AŞIK MAKAMLARI
ÜZERİNE .
BİR DEĞERLENDİRMEK)
M . Ö cal O Ğ U ZB a tı’d a s a n ’a t ü ç a n a d a la ayrıl m ıştır: P lâstik , edebiyat ve fonetik. Bu yazının m a k sad ın ın d ı§ a rd a k alan p lâ s tik sa n ’a tı b ir k e n a rd a b ıra k a c a k o lu r sak, O r ta Ç a ğ ’d a kır/çoban h a v a la n söyleyen T u rb od orlan n o r ta d a n k alk m a sın d a n so n ra , B a tı sa n ’a tın d a fo n e tik ve ed e b iy a tın b irb irle rin d e n kesin çizgilerle ayrıldığını g ö rm ekteyiz. B izd e b u h u su su n ta k ip e ttiğ i seyir nasıl o lm u ştu r? E ld e k i m alzem eye b ak a rak , u zu n b ir d e s ta n d ö n e m i yaşadığım ızı ve b u d estan larım ız ı nazım ve m üzik te m e line o tu rttu ğ u m u z u ra h a tlık la söyleye biliriz. B u n a ilâv eten -çeşitli T ü rk şu b e le rin e g ö re Kam , B akşı, O zan, Oyun... gibi a d la r a lan s a n a tk â rla rım ız ın te sb it ed ileb ilen e n eski d ö n e m le rd e n b eri, s a n ’a tla rın ı sih rî b ir h av a d a söz-m üzik esasın a g ö re ic ra e ttik le rin i d e biliyo ru z .1 T ü rk şiir ve m üzik sa n ’atı, B a tı’ n m O r ta Ç ağ ’d a y aşadığı b u k esin ayırı m a b e n z e r b ir m e rh a le d e n geçm iş m id ir? T em e li y u k a rıd a sözü e d ile n ed e b iy a t g elen e ğ in e d ay an an , b e ş yüz
(* ) Bu yazıda yer alan görüşler. 1989 yılında yapılan D oktora derslerinde Prof. Dr. Umay Günay'a sem iner olarak sunulmuştur.
1. Prof. Dr. Fuad Köprülü, Türk Edcbiyatı'nın M enşei, Edebiyat Araştırmaları. Ankara 1986, 49-130. (B u kitapta yer alan diğer m akalelerde de konuya açıklık getirecek mahiyette bilgiler bulunmaktadır.)
yıllık b ir m azisi b u lu n a n ve b u g ü n d e hayatiyetini d ev am e ttir e n «A şık Ede b iy a tın ı g ö rm e z lik te n g e le re k , b u s o ruya «evet» d e m e k im k â n ı yoktur. K ald ı ki, a rtık tem silcisi b u lu n m a y an «D îvan Edebiyatı» ve b u g ü n b irk a ç şa ir ta ra fın d a n te m sil e d ile n «Tekke Edebiyatı» d a nazm ın ezgiyle söylen m esi b ak ım m d a n «Â şık E d eb iy atı» n d a n farklı değ ild ir: Ö rn e k v ere c e k o lu rsak , D îvan şiirin d e gazel, T e k k e şiirin d e ilahi g e le n e k te h iç b ir za m a n -m üzik â leti o lm a sa d a - ezgisiz o k u n m am ıştır.
T a n z im a t’la b aşlay a n B a tı’ya yö neliş, ed e b iy a tım ızd a d a m usikisiz şiire zem in h azırlam ış ve b u g ü n m usiki kay d ın a tâ b i o lm ay an b ir şiir s a n ’atı m e y d an a gelm iştir. A n c a k şu ra sı d a b ir g e rç e k tir ki, m usikisiz şiir, b ir O pera veya bale... k a d a r b elirli b ir kesim e ait o la ra k kalm am ış ise de, b ir İlahî b ir ga zel ve b ir K öroğlu koçak lam ası... k a d a r m illetin m ü şte re k m alı olam am ıştır.
X X . a sır b a ş ın d a n b e ri tem silcisi k alm ad ı, tü k e n d i, tü k e n e c e k d e n ile n  şık E d eb iy atı, varlığını d ev a m e ttir m e sin e en g el o la n b irç o k fa k tö re ra ğ m en , çeşitli uyum m e rh a le le rin d e n g e ç ip g ü ç le n e re k , geniş k itle le re se sle n m e k te d ir. B u n u n izahı, T ü rk zevkinin- u laşılab ilen e n eski k a y n a k la rd a n b u g ü ne- şiir ve m üziği b irb irin d e n ay ırm a
m ış o lm a sın d a d ır k a n a atin d ey iz.2 Bu cü m le d e n o la ra k , K astam onu lu  şık İh san O zan oğlu ’nun «m usiki bilm eden n utuk a ta r gibi ş iir okum ak â şık geleneklerine aykırı ve gü lün çtür»3 d em e si b ir d e ğ e r yargısı, N ida Tüfek- ç i’nin âşık la rın d a n sazsız a tışm a y ap m a la rım istem esi k a rşıs ın d a sö z söylem e d e b o ca la y ıp şa şırd ık la rın ı ifa d e e tm e si b ir te sb it o la ra k d ik k a t çekicidir.
T ü rk şiir sa n ’atın ın b u önem li ö z e lliğ in d en h a re k e t etm em iş o lsa la r bile, âşık ta rz ı şiir g e len e ğ in d ek i m üziğin sö z d e n ayrılm az b ir p a r ç a o ld u ğ u n u h iss e d e n R eşit R ahm eti Arat, H ikm et D ızdaroğlu, Fuad K öprülü, A hm et T alat Onay, İsm ail H abib Sevük... gibi a ra ştırıc ıla r, âşık şiirini d e ğ e rle n d irirk e n ezgiyi u n u tm a m a k g e rek tiğ in e iş a re t e tm işle rd ir. A n c a k k e n d ile ri d e âşık şiiri h a k k ın d a h ü k ü m v e rirk e n -belki d e e lle rin d e y eterli m a l ze m e n in b u lu n n m a m a sı sebebiyle- m ü ziği g ö z a rd ı e tm işle rd ir.
B iz y aptığım ız kaynak a ra ş tırm a sın d a âşık m a k a m la rın a d o ğ ru d a n yer v ere n ilk ça lışm an ın M. Kahredilin K ırzıoğlu ta ra fın d a n yapıldığını g ö r d ü k . Y a z a r «K ars İlinde H alk S az ve Oyun H avalarının A dları»5 ad ın ı taşıy an m a k ale sin d e , d e rle d iğ i m a lz e m eye dayalı o la ra k b u b ö lg e d e k i «hava ları», A ğırhavalar (A ğırlam alar), O rta- h avalar ve Y üngül (H afif) h avalar şe k lin d e ü ç g ru p ta to p la y a ra k 216 «hava» a d ı sıra la m a k ta ve A ğ ırh a v a (A ğ ırla m a l a r ı n ayrılık, ölüm , acı; O rta h a v a - la rın öğm e, y erm e, öğüt; Y ü n g ü l h av a la rın d a sevinç, g ü ze lle m e , oyun... gibi k o n u la ra y er verd iğ in i b ild irm e k te d ir.
İk in ci çalışm a, E ckhard N eubau- er ta ra fın d a n yapılm ış ise d e m akaleyi g ö rm e im k ân ı b u la m a d ık .6
Ü ç ü n c ü çalışm a, Ş ere f T aşlıova ta ra fın d a n y apılm ıştır. B u ç a lışm ad a
K a rs ve ç e v resin d e b ilin en 157 âşık m akam ı; Ağır S esli D ivanî M akam ları, T ecn is H avaları, G üzellem eler, O rta ve Y ürük S esli H avalar, Y anık S esli H avalar ve Y üksek S esle Söylenen H avalar b aşlık la rı a ltın d a isim leriyle v erilm iştir.7
D ö rd ü n c ü çalışm a, K urt Rein- hard ta ra fm d a n y apılm ıştır. Sivas b ö lg e sin d e n d e rle n e n m alzem ey e d ay a lı o la ra k âşık la rd a k i « m elodi» h a k k ın d a bilg iler v erilm ek te ve b u n la rd a k i en m ü h im h ususiyetin ezgi ve g ü fte a ra sın d a k i uyum luluk ve b a ğ la n tı oldu- n a d ik k a t ç e k ilm ek te d ir.
2. Prof. Dr. Umay Giinay, G .Ü . Sosyal Bilim ler Enstitüsü 1989 Yılı D oktora ders n ot larından.
3. İhsan Ozanpğlu, Sesli Kitap, H A K A D Y .B . 88.0057.
4. Nida Tüfekçi, Âşıklarda Müzik, 11. M il letlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri 111. Cilt Halk M üziği-Oyun-Eğlence, Ankara 1983, 325-340.
5. M. Fahrettin Kırzıoğlu, Kars İlinde Halk Saz ve Oyun Havalarının Adları, Türk Kültürü 22 A ğu stos 1964,200-203.
6. Ecklıard ıNcubauer, D rei Makanıeîı des  şık Divani, Studies in M usicology Cilt 1, N o .l, T el A viv Universty. 1971. 39-56. (Bilgi, Prof. D r. Um ay Günay,  şık Tarzı Şiir geleneği ve Rüya M otifi, Ankara 1986, s. 25'ten alınmıştır.)
7. Ş eref Taşlıova, Kars ve Çevresinde Sazla Sesle Söylenen  şık Makamlarının İsim leri, Uluslararası Folklor ve Halk Edebiyatı Sem ineri Bildirileri 27-29 Ekim 1975 Konya, Ankara 1976, 136-142.
8. Kurt Reinhard, Typen van  şık- M clodin in Vilâyet Sivas, 1. Uluslararası Türk Folklor Kongresi Bildirileri 111. Cilt, Ankara 1977. 291-308. (Eşinin ölüm ünden sonra Ursula Reinhard'm da âşık makamları üzerine çalıştığını öğrenm iş isek de basılı herhangi bir çalışmasına tesadüf edem edik.)
B eşin ci Ç alışm a, H a ş a n K a r la r ı ta ra fın d a n y apılm ıştır. Y a z a r, u sta âşık la r ta ra fın d a n 70 civ a rın d a m ak am y aratıld ığ ı ve â şık la rın şiirle rin i b u 70 m a k aram ü z e rin e b in a e ttik le ri fikrine y er v e rm e k te ve 18 âşık m a k am ın ın a d ın ı sıra la m a k ta d ır.9
A ltın c ı çalışm a, âşık m a k a m la rın ın «şim diye k a d a r n e n o ta ile te s- b iti n e b ir tasnifi n e d e isim sıralam a sı yapılm ıştır» fikrine y er v ere n E n s a r A sla n ta ra fın d a n y apılm ıştır. « Â şık lar a ra s ın d a ö te d e n b e ri 72 a n a m a k am ın varlığı k a b u l edilir» diyen a ra ştırıcı, K ırzıoğlu ve T aşlıo v a’n m ça lışm ala rın a
( b e n z e r b ir ça lışm a y a p a ra k , K a rs ve ci v a rın d a n te sb it ettiği 57 âşık m akam ını; D iv an î M a k a m la r ı, Y anık ve U zun M a k a m la r ve G üzellem e ve H areketli M a k a m la r başlık ları a ltın d a to p la m a k ta ve b u m a k a m la rın e k seriy etle sö y len diği h e c e k alıp la rım v e rm e k te d ir.10
 şık m a k a m la rı k o n u su n d a k i ye d in ci ça lışm a m üzik a ra ştırıcısı ve s a n a tç ısı N ida Tüfekçi ta ra fın d a n yap ıl m ıştır. İlk d e fa b ir m üzik ara ştırm ac ısı gözüyle d e ğ e rle n d irm e y e ta b i tu tu la n âşık m a k a m la rın ın n o ta d e ğ e rle ri h a k k ın d a bilgi ile n o ta la rı v e rilm ek te d ir. Y a z a r, â şık la rın d eyişlerini sö y le rk e n yen i b e s te y ap m ad ık ları, y etiştik leri y ö re le rin m üzik ta rz ve tav ırları iç e ri sin d e k a la ra k sö zlerin i eski ezgilerin ü z e rin e d ö şe d ik le ri k a n a a tin e v a ra ra k b u ezg ilerin farklı b ö lg e le rd e farklı sö z le rle aynen y aşam a k ta o ld u ğ u fikrini o r tay a koyan n o ta ö rn e k le rin e y er v e r m e k te d ir.11
A şık m a k am ları k o n u su n d a k i sc- kizinci çalışm a M ehm et Ö zbek ta ra fın d a n y apılm ıştır. Y a z a r, Türk F olk lorun da Yeni G örüşler ad lı k ita p ta yer a la n te b liğ in d e 12 ve H alk M üziğ i ve
O y u n la rı ad lı d e rg id e y er a la n m a k a le sin d e 13 â şık la rm k u lla n d ık la rı ezgi le r h a k k ın d a d a bilgiler v e rm e k te d ir. S ö z k o n u su y az ıla rd a «âşık larm b e s te cilik ve şa irlik gibi iki y ö n ü n ü n o ld u ğ u ve b u n u n ilkel to p lu lu k la ra h a s b ir ö zel lik o la ra k g ö rü lm e si g ere k tiğ in i» v u r g u la d ık ta n s o m a yak m z a m a n a k a d a r âşık la rın k e n d i d a r çe v re le rin d e n çık a m a d ık la rı için u s ta la rın d a n ö ğ re n d ik le ri « h az ır ezgi k alıp la rın ı k u l la n d ık la rı g ö rü şü n e y e r v e rilm ek te d ir.» Â şık m a k a m la rı k o n u s u n d a g ö re bildiğim iz son çalışm a, P ro f. D r. U m ay G ü n a y ta ra fın d a n y apılm ıştır. G ünay, âşık ezg ilerin i « k o n u şm a u slu b u n u n ağ ır bastığ ı ezgiler ve ezg ilerin ağır b a s ıp k o n u şm a u slu b u n u n g eriled iğ i iki g ru b a a y ıra ra k u zu n h av a la rla kırık h av a la r a ra s ın d a b ir özellik g ö ste rd iğ in i b ild ird iğ i b u ezg ilerin o r ta A sya ç o b a n ezg ilerin in k alın tıların ı ta şıdığı h ü k m ü n e v a rm a k ta d ır.14»
B u ra d a , M illî F o lk lo r A r a ş tır m a D a ire si k u ru ld u k ta n s o m a çeşitli b ö l g e le rd e n b irç o k âşıkla m üzik ve e d e b i
9. Haşan Karları, D oğu Anadolu'da  şık Edebiyatının Esasları, Ankara 1977,59.
10. Ensar Aslan, D oğu A nadolu’da  şık Makamları Ü zerine Bir Araştırma, Köz Atatürk Üniversitesi M ediko-Sosyal Hizm etler D airesi Folklor-H aber D ergisi 3(Şubat 1980), 52-57.
11. Nida Tüfekçi, a.g.m. s.325-340. 12 M ehm et Özbek, JCars Y öresi  şık Makamlarının Ezgisel Çözüm lem esinde M etod, S. 406-414.
13 M ehm et Özbek, Türk Müziğinin E sas ları. Türk Halk Müziği ve Oyunları 2, 14 (N isan- Mayıs-Haziran 1985), s. 519.
14. Um ay Günay. Â şık Tarzı Şiir G ele neği ve Rüya M otifi. Ankara 1986, 24-26.
yat a ra ştırm a c ıla rın c a (Y aşar Doruk, G üner S ern ik li, G ülen Ç etin-B ilgiç, İsm et D oğan, İsa Ö zkan, Ö nal Kaya, İsm et Ç etin, M uraz K arabulut, M. Ö cal O ğuz, Türker E roğlu...) yapılan âşık m a k a m la rı d e rle m e ça lışm ala rın ı ihtiva e d e n M İF A D (H A K A D ) F o lk lo r A rşivi’n d c b u lu n a n yazılı b elg e ve b a n tla rı d a b u yazı vesilesiyle g ö z d e n geçird iğ im izi b e lirte re k , a ra ştırıc ıla rın d ik k a tle rin i b u k ay n a k la ra d a çekm eyi g e re k li g ö rü y o ru z .15
 şık m a k a m la rı k o n u su n d a y a p ı lan te sb it ve ta sn if çalışm aları büyük e k se riy e tle K ars, Artvin, E rzurum , Ağrı gibi illeri içine alan b ö lg e d e n h a re k e tle y apılm ıştır. G e ç m işte ve g ü n ü m ü z d e b u b ö lg e n in âşıklık g elen e ğ i b a k ım ın d a n zen g in o ld u ğ u b ir g e rç e k tir. Bu ed e b iy a tın «b u g ü n d e canlı o la ra k y aşa dığı D o ğ u A n a d o lu B ölgesi ve A z e r b ay can b a şlan g ıcın d a n b e ri m e rk e zi o la ra k » 16 k ab u l ed ileb ilir. Ç eşitli b ö lg e le re m e n su p o la n â- şık lar a ra s ın d a yaptığım ız b ir a r a ş tır m a d a 17 -ö rn e k o lm ası b ak ım ın d a n veriyoruz- K ayserili  şık G urbetî’nin (M u sta fa A k b aş) y ö re sin d e d ö rt âşık m a k am ı o ld u ğ u n u ve b u n la rın bozlak, ağıt,ağırlam a(u zu n hava) vc kırık hava a d la rın ı taşıd ığ ın ı ba$ka m ak am b il m ediğini; Tokatlı  şık E m ini Düş- tü ’nün d ö rt m akam b ildiğini b u n la rın d a hicaz, ağıt, m üstezad vc divanî m a k a m la rı o ld u ğ u n u ö ğ ren d ik . B u n u n y an ın d a, m a k am a d la rın ı -sırayla- K ars, E rz u ru m , A rtv in vc A ğ rı gibi D o ğ u A n a d o lu bölgesi âşık la rın ın ç ıra k ta n ustaya d o ğ ru 20-30 d an 50-60 a yakınını b ir ç ırp ıd a say ab ild .k lerin i g ö rd ü k . G e ç e n a s ırla rd a b a ş ta İstan b u l olm ak ü z e re büyük k ü ltü r m e rk e z le rin d e , şiird e aru z a, m u sik id e klasik m usikiye
yak laşan ve sö y led ik leri ezgileri eviç, hicaz, hüseyni... gibi klâsik m usiki m a k am larıy la a d la n d ıra n â ş ık la rd a n n e yazık ki g ü n ü m ü z e b u y az ıd a d c ğ e rle n - d irilc b ile c c k n o ta ve ses intik al e t m e m iştir veya biz g ö re m e d ik . B u ra la r d a fasıllar h a k k ın d a bilgim iz var ise d c 18 b u n la r bizim so ru la rım ız a cevap v ere cek m a h iy ette değ ild ir.
Bu se b e p le , g e re k g elen e ğ in o r ta ya çıktığı m uhit olm ası g e re k se g eleneği bu g ü n d c canlı b ir şe k ild e y aşatm ası ve so ru la rım ız a cev ap teşkil c d c c c k ö rn e k le rin ç o k ç a b u lu n m a sı gibi se b e p le rle , D o ğ u A n a d o lu B ölgesini yap acağ ım ız d e ğ e rle n d irm e d e m e rk e z o la ra k alm ayı uygun buld u k .
M a k a m la r k o n u su n d a b u g ü n e k a d a r yapılan ç a lış m a la rd a şiirle m eşgul o la n la r ezginin, m üzikle m eşgul o la n la r şiirin k e n d ile rin i d o ğ ru d a n ilg ilen d ir m ediğini d ü şü n m ü şle rd ir. B öylece de m a k a m la r k o n u su n d a y ap ılan çalış m a lar, m ak am ad ı tesb it ed ilm e si ve âşıkların b e s te y ap m a d ık la rı h ü k m ü n e varılm ası n o k ta sın d a k alm ıştır. Y u k a rı d a a d la rın ı verdiğim iz b irk a ç a ra ştırıc ı
15. T ü ık Müziğinde Makamlar adlı bir lisans tezinin 9 Lylül Üniversitcsi'nde Koksal Toptan tarafından yapıldığını biliyor isek dc sözkoııusı; çalışmada âşık makamlarına yer verilip verilm ediğini görem ediğim izden öğren e medik.
16. Um ay Günay. a.g.e, s.22
17. 300 civarında âşık tarafından cevaplanan Yaşayan Halk Şairleri Bilgi l-'omıları M İFA D Folklor Arşivi Yazılı B e l geleri vc âşıklarla yaptığımız ikili görüşm eler esas alınmıştır.
d a e le ald ık la rı k o n u n u n âşık m a k a m la rı o lm am ası gibi se b e p le rle sa d e c e d o k u n u p g eç m işlerd ir. M a k a m ad ı te s b it e d e n le rin y a p tık la rı ta sn ifle rd e ise, b irlik olm ayıp b ir a ra ştırıc ın ın uzun- hav a o la ra k v erdiği b ir m a k am ı d iğ e ri o rta veya h afif hava o la ra k v ere b ilm iş tir.19 İsim o la ra k bizim , te sb it ettiğim iz ve m a k am a d la rı v e re n ç a h şm a la rd a a d la rı b u lu n m a y an m a k a m la rın varlı ğının y an ın d a, yaygın o la ra k kullan ılan m a k am ad ın ı b ilm eyen veya h a tır lam ay an âşık ların o m a k a m d a ic ra e t tik leri şiirin veya m a k am ı ilk d in le d ik le ri âşığın ad ım d a m a k am a a d o la ra k v erd ik leri g ö z d e n uzak tu tu lm a m a lı dır.20 G e ç e n a s ırla rd a büyük k ü ltü r m e rk e z le rin d e sa n a tla rın ı ic ra e d e n â- şık ların klâsik m usiki m a k am ların ın a d ların ı k u lla n d ık la rın ı söylem iştik. B u n u n y a m n d a g ü n ü m ü z âşıkları aynı e z giye k ö y d en köye k a s a b a d a n k asab a y a d eğ işen a d la r v e rm e k te d irle r. H A - K A D ’ın, bizim ve y u k a rıd a ad la rın ı v e r diğim iz m ak am te sb iti y ap a n a ra ş tırı cıların d e rle m e le rin i alt a lta to p la d ığ ı m ız z a m a n 300 civ arın d a m a k am ad ı o r tay a çık m ak tad ır. B u n u n h e r b irin in klâsik m usik id ek i gibi ayrı b ir ses dizisinin olm adığını, b az ıla rın ın aynı ses dizisine ta b i o ld u k la rım dolayısıyle n o ta d e ğ e ri itibariyle klâsik m usikideki gibi b ir m a k am özelliği g ö ste rm e d ik le rin i te sb it ettik. Â şık M urat Çobanoğlu, O sm an lı Dîvanı ve H icranı m a k am ların ı klâsik m u sik id ek i Uşşak; K araçi m akam ı, M u h ann es (Ağır M u h ann es, Yürük M u h ann es) ve Segah (Seyyah) m a k am ların ı klâsik m usik id ek i Segâh m akam ıyla okum uş, an c ak âşığın ayrı b ir m a k am o la ra k a d la n d ırd ığ ı b u m a k am ların ses d izi le rin d e h e rh a n g i b ir fa rk görü lem em iş, Â şık Ş eref T aşlıova ile yapılan g ö rü şm e so n u n d a d a b e n z e r so n u ç la r
e ld e edilm iştir.
K lâsik m u sik id ek i te k m a k am ın âşık m a k a m la rın d a n b ir k aç ın ın b ird e n aym sı o lm a sın a ra ğ m e n , âşık la r aynı ses dizisine n e d e n K araçi, M uhannes... diye fark lı a d la r v e rm e k te d irle r? B u n o k ta d a a k la ü ç h u su s g elm e k te d ir: B i rincisi, âşıklar, klâsik m u sik id ek i ifa d e siyle m a k a m ve n o ta te k n ik le rin i b il m e d ik le rin d e n aynı m a k a m d a y ap tık la rı « b e ste » le ri farklı m a k a m za n n e tm e yanılgısına d ü şm e k te d irle r. İkincisi, â ş ık la rd a b irin c i d e r e c e u n s u rla rd a n b iri o la n şiir itib ariy le K araçi m a k a m ının 11 h eceli, M u h ann es m a k am ın ın 8 h eceli şiirle rle ic ra sı gibi te m e l b ir şa rtın b u lu n m a sı sebebiyle, ayırt edici olm ası b a k ım ın d a n aynı m a k a m a farklı iki isim v e rilm e k te d ir. Ü çü n c ü sü , klâsik m u sik id e b ir m a k a m a te k a b ü l e d e n ve İ h h ec eli şiirle rle sö y le n en iki âşık m a k am ın ın varlığı d a â ş ık ta n âşığa veya y ö re d e n yöreye d e ğ işe n b ir ta k ım k ü çü k fa rk la ra d a y a n m a k ta d ır. A n c a k  şık m a k am ların ın isim len d irilm esin - d e b u ü ç u n su ru n d ışın d a k a la n h u su s la rın çıkm ası d a sö z k o n u su o labilir.
19. A şık makamlarının tasnifinde gördüğümüz çelişkilerden uzun uzadıya bahset m eye lüzum görmüyoruz. Bu hususta F. Kırzıoğlu, Ş. Taşlıova ve E. Aslan'ın makalelerine bakılabilir.
20. Sankam ışlı M evlüt İhsanf, söylediği şiirlerdeki ezgilere, M evlüt İhsanî Han Makamı. Uyan A li Makamı, Bardızlı Nihani Havası, Şenkaya D ilber Havası... gibi isimler verm ektedir ki bu husus diğer âşıklar için d e az çok geçerlidir.
21. Bu tesbit çalışmaları H A K A D Müzik Araştırmacıları Türker Eroğlu ve Murat Karabulut ile birlikte yapılmıştır.
Biz, âşık ta rz ı şiirle rin ta sn if e d il m e sin d e , tü r le re ay rılm asın d a ve m a k a m la rın d e ğ e rle n d irilm e sin d e özellik le ü ç husus, ü z e rin d e d u rm a k istiyoruz: B irincisi, b ir ezginin âşık ta n âşığa, y ö re d e n yö rey e g ö ste rd iğ i ve klâsik m u sik id ek i gibi m a k a m dizisine in h isar e tm e d e n , u slub, tavır, ağız... gibi k ü çü k f a rk la ra d a y a n a n ve bizim -kavram k a rg a şa sı y a ra tm a m a k için- k ısaca «tavır» o la ra k a d la n d ıra c a ğ ım ız h u su s tu r: Beyusulü m a k am ın ın S ü m m a n î ta ra fın d a n söy len en şe k lin e S ü m m a n î m a k am ı d en m esi, Kara p apak Türkleri a ra s ın d a sö y le n en b ir d iv an în in Ş en lik D îvan îsi, Ç ıld ır D ivan îsi g ibi a d la r a lm a sı ya fark lı isim k u lla n m a k ta n ya d a tav ır fa rk la rın d a n k ay n a k la n m a k tadır.
İkincisi, şiirle rin h e c e sayıların d a k i fa rk la rın m a k a m la rın ay ırd ed ici özelliği o la ra k k arşım ıza çıkm asıdır: A y n ı se s d iz ile rin e sa h ip o la n ve klâsik m u sik id e U şşa k m a k a m ın a te k a b ü l e d e n O sm an lı D îvan îsi m a k am ın ın 15, H icran î m a k am ın ın 11, M u h ann es m a k am ın ın 8 h e c e li şiirle rle ic ra ' ed il diğ in i y u k a rıd a söylem iştik. K urt R ein- h ard ’ın « âşık ezg ilerin in g ü fte n in m ıs ra la rın d a k i h e c e sayısıyla b ağ lan tılı o ld u ğ u » şe k lin d e k i ifad e si d e b u n o k ta d a k o n u m u z a ışık tu ta c a k özellik te d ir. Ö yle ki, klâsik m u sik id ek i ses d iz ile rin d e k i aynılık b ir ta ra fa , âşık la rın verd iğ i m a k a m a d la rı b e lli b ir h e c e sayısına te k a b ü l e tm e k te d ir. M a k a m la r k o n u su n d a a z b ir bilgisi o la n âşığın D îv a n î m a k a m la rım 15 h e c e n in (b azı âşık la r divanîyi 14 h e c e ile söylem enin zayıflık, 16 h e c e ile sö y lem en in ise bü y ü k m a h a r e t o ld u ğ u n u sö y le m e lerin e m u k ab il, yaygın k ullanış 15 h e c e d ir. B ilindiğ ü z e re b u m a k a m d a h a ö n c e le ri a ru z vezninin div an k alıb ın d a k i g ü fte le rle ic ra e d ilm e k te id i.); K a ra ç i, G u r
b e ti, S ü s e n b e r, D e ste n i, D ilig a m (D il- g a m î), G ülebeyi, Z a r ı n a , D erb ed e r... ( B u r a d a y ü zd e n fazla m a k a m ad ı sayılabilir) m a k a m la rın ın 11 h ec en in ; D übeyt, G eray lı (ve çe şitleri), M u h a n n e s (se m a î), Y ü rü k K ö ro ğ lu (K o ro ğ - lu )... vb. m a k a m la rın 8 h ec e n in ; C in a s, B a y atı (M a n i, H o y ra t...) ile K a r a b a ğ m a k am ın ın 7 h e c e n in a ltm d a veya ü s tü n d e o k u m a sın a im k â n yoktur. Â şık la rın d a ifad e sin e g ö re , h e r m a k a m ın ezgisi, sö y len ecek o ld u ğ u za m a n b u h e m e n hissedilir. B u y ü zd e n u sta âşıklar, irtic a lî şiir sö y le rk e n zih in le rin d e « p a rm a k h esab ı» y a p a ra k değil, ezgiyi ta k ip e d e re k heceyi tu ttu ru rla r.
 şık m a k a m la rın ın aym ses d iz ile rin d e o lm a la rın a rağ m e n , farklı a d la r a la b ilm e le rin d e ve m ü stak il m a k a m la rın o rta y a çık m asın d a ü ç ü n c ü ve en m ühim f a k tö r sö y le n en şiirle rin tü rle rid ir: Z a n n c ı, D erbeder, M e h m e t B ağır, Y anık Kerem ... gibi m a k am lar ıstırabı; K ahram anı, D estan ı, K o ç a k lam a... yiğitliği; G üzellem e m a k am ları sevgiyi, aşkı; H o ş d a m a k , K a ra ç i... m a k a m la rı d in î k o n u la rı d ile g e tire n ş iirle rd e k arşım ıza çık m ak tad ır. E zgisi ve ritm ik yapısı itib ariy le G ülebeyi, Ko- can en e, S üsen b er ile ölüm ü; Z a r ı n a , D iligam , C ivanöldüren ile b a h tiy a rlığ ı; G öğçe G ü zellem esi ile yiğitliği a n la t m ay a im k â n y o k tu r. B öyle b ir te şeb b ü s, âşık la rın ifadesiyle « ö lü ev in d e g ü lü p düğün ev in d e ağlamaya» b e n z e r.
T avır, şekil ve tü r e d a y a n a n b u fark lılık lar âşık m a k a m la rın ın ç e şit liliğini ve zenginliğini o rta y a k oyan ve y a ş a ta n u n su rla rd ır. M e v lü t İ h s a n î’d e g ö rü ld ü ğ ü gibi g e n e lle şm e y en a d la n d ırm a la r h a riç tu tu lu rsa , m a k am a d la rın ın b u ü ç fa k tö re d ay an d ığ ım söy le m ek z o r d eğ ild ir. B u u n su rla rı b ira - r a d a d e ğ e rle n d irm e d e n , âşık m a k a m
ların ı s a d c c c m üzik aç ısın d an izah etm ek , veya m a k am ları g ö rm e d e n , âşık ta rz ı şiirleri sa d e c e şekil veya tü r y ö n ü n d e n ta sn if ve ta rif etm ek bizi yanlış veya eksik so n u ç la ra g ö tü rü r.
M üzik a ra ştırıc ıla rın ın âşıkların ö n c e d e n b ilin en b ir ezgiye yeni sözler d ü z e re k aynen ic ra ettik le rin i söyler ken, aynı ses d iz ile rin e ve n o ta d e ğ e r le rin e sa h ip olan ezgilerin nasıl bu k a d a r çeşitlilik g ö ste rd ik lerin i izah e d e m e m e le rin in seb eb i, bu fak tö rle ri bir a ra d a g ö re m e m e le rin d e n k ay n a k la n m a k tad ır.
"'Aşık şiirleri ile m eşgul o la n la rın ise, h âlâ tü r ve şekil m eselelerin i hal- le d em e m iş o lm a m a ların ın a ltın d a d a âşık m ak am ların ın iyi k av ra n am a m ış o lm ası g erçeğ i y atm ak tad ır. «Saz şiir le rin e eg e m e n olan ögc bi^im değil e z gidir, ezgiye dayalı tü rd ü r""» diyen H ik m et D izd aroğlu ’nun d a yaptığı tü r tas- n iflerfn d e yanılgıya dü şm esin in se b eb i b u r a d a ara n m a lıd ır. D iz d a ro ğ lu ’nun «tecnis türü» ne ö rn e k o la ra k verdiği G evherî’yc ait şiir, -şekil itibariyle- k o ş m a d a n kafiyesindeki cin as ile ay rılm ak ta d ır. A n c a k bu şiir D iz d a ro ğ lu ’n u n za n n ettiğ i gibi tü r değ ild ir. T ü r o la b il m esi için « tecn is tü rü » nün g ü z e l le m ed e n , ağ ıttan , ta şla m ad a n , k o ç a k la m ad a n ... farklı b ir m uhtevaya sah ip o lm ası lâzım dır. O ysa b ir âşık g ü z e l lem eyi d c taşlam ayı d a p e k â lâ cinaslı y apabilir. A ynı şekilde, bir m u sam m at koşm a, b ir zin d irlem e k o şm a d a bir tü rü n değil şeklin ad ıd ır. M a h a re ti o lan âşık, zin cirle m e koşm ayla d a m u sa m m at koşm ayla d a istediği tü rd e şiir söyleyebilir. Şu h ald e, bu şiirlerin a ra la rın d a k i farkı nasıl anlayacağız, b u n la ra nc ad v ereceğiz? Z a m a n zam an icracı, -hikâyesini d c a n la ta ra k - okuyacağı tü rk ü n ü n b ir ağıt o ld u ğ u n u
te m p o tu tu lm am ası g ere k tiğ in i d in leyicilerine uzun uzun an la tır; b ir âşığın sevgilisini m e th e ttiğ i b ir g ü zellem e veya b ir m ani, b ir a n n e ta ra fın d a n ç o c u ğ u n a n inni o la ra k söylenir. D inleyici, te m poyu ezg id ek i h a re k e tlilik te n dolayı tu ta r; an n e, ço c u ğ u n a -âşığın h is siyatına, ezgisine ö n em v erm e d e n -n in - nisini söyler ki b u ra d a d a ayırt edici u n su r ezgidir. M u h te v ası ve tü rü ağıt olan bir şiir, za m a n la ezg isin d ek i d eğ iş m e ile b ir oyun havasına d ö n ü şe b il m e k te (R a d y o rc p e rtu v a rın d a k i C u n - b ullu ağıtı gibi...), şekil kaygısından az a d e olan ninni, ezgisindeki özellik sebebiyle a n o n im şiir g e le n e ğ in d e farklı b ir y ere sa h ip o lm a k ta d ır. B u ra d a tavır, şekil vc tü r ü çlü sü n ü ö z ü n d e b irle ştire n ezgi o rta y a çık m ak ta ve belirleyici u n su r o lm a k ta d ır.
L ise k ita p la rın d a varsağı için «yi ğ itç e b ir e d a ile söy len en hey, b re, ve behey... gibi n id a la ra yer v ere n 11 h e c e li şiirle rd ir» den ilir. Ö ğ ren ciliğ im izd e varsağ ıları d iğ e r şiirle rd e n ayırm ak için m ısra m ısra heyler, b re le r, b eh e y le r a ra rd ık . H alb u k i, kim i a ra ştırıc ıla ra g ö re tür, k im ilerin e g ö re şekil o la ra k ta rif e d ilen varsağının, Karaçi m a k am ın ın Karaçi Türklerinin, Ç ıld ır d ivanîsinin Ç ıldır T erekem elerinin, Erzurum divanîsinin E rzurum luların, T ürkm a- nî m akam ının T ürkm enlerin -ses d izileri klâsik m u sik id e hangi m a k a m a te k ab ü l e d e rse etsin - ta v ırla rın d a n d o ğ u p geldiği gibi, V arsağıların d a V ar sak /F arsak Türkleri ta ra fın d a n söyle n en b ir ez g id e n b a şk a b irşey olm adığı, c ö n k le rd e n y ap ılan d e rle m e le r veya ez gileri d ik k a te alm ayan d e ğ e rle n d irm e ler y ü zü n d e n g ö z d e n k açm ış o lm alıdır. K ars y öresi âşık ların ın M u h a n n e s adını v erd ik leri ve d iğ e r b ö lg e le rd e se m a î o la ra k b ilin en vc istisnasız h e r âşık ta ra fın d a n 8 h eccli, ağır ve yürük o la ra k
iki şe k ild e o k u n a n b u m a k am ı g ö rm e yen a ra ştırıc ıla r «8 heceli o lu p , aşk, sevgi, ta b ia t gibi ‘u ç a rı’ k o n u la rı işleyen şiirle re sem ai d en ir» d e m e k le kısm en d o ğ ru b ir ta rif yapm ış o lsa la r da, v a rd ık la rı so n u ç 8 h ec eli d iğ e r şiirlerin nasıl d e ğ e rle n d irile c e ğ i so ru su n a ccvap v e re m e d iğ in d e n e k sik tir.
 şık m a k a m la rı k o n u su y e te rin c e işlen m em iştir. B izim yaptığım ız bu çalışm a, y eterli m alzem eye d a y a n m a m ası, m üzik bilgim izin eksik olm ası vc y u k a rıd a izah ettiğim iz se b e p le rle d a h a çok D o ğ u A n a d o lu bölgesini vc son d ö n e m âşık ların ı esas olm ası gibi se b e p le rle yanılgılarım ızın ve ek sik lerim izin olm ası kaçın ılm azd ır. B aşla H A K A D ’ın te sb it ettiğ i ses b a n tla rı ve sa ir d o k ü m a n olm ak ü zere, çeşitli y ö re le rd e n m ü zik /m a k am bilgileri b u lu n a n âşık m a k a m la rın ın âşık ta rz ı şiir g e le neği vc T ü rk m usikisi iç erisin d e k i y e ri n in o rta y a k o n u lm a sın ı sağlayacak, tü r ve şekil m e selele rin in h alini k olaylaş tıra c a k tır.
T a b iî b u n la r y ap ılırk en d e âşık m usikisinin m elo d ik veya ritm ik yapısı ile sistem i itib ariy le klâsik m usiki d e n farklı olm ayan, a n c a k uslub ve tavır itibariyle o n d a n ay rılan 23 ve d o ğ u d a batıya, d a h a d a r b ir m u h ite
h ita p e d e n m ahalli â ş ık la rd a n büyük k ü ltü r m e rk e z le rin d e sa n a tla rın ı ic ra e d e n /e tm iş â şık la ra d o ğ ru gidildikçe a d la n d ırm a , uslub ve ta v ırd a klâsik m usikiye y ak laşan b ir yapıya sah ip o lduğu h u su su g ö z d e n uzak tu tu l m am alıd ır. Â şık ta rz ı şiirle rin k a ra k te rin i, şekil ve tü rü n ü o rta y a k o y m a d a ayırd ed ici ö ze llik lerin e iş a re t ettiğim iz âşık m ak am ları, kaynak ve çıkış n o k ta la rı itibariyle a n o n im ve klâsik m u sik id en ayrı d e ğ e rle n d iıilm e m e lid ir. A ra la rın d a k i fark, an o n im b ir tü rk ü sö z ü n ü n âşık ta rz ı b ir şiirin ve b ir g a z e lin ara sın d a k i fark k a d a rd ır. B u fa rk la ra d a « zü m re ler, sınıflar, u ç u ru m lar...» gibi m ü b alağ alı sıfa tla rla yaklaşıl- m a m alıd ır. Z ira , « b ir to p lu m u n k ü ltü r d e ğ e rle rin i pay laşan kişilerin a ra sın d a n e g e re ğ in d e n fazla benzeyiş ne de g e re ğ in d e n fazla fark la r o lm a lıd ır»
-22. Hikmet Dizdaroğlu, Türk Saz Şiirinin Sorunları. Köz 3(Şubat 1980), 2 ,1 8 .
23. Yalçın Tura. Türk Halk Musikisindeki Makam Hususiyetleri ve Bunların Dayandığı Ses Sistemi. 111. M illetlerarası Türk folklor Kongı'Cii Bildirileri.
24. Tlıom as Stearns Eliot, Kültür Üzerine D üşünceler (Çcv. D oç. Dr. Sevim Kan- tarcıoğlu). Ankara 1987, 46.
