Toryum

T o r y u m

1. TARİHÇESİ :

Toryumun varlığı 1828 yılında İsveçli kimyacı Baron Jons Jakob Berzellus tarafından ortaya çı­ karılmıştır, önceleri Torina veya Torya adını taşı­ yan bu mineral 1885 yıllarına kadar pek kullanıla­ mamıştır. 1885 yılında Vlyana'h Carl Auer von Weis­ bach, Toryum oksitin ısıtıldığı zaman akkor haline geçip parlak bir ışık verdiğini tespit etmiştir. Bundan sonra Welsbach başlığı adı altında, gaz ve kerosen lambalarında kullanılan başlıklar geliştirilmiştir.

Monazitten Toryum üretimi Karolina eyaletlerin­ de 1893 yıllarında başlamış, ancak 1895 yıllarında Brezilya ön plana geçmiştir. 1911'de de Hindistan li­ retime başlamıştır. Yine bu yıllarda Almanlar büyük Toryum Nitrat Endüstrisi kurmuşlar. I. Dünya Savaşı, kaynakların kesilmesi nedeniyle bu endüstrinin geliş­ mesini engellemiştir. 1920 yıllarında elektrik, aydın­ lanma kaynağı olarak kullanılmaya başlanınca, gaz lambaları, dolayısı İle Toryum önemini biraz kay­ betmiş, ancak nadir toprak elementlerinin kullanıl­ masının süratle artması ile bunların yan ürünü ola­ rak elde edilmesine başlanmıştır.

Nükleer silahların ve santralların geliştirilmesin­ den sonra, 1946 yılında ThB 2nm, U23* e çevrilebil­

diği ve enerji kaynağı olduğu anlaşılmıştır. Bundan sonra, 1974 de Hindistan ve 1951 de Brezilya kay­ naklarını millileştirmiştir. 1953-1963 arasında Güney Afrika, 1959 dan sonra da Kanada Toryum üreti­ mini elinde tutmuştur. 1960 yıllarında da Fransa, Malaya'dan aldığı ham Uranotorianit ve Monazit'ten Toryum istihsaline geçmiştir.

2. KAYNAKLARI :

Toryum, torit ve torlanlt'in esas bileşenidir. Tor­ yum silikat olan Torit Zirkön'a benzer ve genellikle yeşil-siyah bir mineraldir. Ayrıca Orangit adını ta­ şıyan turuncu - sarı şekli de vardır. Torit % 62 tor­ yum ve ayrıca uranyum, demir, manganez, bakır,

* Maden Yük. Müh. M.T.A. Enstitüsü, Teknoloji ** Maden Yük. Müh. M.T.A. Enstitüsü. Teknoloji

• Levent ÖZMERİH**

magnezyum, kurşun, kalay, alüminyum, sodyum ve potasyomu silikatlardan meydana gelmiştir. Başlıca torit yatakları Yeni Zelanda, Kaliforniya ve A.B.D. nin batısındadır.

En zengin toryum minerali Torianit olup % 90 toryum oksit, uranyum ve nadir mineral ihtiva eder. Bilinen en ağır minerallerden biridir. Yoğunluğu 9.7 ye kadar çıkabilir. Madagaskar'da mevcuttur.

Mevcut en önemli toryum kaynağı Monazit'tir. Seryum'lu nadir minerallerin fosfatları ve toryum'dan oluşur. Monazit, pegmatit, garanlt ve gnaysların bir bileşenidir ve ticari üretim için küçük kaynaklar ha­ lindedir. Bu kaynakların alterasyonu ve suların ta­ şıması sonucu, sahillerde ve nehir kenarlarında plaser yataklar oluşur. Bu yataklar Monazit, ilme-nit, manyetit, granat ve zirkon ihtiva ederler. Pla­ ser yataklarda monazit % 46'ya kadar çıkabilir fakat genellikle % 1 civarındadır. Monazit yataklarının ilk zenginleştirilmesi hafif bileşenlerin ayırılması ile yapılır. Bundan sonra yerçekimi, elektro manyetik ve elektrostatik ayırımlarla temiz konsantreler elde edilir, üründe % 5 - 8 toryum olabilir.

Monazit kumları beş büyük bölgede toplanırlar; Brezilya, Hindistan Seylan, EndonezyaMalaya -Avustralya, Birleşik Devletler ve Güney Afrika. En zengin Monazit kumları Hindistan ve Seylan'dadır, (% 9.9). Brezilya kumları % 6.8, A.B.D. kumları ise % 3.4 toryum ihtiva ederler.

Toryum büyük ölçüde nadir minerallerin yan ürünü olarak elde edilmekte idi, fakat Bastnasit'in (Zengin nadir mineral ve çok az toryum ihtiva eden bir florkarbonat.) büyük yataklarının keşfi ile bu çeşit üretim azalmıştır. Ancak ileride toryum, atom enerjisinde kullanılırsa fiatlar sadece monazit ma­ denciliği için bile tatmin edici olacaktır.

Aşağıdaki tabloda tipik Monazit kumlarının kon­ santre edildikten sonraki analizleri verilmiştir. Şubesi — Ankara.

Şubesi — Ankara.

Bileşen Th02 Ce203 P205 Sİ02 Zr02 Tİ02 FejOj Al20j (U, Dl^p, CaO H20 Diğerleri Brezilya 1.1-10.0 31.2-32.5 25.5-29.3 0-10.1 0 - 5.7 0 - 2.6 0 - 4.2 0 - 0.8 26.0-36.0 0 - 1.1 0 - 0.9 OH 1.2

Dünyadaki belli başlı Toryum rezervleri ise aşa­ ğıda gösterilmiştir :

metalik toryum Yatak ülke (bin ton) Tipleri Hindistan 250 ' P Kanada 200 S,R Birleşik Devletler 100 V,P S.S.C.B. ve Doğu Avrupa 100 — Brezilya 30 P,R Batı Afrika 15 P,R Avustralya 10 P,R Malaya Cumhuriyeti 10 P,R Güney Afrika Cumhuriyeti 10 P Mısır 2 80 P Türkiye 8 R P = Plaser yatakları; V = Damarlar;

R = Volkanik ve metamorfik

S = Sedimanter kayaçlarda konsantrasyonlar; ka­ yaçlarda konsantrasyonlar;

3. KULLANILDIĞI YERLER :

Toryum'un nükleer olmayan ve olan İki esas kullanılma sahası vardır.

3.1. Nükleer Ofnuyanlar :

Toryum metali ve bileşikleri düşük gerilim kuv­ veti, düşük elastiklik, yüksek yoğunluk ve korroz-yona dayanıksızlığı nedenleri ile yapısal mühendis­ likte kullanılmaz fakat alaşımları sağlam, dayanık­ lı ve çoğu halde yeri alınamayan malzemelerdir, ö-zellikle toryumlu magnezyum alaşımları çok sağlam ve ısıya dayanıklıdır.

3.1.1. Gaz Başlıkları : Atom enerjisinin kullanı­ lışından önce toryum en çok gaz başlıklarında kul­ lanılıyordu. 1885 de Avusturya'n Baron Cari Auer von Welsbach nadir minerallerin ve oksitlerinin ışık saçma özelliklerini ve bu yolda gaz başlıklarında kullanılabildiklerini ortaya çıkarttı. İlk başlıklar Lan-tan, Zirkon oksitler ve az miktarda Seryum oksitten

Hindistan ve Seylan 7.9-10.8 26.7-31.9 24.6-27:7 0.9- 2.5 0.8- 1.5 0 . 1 - 0.7 28.5 - 33.5 0 . 1 - 0.8 0.2- 2.2 0 - 2.7 A.B.D. 1.2- 7.0 31.4-37.3 18.4-29.3 0.3- 6.4 0 - 3.2 0 - 4.7 0 - 7.8 0 - 2.5 0-31.6 0 - 1 . 2 0 - 0.2 0 - 7.7 Malaya ve Avustralya 3.4- 8.4 25.5 - 33.7 23.7-27.9 0.9- 2.2 0.4- 2.8 0.03 - 0.8 30;3-35.5 0.2- 0.9 0.5- 1.3

yapıldı fakat çok başarılı olamadı. Saçtıkları ışığa göre fazla gaz kullanıyorlardı. Daha sonraki çalış­ malar başlıkların toryum ve % 1 -2 diğer nadir mi­ neral oksitlerinden yapılması halinde, kullandıkları gaza göre maksimum ışık verdiklerini göstermiştir. En iyi başlıklar şu yöntemlerle hazırlanır; Pamuk ve­ ya suni İpek elyafları boru veya tüp şeklinde örülür, ağartılır, ve temizlenmesi için saf su İle yıkanır. Sı­ cak hava akımında kurutulduktan sonra toryum ve seryum oksîte batırılırlar. Az miktarda berilyum nit­ rat ve magnezyum nitrat, çözeltiyi sağlamlaştırmak için kullanılır. Başlık, alüminyum ve alkali İhtiva eden toryum çözeltisinde sertleştirlllp, kurutulduktan sonra şekillendirilir ve nitratların okslte dönüşmesi İçin ısıtılırlar.

3.1.2 Elektron Tüpleri : Toryum elektrotları saf olmayan inert gaz İhtiva eden deşarj tüpüne yer­ leştirilirse, metal süratle oksijen ve nitrojeni tüke­ tir ve gaz temizlenmiş olur. Neticede tüpün potan-siyal enerjisi sabit tutulmuştur. Böyle bir tüp sa­ yesinde x- ışınları şiddeti da kontrol altına alına­ bilir. Toryum elektrotları İle aynı zamanda az ener­ ji ile daha çok elektron neşri sağlanmaktadır. Bu elektrotlar, yüksek basınçlı civa ark lambalarında ve çeşitli düşük basınçlı katod lambalarında kulla­ nılır.

Toryum kaplı Tungsten telinin saf platinden daha avantajlı çalışma özellikleri taşıdığı anlaşıl­ mıştır. Bu tip bir tel az miktarda ve kısa dalga boylu elektron neşri yapar, ve bu dalga boyunu emen bir cam tüp kullanılır, bu sayede ultraviole dağılımı tesblt edilebilir.

X-IŞHM tüplerinde toryum metalinden kuvvetli monokromatik radyasyon elde edilir, bunların tung-ten radyasyonundan % 25 daha fazla tesirli olduğu anlaşılmıştır. Aynı zamanda toryumdan çıkan rad­ yasyonun daha derinlere tesir ettiği bilinmektedir. Ancak tungsten den daha düşük sıcaklıkta eridiği İçin bazı hallerde kullanılması problem yaratabilir.

3,1.3 Elektrik Lambaları Flamanlar! : Tungsten - Toryum alaşımları lamba flamanlarında kullanıldığı taktirde verim ve ömürleri artmaktadır. Sadece tungsten kullanılırsa kısa bir zaman sonra metal kristalleşir, buharlaşır ve ampulü karartır. % 0.8-1.2 toryum ilavesi ile bu önlenebilir. Bu alaşımlardan yapılan teller soğuk halde bile uzatılıp şekillendi­ rilirler, ve kristalleşmeye uzun bir süre karşı koya­ bilirler.

3.1.4 Kaynak Malzemesi : Tungsten elektrod-larında toryum kullanılırsa devamlı bir ark elde edi­ lebilir. Diğer bir kullanılma özelliği de oda sıcaklı­ ğında bile kolaylıkla tel haline getirilebilmesidir. % 10 Toryum - Molibden dolgusu ile sağlam kay­ naklar yapılır.

Metalürji de ve seramikte toryum yüksek erime (3220 + 16 C) sıcaklığı ve kalıcılığı dolayısı ile kullanılır.

Refraktor sanayiinde ise yüksek stabilité özel­ liğinden dolayı kullanılır. Matrixte kullanılma ha­ linde erimesi çok güç malzemeler elde edilebilir. 3.1.S Kimyasal Kullanılışı : Çok temiz toryum az miktarda, özel optik camlarda kullanılır. Ayrıca endüstride; sülfür dioksit'i sülfür trioksit'e, karbon monoksit'i su gazına, ammonyum'u nitrik aside ok­ sitlemek için katalizör olarak kullanılır. İlâve olarak toryum, bir çok organik reaktifin bileşenidir.

3.1.6. Radyoaktif Toryum : Toryum'un bir bo-zunma ürünü olan Metozoryum (atom no, 88, atom ağ. 228) radyumdan daha şiddetli radyoaktiftir. Ba­ zı hastalıklarda ve deri tedavilerinde kullanılır. An­ cak-sıhhi kullanma limitinde bir radyasyona sahip olduğu için en son çare olarak kullanılmasına izin verilebilir. Mezotoryum'dan oluşan radyotoryum kuv­ vetli bir alfa ışını yaymışıdır. Bu özelliğinden dolayı statik elektrik dağıtılmasında kullanılır. Ayrıca rad­ yoaktif toryum ve mezotoryum karışımlı bazı özel boyalarda radyum yerine kullanılır.

3.2. Nükleer Kullanılışı : Toryumun ışık kay­ nağı olarak önemini kaybetmesine rağmen, atomik enerji kaynağı olarak kullanılması her gün yeni ge­ lişmeler göstermektedir.

Atom enerjisinde, toryum'un (Th232) bir İzotopu

olan (U233) kullanılır. Rodyoaktif bozunması şu şe­

kildedir : Ttf& + 0n» ->_ Th233 'ß- ß-pa253. 23 dak. 27.4 gün -> Üö3 Bu şekilde, önemli bir enerji yakrtı olan IP33 ortaya

çıkar. Ancak toryumun bu dönüşümünü sağlayacak reaktörler yeni yeni geliştirilmektedir. Reattörd*

kullanılacak metalik toryum veya oksitl % 99.9 saf­ lıkta olmalıdır, ayrıca yüksek nötron emicisi plan bor, kadmiyum gadolinyum, samaryum, dysprasiyum ve europium gibi elementlerin milyonda blr'den az olması gerekmektedir.

4. TORYUM METALİNİN ÖZELLİKLERİ : Element numarası 90 olan Toryum'un fiziksel özellikleri şöyledir : Atom ağırlığı Yoğunluğu Atom çapı Sistemi Erime noktası Kaynama noktası Isı kapasitesi (25 C°) 232.038 11.72 gm/cm3 3.596 Ä Kübik 1755 + 10 C" 3500 —4200 C 6.53 kal./C-mol.

Isı geçirgeniliği (200 C°) 0.093 kol./san.-cm^C/cm Elektrik resistliği 14 mlkro ohm/cm. Elastikiyet katsayısı

Young's modulus 10.6 X lOMb/in2

Shear modulus 4.06 X 10*1 b/in2

Poisson oranı 0.30 5. TORYUMLU MİNERALLER : MİNERAL TORYUM % Ampangabeite Brannerite Calciosamarskite Eschynite Euxenite Fergusonlte Form an İte Khlopinite Polycrase Priorité Samarsklte Thorianite Allahite Cheralite Huttonite Monazite Pilbarite Thorite Thorogummite Tscheffklnite Xenotime 1.8 0.26-4.4 1.9-2.9 9.9-15.4 4.3 e kadar 0.7-2.5 1.1 1.9 4.7 ye kadar 0.5-14.9 3.7 ye kadar 45.3-^87.9 3.2 ye kadar 25.9-27.7 71.6 26 ya kadar 27.4 25.2-62.7 18.2-50.8 18.4 e kadar 2.2 ye kadar

Yukarıda belirtilen bu minerallerden ekonomik olarak toryum elde edileni monazittlr.

MONAZIT; Lantan ve Seryum fosfatlarından oluşmuştur. Seryumun yerine, toryum ve Itrium ge­ çer. Monazit için kabul edilen formül şöyledir; {Ce, La, Y, Th)P04. İlave olarak birçok analizde

ferrik iyon, alüminyum, kalsiyum, magnezyum, si­ lis, titanyum, ve zirkon tesbit edilmektedir. İz ele­ ment olarak Uranyuma rastlanır. Monazit; granit, gnays, aplit ve pegmatitlerde ve siyenitik kayaçlar-da bulunabilir. Genellikle yanınkayaçlar-da; rutil, zirkon, uraninit, torlt, fergusonit, samarskit, manyetit, apa-tit ve ilmenit mevcuttur. Yukarıda belirtilen kayaç-larda monazit, araştırma yapılmasına yeterli değil­ dir. İşletilen yataklar, alterasyon ve erozyon so­ nunda konsantre olan dere ve sahil kenarı yatak­ lardır. Monazit hemen her zaman bir veya daha çok kıymetli mineral ile beraber elde edilir. Bunlar; ilmenit, altın, zirkon, kassiterit, rutil, manyetit, granat ve uranyum mineralleridir. Ana kayaçta monazit % 0.1 civarındadır, ancak bazı Hindistan yataklarında % 46 monazit ihtiva eden kayaçlar mevcuttur. Monazit, gevrek, değişik biçimlerde kı­ rılan ve radyoaktif bir mineraldir. Yüksek alanlı bir manyetik ayırıcıda zenginleştlrilebilecek kadar man­ yetiktir. Taneler yuvarlak, camsı görünümde olup renkleri kahverengi, kızıl kahve, sarı kahve, sarı, -balsarısı ve yeşildir. Sarı-kahve ve balsarısı en çok rastlanan renkleridir. Porselen üzerinde renk­ siz, soluk kahve veya sarımsı çizgi bırakır. Sert­ liği 5-5.5, özgül ağırlığı 4.6-5.3, kırma indisi 1.786-1.837 dir.

6. MADENCİLİĞİ ve CEVHERİN HAZIRLANMASI

6.1. MADENCİLİĞİ

Monazit, nehir ve deniz kumlarından plaser madencilik yöntemlerinden olan kovalar, emme boru­ ları, ekskavatörler ve bazı halde kürekler ile çıkartı­ lır. Ağır minerallerle birlikte konsantre olması için ma­ salar, jikler ve Humprey spiralleri kullanılır. Bu ilk kaba ürüne siyah kum adı verilir ve diğer zengin­ leştirme işlemlerine tabi tutulmak üzere tesislere gönderilir. Monazifin küçük bir kısmını teşkil et­ tiği ağır mineraller konsantresinde ayrıca; manyetit, ilmenit, rutil, zirkon, kassiterit, granat, stavroliit ve diğer bazı mineraller mevcuttur.

6.2. HAZIRLANMASI

Siyah kum kurutulduktan sonra manyetik, elek­ trostatik veya bunların kombinasyonu olan yöntem­ lerle zenginleştirilir. Malagazi'deki bir tesiste dü­ şük alanlı, bir manyetik ayırıcıda ilmenit, yüksek alanlı bir diğerinde ise Monazit alınır ve non-man­ yetik ürün olarak ta zirkon elde edilir.

Brezllya'daki bir tesiste İse elektrostatik ayı­ rıcı kullanarak, elektrik ileten ilmenit ve rutil, yalıt­ kan olan monazit ve zirkondan ayrılır. Bundan son­ ra elektro manyetik ayırıcı ile manyetik olan il­ menit ve monazit, non-manyetik rutil ve zirkon'-dan alınır.

Nadir ve ağır minerallerin kazanılması ve zen­ ginleştirilmesi için uygulanan genel akım şeması şekil (1) de gösterilmiştir.

6.3 HIDROMETALURJIK YÖNTEMLERLE TORYUM'UN KAZANILMASI :

Monazit, kompleks kimyasal işlemler sonunda Toryum ve nadir mineraller + fosfatlar şeklinde ay­

rışır, ilk işlemler sıcak, konsantre sülfirik asit veya sodyum hidroksit çözeltileri ile yapılır. Toryum ge­ nellikle çökelek olarak elde edilir, fakat kristallzas-yon metodları da uygulanabilir. Amonyum hidroksit ile asit pH = I olana kadar nötralize edilir ve fos­ fat şeklinde Toryum'un büyük bir kısmı ve nadir toprak minerallerinin % 5 i sülfatlar halinde elde edilir. Nadir mineraller daha sonra çözeltinin alka-lizasyonu ile kazanılırlar.

Kaba toryum fosfat çözeltisi nitrik asit İçinde eritilir ve solvent ekstraksiyon metodu İle toryum kaşanılır.

Toryum, Uranyum ve nadir Minerallerin, kuvvetli asit ve kostik soda ile kazanılmalarını gösteren hld-ro metalurjik akım şemaları, şekil (2) ve şekil (3) te verilmiştir.

Monazit kumu, sıcak sülfirik aside ilave edil­ diği zaman reaksiyon hızlıdır, ve ortam sıvı haldedir ancak 15 dakika sonra hız azalır ve 30 dakika için­ de ortam katı hale gelir. % 60 asit ihtiva eden reaksiyon ürünü asit ve kum hacminin 1,5 misli bir hacım kaplar. Asit emdirilmesi 155-230° de, % 93 lük H2S04 ile 5 saatlik bir zamanda yapılır.

İstenilen; silis, zirkon ve rutil dışında kalanların suda çözünür hale gelmesidir. Gang, kolayca filtre edilir ve çözeltiden ayrılırlar. Nadir minerallerin açılma reaksiyonu şöyledir :

2 NM(P04) + 3 HjSO,, — NMjtSO^j + 2 H3P04

ThSi04 + 2 ^ 8 0 4 — ^(304)2+ SI02 + 21^0

Th3(P04)4 +6 H^ — 3 Th(S04)2 + 4 H3P04

SlOj. x H20 + H^ — Sİ02 + H2S04. x Hfi

SEKİL (i) Monasit Kumları genel Cevher Hazırlama ve Zenginleştirme

akım şeması

ŞEKİL (1) Monassit kumlarından, kurve ti i asit emdirerek, toryum

uranyum

5EKİ1 (3) Man&zit Kumlarından,Kpstik Soda emdirerek,toryum,uranyum.

.ve

nadir mineraller kazanılma akım seması.

7. DÖNYA ÜRETİMİ :

(Short ton olarak) monazit konsantre üretimleri : ÜLKE Kuzey Amerika Brezilya Asya: Seylan Hindistan Endonezya Kore Malezya (İhraç) Tayland Afrika : Kongo (Leopoldville) Malagazl Mozambik Nijerya

Güney Afrika Birliği Birleşik Arap Cumhuriyeti Avustralya 1954-58 ortalama 1,364 828 90 4.122 67 524 481 28 Z' 114 51 8,890 3 337 1959 770 1,222 94 65 264 15 2,402 165 401 8. SONUÇ:

Dünyada mevcut enerji kaynakları, çok büyük bir hızla tükenmektedir. Su, kömür ve petrol gibi kla­ sik kaynaklar hem azalmakta hem de azalmasa bile bu günkü İhtiyaca cevap vermemiyecek miktardadır. Netice de atom enerjisinin en önemli kaynak haline geleceği kesindir. Bu gün için atom enerjisi, yakıt olarak uranyum kullanmaktadır, fakat yapılan istatis­ tikler 1985-1990 yıllarında uranyumun tükeneciğini göstermiştir. Bu durumda başka bir atom enerjisi ya­ kıtının bulunması gerekmektedir. Uranyumun yerini alabilecek mineral ise toryumdur. Reaktörlerin geliş­ tirilmesi ile toryum direkt olarak yakıt olabilecektir. Bu nedenle birçok ülke, toryum aramalarını ve yeni tip reaktör geliştirme çalışmalarını arttırmıştır.

Elektriğin kullanılması ile önemini büyük ölçü­ de kaybetmiş olan toryum bu yeni kullanılışı ile çok daha önemli bir mineral haline gelmektedir.

Türkiye'de halen toryuma dayanan bir endüstri yoktur, ancak gelecek için çalışmalar yapılmaktadır. Eskişehir civarında önemli bir yatak bulunmuştur, rezerv tesbiti halen devam etmekte olup şu anda 8 000 ton toryum olarak bilinmektedir. Daha da

art-1960 1,153 370 11 47 1961 930 239 111 854 780 1962 3,858 153 702 1963 1,874 991 471 1 13 503 8 702 10 5,326 756 12 2,300 405 1,733 912 2,300

ması ihtimali kuvvetli olup, bu miktarta dahi çok u-zun bir süre için yeterli olacağı anlaşılmıştır. Rezerv tesbitinden sonra cevherin zenginleştirilmesi ve saf­ laştırılması işlemlerine başlanacaktır (6).

BİBLİYOGRAFİK TANITIM :

1 — KIRK, RAYMOND E. DONALD F. OTHMER. Encyclopedia of Chemical Technolog. 1969, V. 20, p. 253

2 — Encyclopedia of Chemistry, 1966, p. 1094 3 — CUTHBERT, F.T. Thorium Production Tech­

nology, 1958.

4 — Mineral Facts and Problems 1970 Edition. 5 — Gmeims Handbuch, Der Anorganischen Che­

mie, 8. Auflage, Thorium und Isotop«. 6 — Uz, Sedat, M.T.A. Enstitüsü, Radyoaktif

Mine-ratter ve Kömür Şubesi, Ankara (Sözlü görüş­ me)

7 — Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı, 1973 Bülteni.