatırımların daha az sermaye yoğun olmasını amaçladığı anlaşılmaktadır. Emek fiyatı düşük tutulabildiği ölçüde üretimde daha çok iş gücü, daha az sermaye kullanılmaktadır ve söz konusu sermaye-emek bileşimini değiştirmek göründüğü kadar kolay olmamaktadır. Öte yandan, kredi kullanımı açısından faiz oranlarının yükseltilmesinin üretim yapısını daha emek yoğun ya da daha az sermaye yoğun alanlara yöneltmesi beklenmektedir. Başka bir anlatımla, emek-sermaye esnekliğinin düşük olduğu sermaye yoğun üretim birimlerinin kurulmasından dolaylı olarak vazgeçildiği sonucuna varılmakta, bu tür bir eğilimin ileri teknolojileri kullanan sermaye yoğun sanayinin kurulmaması gibi bir sonucu olmaktadır. Uzun dönemli gelişme açısından hiç de olumlu olmayan bir sonuç olan sanayileşmeden vazgeçilmesi de bu durumdan kaynaklanmaktadır. Bu olgulardan hareketle 1980 sonrası ortaya çıkan üretim ve dışsatım artışlarının sürdürülebilir bir sabit sermaye yatırım atılımından değil, yoğun teşvikler, ücretlerin bastırılması ve 1980 öncesi atıl kalan kapasitenin kullanılmasını gibi geçici nedenlerden ileri geldiği ortaya çıkmaktadır. Nitekim 1980’lerde özel kesim öncülüğünde dışsatıma yönelik sanayileşme hedefine yönelik atılan adımlar sektörel yatırımlarla desteklenememiş ve bu durum 1980 sonrası uygulanan dışsatıma yönelik sanayileşme stratejisinin en temel yapısal bozukluğu olarak belirlenmiştir. 1980’den sonra geçerli olan aşırı değerli TL/Döviz Kuru, dışalımın ve cari işlemler açığının yükselmesine yol açarken, ucuzlayan girdi ve hammadde dışalımı aracılığı ile yatırım istemine olumlu etkide bulunmuş, ancak bu noktada dile getirilen olumlu etki kredi faizlerinde ortaya çıkan büyük artış ile sınırlanmıştır. Bu durum ulusal ekonomiye, yurtiçi yatırım ve tasarruflarda kararsızlık ve kırılganlık olarak yansımıştır. Yükselen reel faizler buna bağlı olarak artan kredi maliyetleri ile birleşince genel ekonomi üzerinde enflasyonist baskılar artmış ve finansal piyasalarda kısa vadeli ve spekülatif akımların egemen olmasına yol açmış, bu bağlamda
[370]
özel kesim için banka mevduatlarından ve kamu iç borçlanma senetlerinden elde edilen gelirler yaşamsal önem göstermiştir.
2. 2001 Krizi Sonrası Dönemde Faiz Politika ve Uygulamaları 2001 krizi sonrasında TL’nin reel olarak değer kazandığı görülmektedir. Bunun nedeni 2001 krizinde TL’nin yaşamış olduğu yüksek değer kaybı olmuştur, çünkü TL’nin aşırı değer kaybından sonra ters para ikamesi yaşanması beklenen bir gelişme olmuştur. Ek-Tablo 4’de gösterilen sıcak para getirileri bu olguyu desteklemektedir. Buna göre, 2004-2015 döneminde de yüksek faiz-düşük kur çerçevesinde uygulanan ekonomi politikaları nedeniyle sıcak para genel olarak pozitif bir getiri sağlamış, ancak devalüasyon oranlarının arttığı yıllarda sıcak para getirisi de düşmüştür.
Bankacılık sektörünün yeniden yapılandırılması ve daha istikrarlı duruma gelmesi 2002 sonrası döneme damgasını vuran temel gelişme olarak saptanmıştır. Nitekim bu yıldan sonra küresel likidite açısından önemli faktörler olan desenflasyon, mali disiplin, bankacılık sisteminde yapısal reform ve özelleştirmeyi içeren istikrar programının Uluslararası Para Fonu ve Dünya Bankası tarafından onaylanmış olması dolayısıyla Türkiye’ye sermaye girişleri olmuş, çok büyük çapta gerçekleşen sermaye girişleri TCMB’nin ciddi döviz alımları şeklinde döviz piyasasına yaptığı müdahalelere rağmen TL’nin değerlenmesi ile sonuçlanmıştır. Bu durum, her ne kadar cari işlemler açığı ile ilgili kaygılara yol açmış olsa da 2002 sonrasında enflasyonun düşme eğilimine girmesinde etkili olmuştur. Ek-Tablo 5’dan da saptanabileceği üzere Türkiye’ye yönelik toplam net sermaye hareketleri 2001 kriziyle birlikte en düşük düzeye geriledikten sonra 2004 yılı dışında 2007 yılına kadar sürekli artış göstermiştir. Küresel kriz nedeniyle 2008 ve 2009 yıllarında azalan sermaye hareketleri kriz öncesi 2007 düzeyine ulaşamamış, ancak 2010 yılında yeniden yükselmiştir. 2011 yılındaki azalmadan sonra 2012 ve 2013 yıllarında artmaya başlayan toplam sermaye miktarı 2014 yılındaki düşüşten sonra 2015 yılında yeniden artış göstermiş, sermaye girişleri kararlılık göstermekten uzak yıldan yıla değişen bir dalgalanma sergilemiştir. (Cengiz ve Karacan, 2015, ss. 335-336) Yabancı sermaye girişi ve büyüme verilerinin büyük benzerlik göstermesi sermaye girişinden büyümeye tek yönlü bir nedenselliğin olması ve sermaye girişlerindeki şoklardan büyümeye fazlaca bir geçişkenlik olması nedeniyle Türkiye’de arzu edilebilir yüksek bir büyüme için yurt dışı sermaye akımlarına olan talebin azaltılması gerekliliği ortaya çıkmıştır, çünkü oynaklığı düşük olan bir büyüme politikası ülke ekonomisi için daha sürdürülebilir ve daha anlamlı olmuştur. (Özdemir ve Dalkılıç, 2016, ss. 53-62) Portföy yatırımlarının sermaye akımlarının büyük bölümünü oluşturuyor olması, sermaye hareketlerinin de yüksek değişkenlik göstermesi beklentisini
[371]
güçlendirmiştir. Gelişmekte olan ülkeler grubunda yer alan Türkiye sıcak para girişinin yarattığı risklere maruz kalan ülkeler arasında yer almıştır. Sıcak para girişinin hızlanmasıyla kredi artışındaki genişleme ve iç talepteki hızlanma cari işlemler açığının büyümesine yol açmıştır. (Mutlutürk, 2012, ss.103)
Faiz oranlarının gelişimine ilişkin Ek-Tablo 1’deki veriler incelendiğinde, 2001 yılı ve sonrasında yaşanan göreli kararlılığın bankaların mevduat hesaplarına uyguladıkları faiz oranlarında genel olarak düşüşe yol açtığı saptanmaktadır. 2008 ve 2009 yıllarına kadar hızlı bir düşüş yaşanırken, bu yıllardan sonra genel eğilim dalgalanmalar gösterse de artış yönünde olmuştur. Mevduat faiz oranlarındaki hareketlerin enflasyon oranı ile benzer davranışlar gösterdiği gözlemlenmiştir. Vade yapısına göre en yüksek faiz oranının 3 ay vadeli mevduatta olması, Türk Bankacılık Sistemi’nde mevduatın ortalama vadesinin 3 ay üzerinde yoğunlaşması ile ilgili bir olgu olmuştur. Tasarruf sahipleri ve bankalar çeşitli gerekçelerle 3 ay vadeyi tercih etmektedir. Nitekim tasarruf sahipleri yatırım planlarını en fazla 3 aylık olarak yaparken, bankalar uzun vadeyi riskli bulmakta ve göreli yüksek faiz oranları ile uzun vadeli taahhüt altına girmek istememektedir. Bankacılık uygulamasında vade uzadıkça faiz oranlarının artması beklenmektedir, çünkü vade uzadıkça belirsizlik artacağı için risk de artmakta, bu da faiz oranının yükselmesine neden olmaktadır. Riskin arttığı noktada getiri de orantılı olarak yüksek olmak durumundadır. Ancak Ek-Tablo 1’ye yakından bakıldığında, 3 aydan daha uzun vadeli mevduatların faiz oranlarının bu duruma uygunluk göstermediği görülmektedir. Başka bir anlatımla, bankacılık sistemi uzun vadeli mevduat hesaplarına daha yüksek faiz sunmamaktadır. 3 ay vadeli mevduatta yoğunlaşma ve vade uzadıkça faizlerin artmaması olguları 2001 krizi sonrasında olduğu gibi kriz öncesinde de geçerli olmuş ve bankacılık sisteminin yapısal özelliği durumuna gelmiştir. Mevduat vadesinin çok kısa olmasını giderek kötüleştiren başka bir olgu da, Şekil 400’den açık biçimde saptanabileceği üzere mevduatların toplam pasifler içinde göreli yüksek ağırlığa sahip olması ve bu durumun özellikle 2001 krizi sonrasında ve tüm inceleme dönemi boyunca da süreklilik kazanması olmuştur.
2001 krizi sonrasında alınan önlemlerle reel faizlerin Ek-Tablo 2’de görüldüğü gibi düşme eğiliminde olduğu, hatta bazı yıllarda negatif rakamlara indiği görülmektedir. 2008 küresel finans krizi ile reel faizler bir artış göstermiş olsa da düşme eğilimi sürmüş ve son yıllarda reel faizler yeniden negatif düzeylere inmiştir. Bu noktadan hareketle mevduat hesaplarının negatif reel faiz oranları karşısında çekiciliğini yitirdiği ve tasarruf sahiplerinin satın alma güçlerinin azaldığı belirlenebilmektedir. Bu durumun yatırımcıyı tasarruf yapmak yerine alternatif yatırım araçlarına yönlendirmesi ve neoliberal söylemin faiz oranları aracılığıyla
[372]
tasarruf oranlarını arttırma ve ekonomik gelişme amacından uzaklaşma anlamına gelmektedir. Türkiye’de faiz oranları ile yurt içi tasarruflar arasındaki ilişki az gelişmiş ülkelerde görülen gelişmelere benzerlik göstermiş, bu bağlamda tasarruf oranları uygulanan faiz politikaları sonucunda artmamıştır. Reel faiz oranındaki artışın Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerdeki temel etkisi, tasarruf oranını etkilemekten çok var olan tasarrufların alternatif kullanım alanları arasında ikamesi olmaktadır. Ekonometrik çalışmalarla desteklenen bulgular makroekonomik dengelerin kurulamadığı az gelişmiş ülkelerde finansal serbestleşme ile girilen sürecin tasarrufları arttırmadığını, tam tersine azalttığını ve bu dönemde türeyen rantiye sınıfının ülke ekonomisinden büyük pay alması sonucu gelir dağılımının bozulduğunu göstermiştir. Nitekim Aksoy’a göre (2016:42), 1980-2014 dönemini kapsayan ve Türkiye’de tasarrufların belirleyicilerini ortaya koyan çalışmada reel faiz oranı ile özel tasarruflar arasında belirgin bir ilişki bulunamamıştır. Karaman’a (2015:25) göre de, büyüme ve kalkınmanın en önemli şartlarından birisi sermayeye duyulan gereksinim olup söz konusu sermaye gereksinimi çoğunlukla emek sorunu bulunmayan gelişmekte olan ülkelerin en temel sorunu olarak saptanmaktadır. Yoksulluk döngüsü sorunu da gelir düzeyi düşük olan ülkelerin kendi doğal gereksinimlerini karşılamanın ötesinde tasarruf yapamamaları ve böylece üretim için gereken sermayeyi finansal kurumlar aracılığıyla yatırımlara yönlendirememesi olmaktadır. Başka bir deyişle temel sorun, Şekil 1’den de saptanabileceği üzere tasarruf yapma yeterliliğinin olmaması ve dolayısıyla faiz oranlarının uyarabileceği tasarruf olanaklarının yetersiz olması olarak görünmektedir.
İnceleme döneminin (1980-2017) genelinde Türkiye’de TEFE oranlarına göre pozitif reel faiz uygulamasının devam etmesinin en büyük nedeni, Türkiye Ekonomisi ve Türk Bankacılık Sistemi’nin yabancı sermaye için bir çekim merkezi olarak kalmasını sağlamak olmuştur. Bu bağlamda, hem ülke ekonomisinde hem de bankacılık sistemindeki büyüme ulusal ve uluslararası kaynaklarla doğrudan bağlantılı duruma gelmiştir. Kepenek ve Yentürk’e (2008:204) göre de yüksek faiz politikasının amacı, yabancı banka sermayesinin faiz oranı diğer ülkelerden yüksek olduğu ve faiz kazançlarını serbestçe yurtdışına çıkarma olanağı geçerli olduğu ölçüde ülkeye gelişini sağlamaktır. Özellikle yurt içine yabancı kaynak akışının temel nedeni olan yüksek reel faiz uygulaması, Türkiye Ekonomisi’nin temel yapısal sorunlarından biri olan kaynak eksikliği ve kaynaklarda dışa bağımlılık sürdüğü ve iç dinamiklerle çözümlenemediği için tüm dönem boyunca geçerli olmuştur. Ek-Tablo 6-7, sürekli bütçe, ödemeler dengesi ve cari işlemler açığı veren Türkiye’nin borçlanma gereksinimi ve dolayısıyla dış kaynak bağımlılığının boyutlarını göstermektedir.
[373]
Sonuç olarak, bu alt dönemde faiz oranının ekonominin fiyat istikrarı, ödemeler dengesi, sermaye birikimi, istihdam, büyüme, sanayileşme, adil gelir dağılımı gibi kısa ve uzun vadeli hedefleri ile uyumlu biçimde belirlenmesi gereğine dönem boyunca TCMB tarafından uyulmaya çalışılmış, ancak ekonominin kısa dönem kaynak gereksinimi nedeniyle fon eksikliğini karşılayacak politikaların bir önkoşulu durumuna getirilmesi engellenememiştir. Türkiye Ekonomisi gibi piyasaların tam rekabetten uzak olduğu, piyasa çarpıklıklarının yaygın olduğu ve gerekli hukuksal altyapının tam olarak oluşturulmadığı ülkelerde faiz oranlarının piyasa koşullarına bırakılarak optimum çözümler aranması makroekonomik istikrarsızlığı azaltmamıştır. Bununla birlikte, faiz politikalarının ödemeler dengesinde göreli bir iyileşme yarattığı görülmektedir. Serbest faiz politikası ile yabancı sermaye ve daha önce yurtdışına çıkmış olan sermayenin bir bölümü çeşitli yollardan ülkeye geri dönmüş, ancak geri dönen sermaye sabit sermaye ve doğrudan yatırımlar yoluyla değil, ağırlıklı olarak kısa vadeli dış borçlanma yoluyla gelmiştir. Kısa vadeli borçlardaki artış yavaş büyüyen döviz girdileri karşısında kısa vadede ödemeler dengesi krizlerine yol açabilecek düzeyde gerçekleşmiştir. Yüksek reel faiz politikası kısa vadeli sermayeyi ülkeye çekerken sermaye stokunun üretici sektörlerde daha rasyonel kullanımını engellemiş, gelir dağılımını düzeltici bir etkide de bulunmamıştır. Nitekim bankalardaki mevduatın büyük bölümü halen üst gelir gruplarının elinde bulunmaktadır. Pozitif reel faiz politikası yurtiçi tasarrufların yükselmesine yol açmamış ve sonuç olarak yüksek reel faiz kaynaklı makroekonomik dengesizlikler 2001 krizi öncesinde olduğu gibi kriz sonrasında da makroekonomik politikalarının istenen sonuçları vermemesinde etkili olmuştur.
Sonuçlar ve Genel Bir Değerlendirme
Türkiye Ekonomisi’nin sermaye ve kaynak yetersizliği sorunu cumhuriyet tarihi boyunca temel olarak sanayileşme ve üretim ekonomisi yoluyla çözümlenmeye çalışılmış, ancak İkinci Dünya Savaşı sonrasında Batı ekseni ile özellikle dış borçlanma yoluyla kurulan yakın ilişkiler sonucu sözü edilen çözüm girişimler kesintiye uğramıştır. Sanayileşme ve üretim ekonomisi olma amacı 1980’den sonra iyice terk edilmiş, dolayısıyla sermaye ve kaynak sorunu dışa açık ve ihracata dayalı bir büyüme modeli ile çözümlenmek istenmiştir. Ancak ihracata dayalı büyüme de sağlam ve kapsamlı bir sanayi ve üretim altyapısı gerektirdiği için kısa bir süre sonra mevcut kapasitelerin kullanımında üst sınırlarına dayanılmıştır. Bu durumda ekonomik büyüme için üretimden kaynaklanan iç kaynaklar yeterli olmamış ve zorunlu olarak dış kaynaklara bağımlı kalınmıştır. Özel ve kamusal tüketim ve yatırım için önemli tutarlarda yabancı sermayeye gereksinim duyulmuş, bu sermaye ise sabit, sınai ve doğrudan yatırım yapan sermayeden çok sıcak para olarak adlandırılan kısa
[374]
vadeli ve finansal yatırım yapan sermaye olmuştur. Bu üt bir sermaye ise diğer ülkelere göre yüksek faiz ve giriş-çıkış kontrollerinin kaldırılmasını talep etmiş, oynaklığı ve değişkenliği ile ulusal ekonomide piyasaları sarsıcı hareketlenmeler ya da dalgalanmalara neden olmuştur.
Bu koşullar altında faiz oranları özelikle kısa vadeli sıcak para sahiplerinin talep ettikleri ve dünyanın diğer gelişmekte olan yeni piyasalarındaki faiz oranları ile bağlantılı olarak oluşmuştur. Bütçe ve cari açık sorunları dönem boyunca süreklilik kazanan Türkiye Ekonomisi kamu kesimi aracılığıyla faiz oranlarının düşmesine izin vermeyen gereksinim ve talep içinde olmuştur. Türk Bankacılık Sistemi kamunun büyük borçlanma gereksinimini hem sınırlı mevduat ve diğer iç kaynaklarıyla, hem de miktarsal gevşeme dolayısıyla dışarıdan sağladıkları krediler ile karşılamaya çabalamıştır. Bu süreçte Türk bankaları kamunun ağır borçlanma gereksinimi ve dış kredi koşullarını veri olarak almıştır. Üstelik düşük tasarruf eğilimine sahip Türkiye Ekonomisi’nde mevduat vadelerinin çok kısa olması da Türk bankacılık Sistemi için verili başka bir etmen durumunda olmuş, ayrıca TCMB’nin enflasyon hedeflemesi ve fiyat istikrarı politikası çerçevesinde belirlediği faiz oranlarını uygulamak zorunda kalmıştır. Başka bir anlatımla, Türk Bankacılık Sistemi kamu ve özellikle TCMB’nin belirlediği aralıklarda ve ancak sınırlı biçimde politika belirleme ve uygulama yeterliğine sahip bulunmuştur.
Gerek 2001 krizi öncesi, gerekse 2001 krizi sonrasında Türkiye Ekonomisi’nin sermaye ve kaynak gereksinimini iç ya da öz kaynakları ile karşılayamaması ve zorunlu olarak dış kaynağa başvurmak zorunda kalması olgusu tüm inceleme dönemine damgasını vurmuştur. İç tasarruf yetersizliği nedeniyle iç borçlanma olanakları da özel kesimin katkılarıyla sınırlı bir düzeyde kalmış ve özel ve kamusal dış borçlanma neredeyse kendisini dayatan tek seçenek durumuna gelmiştir. Türkiye Ekonomisi’nin sanayileşmeden vazgeçmesi ve üretim ekonomisine öncelik vermemesi söz konusu dış kaynak gereksinimin altında yatan en önemli etken olarak görünmektedir. Bu çerçevede, ekonomik büyümesini nitelikli ve yüksek katma değer üreten bir yatırım ve dışsatım altyapısına dayandıramayan Türkiye Ekonomisi büyük ölçüde tüketime dayandırdığı büyüme eksenini de bulabildiği kıt dış kaynaklar ile desteklemiştir. 2008 krizine kadar göreli düşük maliyetler ile sağlanan dış kaynaklar yatırıma ve dışsatıma değil, tüketime yöneltildiği için üretken ve verimli olamamıştır. Başka bir deyişle, dış kaynaklar ekonomik büyümeyi ve giderek kalkınmayı besleyecek uygun yatırım (sanayi ve dışsatım) alanlarına tahsis edilememiş, dolayısıyla etkin kaynak dağılımı yapılamamıştır. Buna ek olarak, dış kaynakların sanayi ve yatırım alanlarına ayrılabilen göreli yetersiz miktardaki bölümü de inşaat ve ulaşım altyapısı gibi yine en az üretken, verimli ve önceliği olmayan alanlara yatırılınca sermaye
[375]
yetersizliği, yüksek faiz ve katlanarak yükselen borçlardan oluşan kısır döngü ya da orta gelir tuzağı bir türlü kırılamamıştır.
Türk Bankacılık Sistemi, söz konusu genel makroekonomik çerçevede sınırlı bir hareket alanına sahip olmuştur. Nitekim 2001 krizi öncesinde ancak devletin izin verdiği ölçüde faiz rekabetine girişen bankacılık sistemi 2001 krizi ve 2002’deki yaygın banka iflasları sonrasında tümüyle devletin ve özelde yeni oluşturulan Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu’nun belirlediği yasal ve kurumsal çerçeveye bağlı kalmış dolayısıyla 2001 krizi öncesine benzer bir yüksek faiz yarışına girişmemiştir. Önceliği sermaye yeterliliğine ve dengeli bir bilanço yapısına veren Türk Bankacılık Sistemi yeni bir bankacılık krizi yaşamamak ve olası bir ekonomik krizi tetiklememek için de olduğundan daha ihtiyatlı hareket etmiş ve büyük ölçüde ulusal ekonomik politikalar ve özelde de TCMB’nin enflasyon ve fiyat istikrarı politikası ile uyum sağlamıştır. Bununla birlikte, Türk Bankacılık Sistemi’nin 2001 krizi öncesinde ağırlıklı olarak kamu finansmanı işlevi, 2001 kriz sonrasında özel tüketim ve inşaat finansmanı da içerecek biçimde genişlemiş, dolayısıyla kamu finansmanının payı göreli olarak hem azalmış, hem de bileşişimi değişmiştir. Türk Bankacılık Sistemi’nin söz konusu finansman politikası, sanayileşme ve üretim ekonomisine öncelik vermeyen makroekonomik politikalar ile de uyumlu olmuş, bu nedenle üretimin ve özellikle imalat sanayinin finansmanında bankalar uygun ve özendirici politikalar ile etkin ve işlevsel olamamıştır. Üretim ve sanayinin finansmanına istekli olmayan Türk Bankacılığı’nın bu tercihinde ya da durumunda sistemin ciddi derecede yabancılaşmasının ve ülkeye gelen yabancı sermayenin de yatırımdan tüketime odaklanmasının etkili olduğu anlaşılmaktadır. Sermaye piyasaları da göreli yeni ve sığ olan Türkiye Ekonomisi’nde sınai sermaye mali sermayenin arz etmediği, arz etmek istemediği ya da uygun olmayan maliyetler ile arz ettiği iç ve dış kaynaklara erişim zorluğu yaşamış ve sonuç olarak uluslararası rekabette yalnız ve güçsüz bırakılmıştır. Ancak Türkiye Ekonomisi’nin iç ve dış dengelerini kuramaması ve sonuçta borçlanma gereksinimi her zaman çok yüksek ve kırılgan bir yapıya sahip olmasında, sanayileşmeyi (sanayi 4.0
devrimini) ve üretim ekonomisine elverişli finansman sağlayamayan Türk
Bankacılık Sistemi’nden çok miktarsal gevşemenin aşamalı olarak sıkılaştırmaya dönüştüğünü ve kısa vadeli sermayenin çevre ülkelerden merkez ülkelere geri dönmeye başladığını göremeyen ya da algılayamayan ekonomi yönetimi birinci derecede sorumluluk taşımaktadır. Tam tersine, Türk Bankacılık Sistemi’nin 2008 krizi sonrası döneme uyum sağlayarak miktarsal sıkılaştırma ile orantılı ve giderek eşzamanlı kredi sıkılaştırmalarına gittiği ve bu durumun da Türkiye Ekonomisi’ne yüksek faiz görüntüsü altında olumsuz biçimde yansıdığı gözlenmektedir. Başka bir anlatımla, Türkiye Ekonomisi genelinde ve Türk Sanayisi ve üretim
[376]
kesimi özelinde yaşanan orta gelir tuzağı ve ekonomik büyüme kısır döngüsünü kırmak için en akılcı ve anlamlı başlangıç noktası, Türk Bankacılık Sistemi ve dolayısıyla faiz oranlarını yasal ve yönetsel kararlar ile yönlendirmek değil, Türkiye Ekonomisi’nin iç ve dış dengelerini kurmasına olanak sağlayacak yeni bir sanayi devriminin hangi yerli ve ulusal maddi ve beşeri kaynaklara dayandırılacağını tanımlayan özendirici ve yönlendirici gerçek bir kalkınma planını çağdaş dünya koşullarında oluşturmaktadır. Türk Bankacılık Sistemi’nden böyle bir sanayi devrimi ve kalkınma planlamasının finansman ayağı işlevini yerine getirmesini istemek gerçeğe uygun bir beklenti olmaktadır, çünkü özellikle geç sanayileşen birtakım ülkelerde ittifak içinde belirli makro hedeflere yönelik hareket eden bir sınai ve mali kesim saptanmaktadır. Ancak böyle bir sanayi devrimini başlatmak ve kalkınma planlamasını yapmasını tek başına Türk Bankacılık Sistemi’nden istemek ise gerçek dışı bir beklenti olmaktadır, çünkü henüz bu biçimde başarılı olmuş bir ülke uygulaması kaydedilmemiştir.
Kaynakça
Aksoy, Ö. (2016). Tasarrufların Belirleyicileri: Tüketici ve Ticari
Kredilere İlişkin Bulgular. Ankara: TCMB Yayınları.
Akyüz, Y. (1991, March). Financial Liberalization in Developing
Countries: A Neo-Keynesian Approach, UNCTAD Discussion Paper, (36),
14-16.
Akyüz, Y. (1993). Financial Liberalization: The Key Issues, UNCTAD Discussion Paper, 1-46.
BDDK (2001, Mayıs). Bankacılık Sektörü Yeniden Yapılandırma
Programı, (13), 58-60.
BDDK (2010). Krizden İstikrara Türkiye Tecrübesi. Çalışma Tebliği,
http://www.bddk.org.tr/websitesi/turkce/Raporlar/Calisma_Raporlari/622 8G20MAKALE020420091.pdf, 1-86.
Berksoy, T. ve Boratav, K. (ed.). (1993). Türkiye’de Kamu Maliyesi,
Finansal Yapı ve Politikalar. İstanbul: Yurt Yayınları.
Boratav, K. ve Yeldan, E. (2006, Şubat). Financial Liberalization,
Macroeconomic Stability and Patterns of Distribution, (içinde) External
Liberalization in Asia, Post-Socialist Europe and Brazil, 417-455. Boratav, K. (2000). Yeni Dünya Düzeni. İmge Kitabevi: Ankara. Cengiz, V. ve Karacan, R. (2015). Gelişmekte olan Ülkelere Yönelik
Sermaye Hareketleri ve Ekonomik Sonuçları. International Journal of
Economic and Administrative Studies, Summer, (15), 327-344.
Coşan, M.F. (1985). Mali Kıymetlerin Gelirlerinin Tahmini. Ankara: SPK Yayınları.
[377]
Çolak, Ö.F. ve Yiğidim, A. (2001). Türk Bankacılık Sektöründe
Kriz. Ankara: Nobel Yayıncılık.
Ergün, S. ve Köse, N. (2015). Türk Mevduat Bankacılığı İçin
Etkinlik Analizi: Küresel Finans Krizinin Etkileri, Verimlilik Dergisi, (3),
7-32.
Karabıyık, A. ve Sarıçam, T. (2011). Zorunlu Karşılık
Politikalarının Türk Bankacılık Sektörüne Etkileri, Finans Politik ve
Ekonomik Yorumlar, 48, (561), 25-40.
Karacan, A.İ. (2000). Bankacılık ve Kriz. İstanbul: Creative Yayıncılık.
Karaman, S.C. (2015). Uluslararası Finansal Piyasaların Ekonomik
Büyüme ve İstikrar Üzerine Etkisi: Dönemsel Bir Karşılaştırma. Finans
Politik, Ekonomik Yorumlar, Yıl: 52, (608), 23-34.
Kazgan, G. (1995). Yeni Ekonomik Düzende Türkiye’nin Yeri. İstanbul: Altın Yayınları.
Kepenek, Y. ve Yentürk, N. (2008). Türkiye Ekonomisi, İstanbul: Remzi Kitabevi.
Lazaros E.M. (1986, March). Interest Rates, Saving and Investment
in Developing Countries, IMF Working Paper, 33, (1), 112.
Mutlutürk, Ş. (2012). Makro İhtiyati Politika Aracı Olarak Zorunlu
Karşılıkların Kullanılması: Türkiye Örneği Ve Bankacılık Sektörü Üzerine Etkisi, Bankacılar Dergisi, TBB Yayınları, İstanbul, 103.
Özdemir, A.ve Dalkılıç, R. (2016, Mart). Finansal Serbestleşmenin
Türkiye Ekonomisi Üzerinde Etkileri, Finans Politik, Ekonomik Yorumlar,
(613), Yıl: 53, 53-62.
Sak, G., Özatay, F.ve Öztürk, E. (1992). Şirketler Kesiminin
Finansal Sorunları ve Alternatif Finansman Kaynakları, İstanbul:
TÜSİAD Yayınları.
TCMB (2002). Üç Aylık Bülten, TCMB Yayınları, Ankara, 14. TCMB (2015). Finansal İstikrar Raporu, TCMB Yayınları, Ankara, 25-26.
WORLDBANK (1989). World Development Report. Washington. Yentürk, N. (1997). Finansal Serbestlik ve Makro Ekonomik
Dengeler Üzerindeki Etkileri, Ekonomik Yaklaşım Dergisi, 8, (27), Kış,
131-156.
Yüzgün, A. (1982). Cumhuriyet Dönemi Türk Banka Sistemi. İstanbul: Der Yayınları.
