Deniz A Y D A
i »lijli ngiliz Sanat Tarihçisi, E l e ş t i r m e n ve Ş a i r 5 jİlİİİ olan Herber R E A D "Bir milletin sanatı-lljijijj nı ve du\;arlık derecesirii seramiği ile
liül ölçün" demektedir. Ç ü n k ü s e r a m i ğ i yara tan ç a m u r b i ç i m l e n e r e k duygu d ü ş ü n c e ve t a s a r ı m g ü c ü n ü ortaya çıkartır.
"Yapılan incelemeler sonucu, ilk serami ğin M.Ö. 10.000-9.000'lerde üretildiği saptan mıştır. En eski ve önemli seramik buluntulara Türkistan'ın Askava bölgesinde (M.Ö. 8000), Filistin'in Tericho bölgesinde (M.Ö.7000), Anadolu'nun çeşitli höyüklerinde ve
Mezopo-tamı^a olarak adlandırılan Dicle ve Fırat nehir leri arasında kalan bölgede
rastlanmıştır."'-Arkeolojik kazılar ve bu kazılardan ortaya çı kan buluntular Anadolu'da s e r a m i ğ i n Neolitik ç a ğ da y a p ı l m a y a b a ş l a n d ı ğ ı n ı g ö s t e r m e k t e d i r , insa n o ğ l u çeşitli y ö n t e m l e r l e ç a m u r a şekil v e r m i ş , p i -şirmiş ve bunun sonucunda gerekli kullanma sera miğini elde etmiştir.
Daha sonraki ç a ğ l a r d a ise, su geçirmezlik k a z a n d ı r m a k için sırlamayı, s ü s l e m e k için boyama yı ö ğ r e n m i ş l e r ve uygulamışlardır.
A n a d o l u , t a r i h boyunca farklı kültür ve inançların b u l u n d u ğ u , s e r a m i ğ i n vatanı olabilecek bir zenginliğe sahiptir. Toplumlar yaşadıkları d ö n e m k ü l t ü r ü n ü n en karakteristik özelliklerini eser lerinde yansıtırlar. A n a d o l u insanı, seramik sana tında eski kültür d ö n e m l e r i n i n etkilerini ö z ü m s e y e rek kendine has sanat biçimlerini yaratmışlardır.
Anadolu'da Selçuklular, Beylikler, O s m a n l ı lar d ö n e m l e r i n d e çeşitli merkezlerde seramik üreti m i yapılmış, ancak halk s a n a t ı olarak ö n e m l i bir karakteri o l u ş t u r a n Ç a n a k k a l e Seramikleri X V I I . yüzyıl s o n l a r ı n d a n , X X . yüzyıl başlarına kadar fark lı biçimlerde ortaya çıkmıştır.
"Çanakkale çömlekçiliğine ait bilinen Prof.J.M. COOK'un işaret ettiği en eski belge, 1699'da Çanakkale'\;i ziı^aret etmiş olan Ed mund CHISHULL'ın seı;ahatnamesinden sonra 1740 ısıllarında yöreydi gezmiş olan Richard
POCOCKE, boğazda A s y a Hisarı kuzeyindeki kasabada Delft'e benzer çanak, çömld< {yapıldı ğını, POCOCKE'dan 24 yı/ sonra, 1744'te böl geyi gezmiş olan Richard CHANDLER seramik üretiminin geniş çapta yapıldığını yazmıştır" ^
Ç a n a k k a l e yöresi, toprak özelliği ile seramik y a p ı m ı n a elverişli olup, killi kırmızı ve kalkerli top raklara sahiptir. B u y ö r e d e yeraltı k a y n a k l a r ı n ı n zenginliği seramik çalışmalarının o l u ş m a s ı n ı g ü ç lendirmiştir.
Halk s a n a t ı ü r ü n ü olan Ç a n a k k a l e Seramik leri; X V I I . yüzyıl sonu XV11I. yüzyıl içinde çukur ta baklar, k ü p ve kaseler, X I X . yüzyılda kulplu ve kulpsuz testiler, ö r d e k başlı testiler, sepet ö r g ü l ü meyvelik ve şekerlikler, matara, ş a m d a n ve m a n gallar, X I X . yüzyıl sonu X X . yüzyıl b a ş ı n d a ise; A t Başlı Testiler, çeşitli hayvan. Gemi ve Efe figürlü formlar olarak kendini göstermiştir.
B u grup içinde konumuz olan Ö r d e k Başlı Testiler, X I X . yüzyılda y o ğ u n olarak üretilmiş ve fonksiyonel amaçlı kullanılmıştır.
San, yeşil, kahverengi, siyah renkli sırların kullanıldığı bu yüzyıl testilerinin en belirgin özelliği, ağız kısmı ve burmalı kulplarıdır.
B u t ü r testilerin ağızları stilize kuş başı veya ö r d e k başı şeklinde olup, ince uzun boyunlu ve ge nellikle burma kulpludur. Kırmızı k i l kullanılmış, tornada biçimlendirilerek küçük detaylar elle şekil lendirilmiştir. Ö n c e g ü n e ş t e kurutulan formlar, ilk bisküvi pişirim a ş a m a s ı n a girmeden yüzeyi astarla n ı p , dekorlanarak f ı r ı n l a n m a k t a d ı r . Daha sonra şeffaf veya renkli sır ile s ı r l a n a r a k ikinci fırınlama işlemi ile çalışma sonuçlandırılır.
B a ş ve ağız biçimlerine g ö r e bu t ü r testiler erkek ve dişi ö r d e k olarak ayrılmıştır. Dişi Ö r d e k başlı testilerde ağız yukarı d o ğ r u kavisli, gururiu ve 1. Ateş ARCASOY, S e r a m i k Teknolojisi, Marmara
Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi yayınları, Sayı: 2, İstanbul 1983.
2. Aşladil AKARCA, "Gemi Tasvirli Bir Çanakkafe Tabeğı ve Ressamı", Sanat Tarihi Yıllığı VII, Istînbul 1977.
k ı s m ı n d a s ü z g e ç b u l u n m a k t a d ı r . Başın iki y a n ı n d a boynuz gibi çıkıntılar, erkek ö r d e ğ i n daha heybetli ve güçlü g ö r ü n m e s i n i sağlamaktadır.
Yüzyılın sonuna d o ğ r u , ince uzun b o y n u n iki y a n ı n d a çelenkler, yaprak ve çiçek motifli ka bartmalar. Gövdenin ö n y ü z ü n d e kuş figüriü çalış malar yer almaktadır.
Çeşitli koleksiyon ve m ü z e l e r d e bulunan bu d ö n e m testilerine ö r n e k l e r verelim.
R e s i m 1: A n k a r a E t n o ğ r a f y a M ü z e s i n d e b u l u n a n , 2 3 1 9 8 e n v a n t e r n u m a r a l ı bu testi 2 5 . 2 . 1 9 7 7 ' d e Salih G Ü V E N koleksiyonundan alınmıştır.Yüksekliği 3 3 . 5 c m . olup kırmızı ha murlu, t o m a d a biçimlendirilmiş,' sıraltı ve sırüstü tekniği kullanılmıştır.
Yuvarlak d ü z t a b a n l ı , ş i ş m a n gövdeli, ince uzun boyunlu ve burma kulpludur. Formun ağzı di şi ö r d e k b a ş ı ş e k l i n d e çalışılmış, kulp tarafı ü ç g e n delikli, gaga ağızlıdır. Ağzın iç kısmı süzgeçli, tepe si ise konik yükseltilmiştir.
Beyaz astar üzerine yeşil ve şeffaf sır ile sır l a n m ı ş , sırüstü kırmızı, lacivert, sarı ve altın yaldız renkler kullanılmıştır.
Simetrik b i ç i m d e , merkezi kompozisyon dü zeninde ve g ö v d e n i n ö n k ı s m ı n d a rozet çiçek ve ü s t ü n d e kabartma yaprak motifi yer almış, üzeri ise dilimli çalışılmıştır. G ö v d e n i n ö n y ü z ü n e , ser best fırça darbeleri ile rozet çiçek motifleri ve pu-antiyeler atılmıştır. Gaga ağzın iki yanma ve tepe sine kabartma rozet çiçekler ilave edilmiştir.
R e s i m 2 : A n k a r a E t n o ğ r a f y a M ü z e s i n d e b u l u n a n 1 8 . 5 0 7 e n v a n t e r n u m a r a l ı bu testi 7 . 5 . 1 9 6 6 ' d a osman A K B I Y I K ' t a n s a t ı n a l ı n m ı ş olup yüksekliği 3 4 cm.dir.
Kırmızı h a m u r l u , tornada çekilmiş, sırüstü tekniği ile çalışılmıştır. Yuvarlak d ü z t a b a n l ı , şiş m a n gövdeli, ince uzun boyunlu ve burma kulplu dur. A ğ z ı n arka tarafı ü ç g e n delikli, ö n kısmı ise süzgeçli olup üst kısmı kabartma rozet çiçeklerle konik k a p a n m ı ş t ı r .
Kahverengi opak sır üzerine kırmızı, beyaz, lacivert, altın yaldız renkleri ile bitkisel bezemeler yapılmıştır.
Simetrik b i ç i m d e , merkezi kompozisyon dü zeninde, g ö v d e n i n ö n y ü z ü n d e kabartma rozet çi ç e k ve dilimli yaprak motifi yer almış, iki yanda d o ğ r u eğimli dalların üzeri damla şeklinde yaprak larla b e z e n m i ş , çiçek motifleri karşılıklı tekrar edil miştir. A ğ z ı n i k i y a n ı n d a ve tepesinde kabartma rozet çiçekler sıralanmıştır.
R e s i m 3 : A n k a r a E t n o ğ r a f y a M ü z e s i n d e bulunan 2 4 5 6 4 n u m a r a l ı bu testi 1 3 . 4 . 1 9 8 4 yılın da H ü r r i y e t YILDIRIM'dan satın alınmış olup yük sekliği 3 9 cm.dir.
Kırmızı h a m u r l u , tornada çekilmiş, sıraltı t e k n i ğ i ile çalışılmıştır. Yuvarlak d ü z t a b a n l ı , şiş
çalışılmıştır. Bitkisel kabartmalar g ö v d e n i n ve boy nun ö n k ı s m ı n d a yer almış, ağzın iki y a n ı n d a ve tepede kabartma rozet çiçekler tekrar edilmiştir.
R e s i m 4 : 5 . 5 . 1 9 7 7 tarihinde, Salih G Ü VEN'den Ankara Etnoğrafya Müzesi tarafından sa tın a l ı n a n 2 3 4 0 7 envanter n u m a r a l ı 3 6 . 5 c m . yüksekliğindeki bu testi kırmızı hamurlu, tornada çekilmiş ve sır üstü tekniği ile çalışılmıştır.
Yuvarlak d ü z t a b a n l ı , ince uzun boyunlu, burma kulplu ve formun ağzı erkek ö r d e k başı şek lindedir. Ağzın üst kısmı ü ç g e n delikli ve ö n e d o ğ ru boru gibi uzantılıdır.
Astarlı yüzey kahverengi ile sırlanmış, üzeri ne altın yaldızla kabartma rozet çiçekler ve dallar çalışılmış, boyunda ve ağız kısmında rozet çiçekler tekrar edilmiştir. Uzun b o r u şeklindeki ağzın üst k ı s m ı n d a , ü ç g e n plaka şeklinde kabartma yaprak motifi, iki yanda ise helezoni g ö z gibi çıkıntılar di ğ e r s ü s l e m e öğeleridir.
R e s i m 5: 2 6 . 3 . 1 9 8 7 tarihinde A n k a r a Et n o ğ r a f y a Müzesi t a r a f ı n d a n Abdullah S U N G U R -LU'dan satın alınan bu testi, 2 4 9 6 0 envanter nu m a r a l ı , 3 5 cm. yüksekliğindedir. Kırmızı hamurlu, t o m a d a çekilmiş, sır üstü tekniği ile çalışılmış, kul pun üst kısmı ü ç g e n delikli ve ö n e d o ğ r u a k ı t m a yeri uzun ve deliklidir.
Astarlı yüzey yeşil sır ile s ı r l a n a r a k . g ö v d e n i n ö n yüzeyi kabartma rozet çiçek ve çelenk motifleri ile süslenmiştir .Altın yaldız ile çiçek ve dallar sır üstü tekniği kullanılarak g ö v d e n i n yüzeyini kaplamıştır.
Ağzın üst k ı s m ı n d a kabartma rozet çiçekler iki yanda ise helezoni çıkıntılar yer almıştır.
R e s i m 6: A n k a r a E t n o ğ r a f y a M ü z e s i n d e bulunan 2 3 2 8 2 e n v a n t e r n u m a r a l ı bu testi, 2 5 . 7 . 1 9 7 7 ' d e Salih G Ü V E N ' d e n s a t ı n a l ı n m ı ş olup 3 7 . 5 cm. yüksekliğindedir.
Kırmızı hamurlu, tornada çekilmiş, sırüstü tekniği ile çalışılmıştır.
Yuvarlak düz tabanlı, ş i ş m a n gövdeli, ince uzun boyunlu, burma kulpludur. Erkek Ö r d e k başı şeklindeki a ğ z ı , ü ç g e n deliklidir.ince uzun boru şek linde uzantı y a p m ı ş akıtma deliği b u l u n m a k t a d ı r .
Astarlı yüzey açık san şeffaf sır ile sırlanmış, yer yer yeşil sırlar akıtılmıştır. Altın yaldız ile dallar üzerine yaprak ve çiçek motiflerinden o l u ş a n bu ketler g ö v d e n i n iki y a n ı n d a yer almış, ortada ise kabartma bir dal ve rozet çiçekler tekrar edilmiştir. Ağzın iki y a n ı n d a da rozet çiçek motifleri ve çıkın tılar formu t a m a m l a m ı ş t ı r .
Ö r d e k başlı testiler, genel karakterlerine karşın herbiri farklı özellikler g ö s t e r e r e k A n a d o l u insanının yaratıcı g ü c ü n ü sergilemişlerdir.
G ü n ü m ü z d e ise halk s a n a t ı olarak y a p ı m ı sürdürülen Ç a n a k k a l e Seramikleri, farklı biçimler de halkın günlük ihtiyaçlarına ve p i y a s a n ı n isteği ne g ö r e üretilmektedir.
X I X . YÜZYIL Ç A N A K K A L E S E R A M İ K L E R İ N D E N , Ö R D E K BAŞLI T E S T İ L E R 1 6 1
a »
0
İM
.1
Resim la - Ib: XIX. Yüzyıl Çanakkale Seramikleri. Dişi ördek başlı testi (Ankara Etnografya
Müzesi).
•
Resim 2 a - 2 b : XIX. Yüzyıl Çanakkale Seramikleri. Dişi ördek başlı testi (Ankara Etnografya
Müzesi).
X I X . YÜZYIL Ç A N A K K A L E S E R A M İ K L E R İ N D E N , Ö R D E K BAŞLI T E S T İ L E R 163
