Kitle toplumunun kültürel yapısı ve günümüzün açıklama biçimi olarak magazin söylemi

Marnaru lleti;int Deryisi, Say:4, Ekim 1993

KITI,E TOPLUMUNUN KULTUREL YAPISI

VE

cUNUuuzUN

ngIrl,lMA

BIQIMI OLARAK

MAGAZIN SOYI,EMI

Araq.

Giir.

Plnar Eraslan

GtRl$

Dtinya tarihindeki

iki

biiyiik

teknolojik devrimden

ilki'

19.

yiizyilda

yapnan

Sanayi

Devrimi.

dilcri

ise. 20.yiizyrlda yaganan

lletiqim

Devri-mi'dir.

Sanayi Devrimi'nin toplumsal yagamrmrza getirdigi

"kitlc"

kavrarnr' sanayi aErsmclan "kitlesel iiretim-kitlcsel tiiketirn" olgusunu, toplumbilimsel aqrdau ise

"kitle

toplumu" olgusurtu ortaya

gftarnlllitu.

Sanayi

Devrirni'nin bugiinkii

biEimine kavu;turdu$u

kitlc

toplumu. 20.yiizyrlda gergcklegen lletiqirn Devrirni aracrhlryla dahr bUyiik

miklarlu-da "kitleselle$tirilmeye" baglanmtEtrr. En azrndatt, sansyi

igill

gerekli

olat

kitleselleqmi;

bileylcl

toplumunun

varhlr

korunmaya _{Eah;rhnaktadrr. Bu} amagla.

kitle

toplumu vc

kitle

ilctiEirn araqlzu't uastnda srkr

bir

ba!

bulun-malitadrr. lgte. bu

baltn

ne

oldu!u

ve nastl

bir

i;lev

gOrdiiliittii

agrklarnaya Eahgm ali bu yaztnrn kottusuttu oluqtulacalitu.

I- KITLE TOPLUMU

Kitle

toplumunun toplumtri limsel E6ziimlemesi l 9.ytizyrldan itibaren baglamatritadr. 20.yi.izyrhn baqrndan lrcri ise lru Etlziimlemeler somut glaylat ijzerinde yo-{unl a;m tqur.

Toplumbiliminde

kitle

kavramr :;Oyle tanrmlanmalitadrr;

"...birbirlerit'le

baglwrttst:,

_fakut

genellikle be

n:er ilgi

oclaklurmtt

bu-Irutdtt{u toplttluktur. Kitle , topluntun yaptsal

_formlarma

ayktn olarak kendi iginrle

etkili

bir

_{organizasyon gergekleStiremez"(I ).}

"Kitle"

sOzciiltintin bugUnkii. genellikle

politik

gagngrmh anlamrnr almasrna kadar

yiizyrlhk bir

siire gegmesi gerekmiqtir.

"Kitle"

sOzcil[ii,

"bi-rey"

sdzctiliinden daha gok

"elit" sOzcii[iintn

kargrtr olarak

kullanrlmahta-dr(2).

Kitle

toplumu kavramr ile

ilgili

olarak

bir

tarumda, "...kurumlann

go-$unlulunun.

toplumsal yaprlarla farkhlagmrg, benzegik grup olarali gOriilen toplum iiyelerine yOneldigi toplumsal Orgiitlenme

tipi"

denmektedir(3).

19. ytizyrhn sonlannda Durkheim, toplumu

iki

kategoriye ayrran

bir

Put"!

uEtll getirmi$tir. Bunlann

ilki

mekanik roplum,

dileri

ise organik top-lumdur. Mekanik toplumda, ortak bilincin bir arada

tuttulu

bireyler hem

bir-birlerine benzerler, hem de ortali bilincin bireylerin

bilinciyle

gakrgtrlr anlar-da mekanik dayanrgma olugur(4).

Mekanik _{toplumun igindeki igbOliimiintin ortaya gftr$r, bu yapuun} or-ganik bir yaprya dOniiqmesine neden olur. Durkheim'rn

$ztinii etti$

iqb6lii-mii

sOzciiltiniin anlamr,

bir

ilin

teknik alanrndahi saftralarda uzmanlagmak

delildir.

Durkheim'ur

belirttiSi,0rne!iu,

kadrn ve erke$in yaptlgr iglerin ay-nlmasr. babadan o$ula gegen iglerde uzmanlaSma. mesleki

elitiminalnmasr

gibi

foplum

iginde biittinsel

bir

uzmanlaqmadu. Durkheim'a gOre. organik

yapil

toplumda

balhhgr

sallayan _$ey

artft

ortak

biling

delil,

karqrhkh

ba-gmlilfthr.

_{Faliat mesleklerin aynmlaqmasr}

_{benligi giiglendirir}

_{ve sonugta}

orgarfk dayanrgma arttiliga ortali biling bireysel bilingler iizerindeki ipotegi-ni kaldrmaya baglar. Bu durumda bireyler bOltinmiiq

etliinlikleri

yerine geti-rirler(S).

Kitle

toplumu. 20.yiizyrtrn bagrnda hig bir diigtiniiriin boyutlannr tah-min edemeyeceli kadar

biiyiik

bir gok yaqamrrgtr. I.Diinya Savaqfmn hemen ardrndan Avrupa'da totalitcr rejimler kendini gOstermi$ ve bunlann arasmda Almanya'dalii Nazi Hareketi en Onemlisi olmuqtur. Almanyadalii Nazi Hare-keti'nden dnce Romanya. Polonya, Portekiz ve lspanya'da da

diktatorliikler

yonetimi ele gegirmiglerdi. Nazi Hareketi ve

ll.Diinya

_{Savaqr'nm sona}

enne-sinden sonra

toplumbilimcilerin

en gok iizerinde durduklan konu ise.

kitle

toplumundaki totaliter

elilimlerin

incelenmesi olmuqtur.

Kitle

toplumundalii totaliter

egilimleri

inceleyen

bilim

adamlannrn hemen hepsi, totaliter

elilimli

insan

tipinin

nasrl

oldulu

sorusun yant

ara-mqlardr.

Hemen hepsinin iizerinde anlagtrklan sonug totaliter

egiiimli

top-lumun kendiue yabancrla;mrg bireylerden oluqmasr ve segkinl6re tam

bir

itaatle boyun e$me e$iliminin goriilmesidir. Komhauser, totaliter e$ilimli iu-sanlann banndr$r

kitle

toplumunun meydana getirdigi

deligiklikleri, otorite-'

nin kaybolmasr ve toplulu$un kaybolmasr olarali

belirtir(6).

Konthauser'a g0re,

kitle

toplumu giderek daha genigleyen bir eqitqili-gin peqinde koqarkenotorite

yftrlmaktadr.

Anti-aristokratik yOnetim bigim-ierinilidesteklenmesi ile kitlelere dayanan

bir

yetki

arayglnln

baqlamasr ve

kitle

tarafindan yonetilme

elilimleri

kitle

toplumunun temel dgeleridir(7). Kornhauser,

toplululun

kaybolmastnr aErklarken.

kitle

toplumunda aristokratik eleqtirinin yerini demokratik eleqtirinin aldr$rm belirtir.

Demok-ratik

elegtirinin amacr

kitlenin

segkinler grubunutt baskrsrndan

kurtulmast-dn(8).

YOuetim ile

ilgili

yiizyrllar boyunca herhangi bir

isteli

olmayan kitle-ler, artrk yonetim

ile

ilgili

taleplerde bulunmaya baElamrqlardrr. Liberal de-mokrasi anlayrgtna g0re kabul g0ren bu gOriiDe Ortega

Y

Gasset kargt

gili-mahta ve kitlelerin heniiz bu

yiikiin

altrna girmeye hazr olmadr$rnr ileri siir-mektedir. Gasset, kitlelerin yasalan ve liberal demokrasiyi dikkate almadt$t-nr ve bunun

bir

hiper demokrasi oldu$unu belirtmektedir(9).

Kitle

toplumu kavramr her zaman olumsuzlukla soz edilen bir alan ol-maml$tu. Freud, kitle olgusunu aglklarken toplumsallagma,

kiiltiir

v-e_uygar-hkta

iitlenin

onemli

bir rol

oynadrlrnr soylemiqtir. Aynr bigimde Marx da "emekgi

kitleler"

deyiminde

kitle

kavramrna olumlu yaldaqmrgtrr..{arx'm anladrgr

kitle

kavramrnrn. fiziksel ve organik

bir

birlikteligi

gerektirdi.{i ve bu yaklaqrmrn, mekandaghli tizerinde durdu$u iEin daha gok

"kalabal$lar"

kavramrna uygun diiqtii$ii i.izerine bazr goriiqler

ileri

siirii,lmektedir(10).

wright

Mills, kitle

toplumunun igindeki bireyin temelozelli$i olarak. ba$rmsrzhlrnr

yitirmig

olmasmm yanrnda.

balrmsrzhk

isteli

duymayacali duruma gelmiq olmasmt dile getirmektedir( I

l)'

Kitle

toplumunun genel _{yapr$nl Eizebilmek igin} bazr noktalan gdz ontinde bulundurmali gerekmektedir. Herqeyden once

kitle

toplumu saysal

agrdan

bflyiiktiir.

Sanayi

Dewimi

ve onu izleyen dflnemlerde bflyiik bir niifus artrqurtn yaSandr$rm gormekteyiz. Bu kalabahk niifus, sanayinin bulundu$u tenilerOe yigrtmaya baqlamrgtf. Kentleqme ve kent ya$afru

kitle

toplumu

ol-manrn en

biiyiik

gOstergelerinden

biri

olarah kabul edilrnektedir. Giiniimiiz-de kentlegmenin varmry

oldulu

byut,

"mega metropoller" olarali adlandrn-lan birkag

milyon niifuslu

gehirlerin

hzla

artmasrna tanilr olmamrzr

salla-maktadr. Ntifustalii saynal artrg krsa

bir

siire igerisinde niteliksel deligimle-re yol aEmrqtrr. Bdylece, kitle toplumu insaurntn yaqam bigimi ve siyasi

alq-kanhklan

da

deliqmiqtir.

Toplumdalii

homojenli$in yitirilmesi

toplumsal

iliqkilerde

kitle

toplumu

Oncesi donemin dayanrEma duygusunu oldukEa erozyona ulratmr$tu. Dayanrgma duygusunun azalmasr bireyin toplum

icin-de

kimligini yitirip

_{anonirnleqmesine neden ohnaktadu. lnsanlarrn}

_turtiniin

zevkledne hitap edilebilmesi igin zevklerin _{standanlaqtrrhp, asgari diizeyde} benzegtirilmesi gerekrnektedir.

Kitle

toplumu insanr

siandul

zevktere

satiip-tir.

1789 Fransrz

Dewimihin

baq

roliinii

oynadrlilanndan beri. kitleler

li-beral demoLrasinin temel ogesi olarah kabul edilmekte ve

lg30

Sanayi

Dev-rimi'nin

tam anlamryla

yerleqtirdili

liberal ekonomi

ile

de

verili

toplumsal yagamln devamuun garantisi olarali gOriilmektedirler. B0ylece kitleler gerek siyasi, gerekse ekonomik alanda bag tacr edilmektedirlei.

Nietzsche ve Gasset. yaygilr olarali i'amlan,

segkincililin

fagizme da-yanali

olugturdulu gorii$ine

karqr gok garprcr

bir

sav

ileri

siiimuqierdir. Bu gdriiEe gdre. segkincilik _{faSiane dayanali olugturmamalita, tam aksine}

kitle-sellili

totaliter rejimlere _{uygun ortamr yaratmaktadr. Segkincilik, bu}

_iki

dii-$iiniire gdrc, totaliter rejimlere karqr

bir

giivencedir(12).

Nietzsche ve _{Gassethin toplumbilimindeki segkinci g0rii6lerin}

tem-silcileri oldulunu

kabul etmekle

birliktc,

One siirdtikleri bu Javrn.

kitlelerin

ko._s_ulquz _{olarak bag tacr etlilmesi}

_elilimine

_{karqr elegtirel}

_bir

_{gozle balimayr}

sa$ladr$rnr da kabul ermek gerekmektedir.

II-

KITLE TOPLUMUNUN KULTUn

yeplsl

OLARAK

KIT

LE KULTURU

. -

.

_sanayinin

geliqtirdili

rekniklerle tiretilen

kiiltiir.

roplumbiliminde ye-rui

bir

kavramrn do$masrna yol agmrgtr: bu kavram

kitle

kiiltiiriidiir.

Kitle

ktiltiirii

kavramrnr

Ertulrul

Ozkok, "...surai _{tekniklerle iiretilen} ve karqr koyma

olanalr

bulunmayan (edilgen) gok geniE

kitlelere

yayrlan davran4. rnitos ya da

temsiliolgularrn

_{ttimti..." tigirnin<t6 tanrmlarnaktadr}

(13).

.-

Kitle

toplumunun

illi

bigimlenmesinden itibaren bu

tiir

topluma elegti-riler.getiren

_lir

go,k

diigiintr,

yeni toplumun

kiiltiiriinii

tanrmlamrq.

kultitii

"segkinler

kiiltiirii"

ve

"kitle

kiilttirii"

olarak ikiye ayrrmrElardrr.

Ictle

kultu_

rii,

a.ym zamanda geleneksel

kiiltiiriin

tiretimi, yayilmasr,

dagftmr

ve

tiiketil-mesinde,

kitle iletiqim

araglarmrn

etkinlik

kazanmasr sonuiunda gegirdi$i

deligimi

de ifade etmektedir.

Modem toplurnlarda

kiiltiiriin,

yiikeValgah

kiiltiir

Olgiitiine gOre de_

lerlendirilmesi.

popiiler

kiilriir

ve

kitle kiilturii kavramlannn

aynr

irlamda

kullanilmasnr

ortaya grkarmrgtrr.

_eiinkii,

popiiler

kiiltiir

ve

fttte

t

ilttlirti

142

kavramliurna "agalr ve de$ersiz" anlamlan yiiklenmektedir'. Herder, populer

kiilttir

kawam rnr

"e!i

tihni

_;lcrin

ktilt

iirii"

kavramt tlttt ku q rtr ve antropoloj

ik

tanlma

yrkrn

olarak

"halkr ait"

anlamtnda kullanmalitadrr. Stuart

Hall

da' Herder'in bu iarumuu bctirnleyici olarali kabul etmekte ve ticali olarali adlan-dudr$r di$er popiiler

kiilliir

lanrmtttr

dl;lama*tadr. Ikinci

taruma g0re,

po-piiler

kiiltiir,

"yaygn

olalak

belenilen, tiiketilen"

anlamtua gelmektedir' (14).

Kitle

kiiltiirii

ile

ilgili

olalali

ileri siiriilcn giiniimiiz

gortiSlerinden bi-rinde:

"

IIem

seEkinci kiittilrde n , hen cle

_folk

killtiit'iintin

_{fornilunndan alh$r}

ba

n

d zell ikl eri n, k e n l li l a sn ekt e o l a n E al 6et nlcu'rn oy alunm as t na, y

ani

e

!'

lenmesine olanuk sa!,luyacak bigime sokula.ruk

kitleler

hulinde iiretime

ge-cilmesille

bu

kiiltiir

kitle

kiiltiirii

ttitcli$ine biiriinmeye baslath"

denmekte-dn{ls).

19. yjr:zyrl Avruprsr'nda yaganan Sanayi Devrirni. yeni ve giiqlii bir

st-mli,

"bur.juvaziyi" orlaya grkarmrg ve lrurjuva snlrft da kendine ait

kiiltiir[nii

yaratmuitr. Artrk

adstokasinin

kiiltiirel

delelleri

ve topraga ba$h

koyliile-rin yaqarn

bigirnleli

ortadan kalkrnrqtu. Avrupa'ntu yaqadrlr bu

de$igiklilitt

ilk

elcgtirisi Nietzrche\rin Avrupa nihilizminden soz

ettili

yazrlannda yer al-maktaldu.

Nietzsche'yc giire,

nihilizm

iist de$erlerin yrpranmastdrr ve gelecek

iki

yiizyrl nihilizrnin

ytikselir; d0nerni

olacakttr'

Bu dOnemde

delerler

borg-lulitadu've hig bir gergck bu de-Ierlere

kugrhk olamtmaktadr.

Nihilizm. on-celikle. ofiaya Eftan herEeye asltttda sahip ohnadrlr bir anlam venneye gah-qrldrlr zaman soz konusu cllmaktadr. Dahr

vrtra.

ortaya

gilian

herr;eydc

bir

iistcmlcqure ve 0rgiitlenme iuayr$l ba:;lamalitadu. Bu

ikinci

durumda insan. kendisinden i..istiin ve

giiglii

gOrdiilii

bir

"bUtiin"e biitiinleqmek istemekte ve ona

ba!unh

kalmalitaclf. Birey. yaqadr$r dtiuyantu yalruzca ruhsal gercksi-nimlere yanrl vermek amacryla var oldulunu di!;tinmeye baqladr$rnda ise

ni-hilizmin

iiEtincii biEimi ortaya Erkmalitadrr(

l6).

Le Bon'a g0re. kitle toplumunda

iki ttirlii

yoldan de$ir;im yaratilmak-tadu.

Buulurn

ilki.

dUtgiinsel bular;madr. Birarada buluuau bireyler

gorUqle-rini

daha gok kir;iye ve daha kolay

bir

bigimde iletebilmektedirler.

Ikincisi.

kitle Onderini izlemekte ve trileyler bu.araya geldiklerinde

yitimig

olduklan iradelerini bir Ondcre devretmektedrler.

Kitlenin

Onderi. diiqiince ve inangla-nnr benimsetmek igin 6nce bir sav onaya atmakta. daha sonra bu sau tekrar-liunalita ve sonunda da bireyler arastnda sorun bulagmast safhastna gelin-mektedir. Le Bon'a gore, bu savrn kirlenin kolayca anlayatrilece$i bigimde,

olabildigince basit ye kamtlarla _{desteklenmemiq olrnasr daha}

_etkili

olmakfa-dr(17).

Le

Bon'un

kirlelerin

psikolojisi

gorti$iine

_{getirilen elestirilerin}

_en onemlisini Freud

yapm{tr.

Freud, bireyin ruhml yaqamrnda

_dilir

bireylerin

rolti

oldugunu kabul etmekle birlikte, kitlenin

kalabauihlrmn

ettinlilinin

o kadar dnemli otmadrgrnl soylemektedir. Freud'a gor€.

insinollu

trrih_'sel

ge-l\imi

iginde, siir0yii egemenligi altmda

rutal

giiglii

_{erkeli zorlr itldiiimiis}

_ve

baba

siiriisiinii bir

kardeqler topluluguna

ddniiqtiimijStiir.

Bu

goriile

gffe,

kide olgusu gagdaq bir olgu

delil, ilk

insan topluluklanndan bu yana varolan temel bir (cinsel) bastrma

eyleminin

sonucudu4l8y.sonucu-dur(18).

Kitle. kiilriiLriiniin, toplumsal yapr iizerinde ortaya

g*ardlgl

etkileri

am$ffan bilim adamlan arasrnda _{Franliturt Okulu iiyelerinin dile} getirdikle_

ri,

bu alanda yaprlan _eahlmalann en OzgUnii olmu$tur.

-,

Frankfufi Okulu

-diler

_bir

_{adryla Toplumsal Cah$ma Enstitiisii_}

Martrisist kuramr yeni

_bt

eleqtirel

bak{

agrsryla yorumlayarali galqmalanna ba$lamlqhr. Faliar,

Enstilii

daha sonra gahgmalaflnr, iiyelerinden

iorkhei_

mer ve

Adomobun etkisiyle

felsefi yalilagrmlar ve Ozellikle

kitle

ktltiirii

iizerinde

yogunlaStum$t(

_l9).

FranMurt Okulu'nun kitle ktihiirU konusundalii eleslirilerinin odaUrn-da yer

alal

inang, "promesse de bonheu" denilen ',yeni ve bagka bir yaq;ma duyulan umudun,

gittikge

olumlaylcr

bir kiiltur

niteligi

kazanan

businkU

kiiltiir

larafindan ytpratrhp zayrflatrlmakta" olduguduraz0).

FranMurt Okulu tiyelerinin 6ne

sitdiikleri

ba$ka

bir

gorugte ise.

kitle

roplumundaki kitle sanatrnrn. siyasal bir iqlev iistlenmesi ve

"mekarik

_{veni_}

den iiretim _{Eagmda"(21) bu}

dinleyicisini

"sla(us _{quo"ya uyumlamayr lOrev}

edinmil

olmasr dile gelirilmektedir(22).

Horkheimer'a gore: kitle

ktltiirune

la$r

yaprlabilecek bir savas, an-cak,

title

kiilriirunun toplumsal adclersiztilin sitrup girmcsi ite ne denliba!_ lantrh bir olgu

oldulunu

ag*ga gtirmek ve giistermefue olur. Frankfurr Oku_

lu

iiyelerinin

kitle kiiltiiriinden

hollanmamalannrn _{nedeni, bu}

_kiiltiiriin

_{de_}

mokatik

gdriinmesine kar$rn. tam tersine _{anli-demokratik bir knltUr} oldugu-na-inanmalandrr. Onlara gttre:

"popller

kiilttir"

kavramr da

ideolojik

olaiaL kullanrlmakta ve

"ki.iltiir

endiisrrisi" gergek

bir

kulliir

delil,

"taip

kUltiir', i.iretmektedr(2 3).

min geligmesine uygun bir ortam haznlamalitadrr. Okul, kitle

kiiltiirti

ve

psr-kolojik

otoriteryanizm iizerine yapmrg

oldulu

gafiqmalarnda. hep "Orselen-mig galdaq insan" iizeriude durmuqtur. Bunun nedeni. Okul'un Uyelerinin, ancali.

kiiltiircl

y6nden

dr;larunrqh.{r

segebilen kiqilerin

"Orselenmiq ya-;amlannda" iitopyan

bir

altematifitt bulunabilece$ine iuanmalandrr(24).

Adorno\run kitle kiiltiirU ve

golunlukla

mi.izik iizerine yapm$ oldu$u gahgrnalarr srrasurda

elegtirdili

qeylerden

birisi

de, Amerika'da

karqtlagflt

bilim

adamlannrn

kiiltiirel olgulan

nicel verilere doniiqtiiriirken "dolayrm-landmlmamrg"

bir

yol

izlemeleri olmuqtur. Adorno'ya gore;

"kiilturiin

0l-giimlenebilir

nicelikler

ile egitlenmesi,

kitle

kiiltiirtiniin

geyselleqtirilmiqlik Ozelli$inin tam da

keMisi..." olmaktadr(25).

Kitle kiiltiiriiniin

elegtirisine yanrt veren

diiqiiniirler,

tarihte

ilk

defa

kultiirtin

segkinlerin egemenli$inden grkarak

demokratikleqti!ini

ileri

stir-mektedirler.

Eler

kitle

kiiltiirii,

niteliksel Ozellikleri balomndan de$il nice-liksel Ozellikleri agnrndan ele

almm4

olsaydr. bunun

kiiltiirde

bir demokra-tikleqme oldulunu kabul etrnck gerekirdi. QUnkii. hemetr hemen her alandalii

kiiltiirel

ifiinler

milyonlarca insana kitle iletiEim araElan sayesinde yaytlabil-mektedir. B0ylece,

ilgi

alanlanna gore, hemen hemen

tiim

sanat yaprtlan. spor karErlaqmalan, ahqveriE biqimleri ve

diler

birgok eylemlerimiz gok krsa siire iqerisinde diinyantn

diler

kOqelerinde

izlenebilir

duruma gelmektedir.

Kitle kiiltiiriinde

sayrsal gokluk

bir

yura

braklacali

olursa. gergekten

bir

demokratiklegmeden sOz edilememektedir.

Kitle

toplumunda.

kitle

iqin yaprlan iiretim kendi yasalannr kendisi koymuqtur. Bu yasalara gOre, tiretim bireyin

ozgiinlii$ii

ve yaratrcrhlrndan _{Erlimrg ve anonimleqmiqtir.} O halde,

kiiltiiriin

demokratikleqmesinden gok.

kiiltiir

iirtinlerinin

tiiketilmesiude de-moLratikleEmeden soz edilebilir. Burada. bireyin ozg0rliikleri. "satrn alabil-me

haklu"na indirgenmiqtir.

Piyasa

koEullur

iEerisinde

kolay

sahlabile-cek/aluracali tiriinlerin yaratrmr destek gOrmektedir. Fakat, olabildi$ince gok insanrn

kiiltiircl

yaratlmlnl destekleyecek

bir

yaprlanrna sOz konusu de-Iildit'.

Kitlc

kiiltiiriinde

demokratikleqmenin bu gok onemli ydnu eksik

kalmqtrr.

Kitle

ktiltfrii

kavramr.

bu kiilttiriin

eleqtiricileri

tarafindan. daha

l5.yiizyrlur

ortalannda varh$rnt gdsteren ve Sanayi Devrimi sonrasl

iiretim

bigimleriyle

kendisini somut

bir

biqimde ilade eden

bir

olgu

olmali

goriil-mektedir.

Kitle

kiiltiirti,

"Eok sayrda irrsanrn

aytr

biEimde. standart

iirtinler

olu$turmasl ve bu standart iiri.inleri tiiketmesi" ile "tiim bir

yapm

biEimi" ola-rak anlaErlmaktadrr. Aynr bigirnde.

iiretim-tiiketim

ikilisi

de geniq anlamda kullanrhnrq. yahuzca sanayi alanrnda

delil,

entellektiiel alandalti

Edgar Morin. kitle

ktiltiiriinii

ikinci endiistrileqme olarali kabul etmek-te ve bu endiistrileEmeyi "diiqiincenin endiistrileqmesi" olarak nitelemekte-dir. Fakat, yeni iirctim kogullan,

kille kiiltiiriiniin

niteliklerinin de belirleyici-si olmaktadrr(26).

Kitle

iletiqim

araglannrn

olugturdulu

efsaneler, yaratilan

yrldzlar,

kahramanlar. baganh sporcular vb. artrk

yalnzca bircr

haber malzemesi

ol-maktan gilrmry ve birer kitle

ktiltiidi

malzemesi haline gelmiqlerdir. Kitle

kiil-tiirti iiriinlerinin

de$iqmcz

nitelikleri

olaralq geniq ve heterojen

bir

kitleye seslendi$ini. eleqtiriye olanali tanrmadrfmr, ticari baqanya dayandrluu,

ileti

ile hedefin 0zdeglergtirilmesi amacrnrn giidiildiigiinU. _{genellemeci oldu$unu} ve ahmlanmasr a;amasurda

yolun

bir

ilgiyi

gerektirmedilini

sOyleyebiliriz.

Kitle kiiltiiriine

ydneltilen elegtirilerin en genel bigimde

gruplandrrl-masr sonucunda, bu kUltiiriin ta;rmakta

oldulu

gu Ozellikler ortaya gilimal(a-drr: Standartla$ma.

ticari

meta haline gelme ve

igerik diizeyinin

diiqtiklii-gnQT).

A.

StandartlaEma

Standartla5ma kitlescl tiretimin en onemli Ozclligidir. KDltiir, kitlesel olarak

iiretilip.

dalrtrldr$rnda lrurada da standarlla$ma soz konusu olacaktr. Yani. bu

k0ltiir bil

sanayi

kiiltiirU

olmaktadrr.

Ashnda. kitle

ktiltiiriinun

bir

ozellili

olan standartlaqma.

kiiltiir

kavra-milrur ruhuna tamamen tersdir. _Qiinkti,

kiiltiir

kawamr. igerisinde ger;itlilik.

yetkinlik. siirekli

olarak ycnilenme ve geliqme

gitri

Ogeleri

barutchnnakta-dr(28).

Oysa, sanayi iirefim teknikleri.

kiiltiir[n

_Eeqitlili-i,

yaratrcrhgr ve

oz-giinlii$ii

ile kendi varoluE illielerinilr tam tersi olmasr

ballmudan

ba$dagtrr-lamaz.

Standartlaqma, Uretici

ktilttirlerde

de.

t0ketici

kiilt[rlerde

de. aynr zevkleri. yafam ve diiqiinme lriqimlerini yerleqtinneyi amag edinmektedir. Ancak. bu durumda kitlesel

kijltiir

iiretirni, herkese ve her zevke hitap edecek biEimde bagan kazanabilecektir.

I|. Ticari

Meta Haline

Gelme

Kiilt

tir iiriinlerinin

kit lese I olarak

iireliminden

Onceki d6nem lerde.

kiiltiire

ait nesnelerin ve

ki;ilerin

birer hamileri -kollayrcrlarr- bulunmakta iken. bugiin

blitiin

sorun liiketirn igin "pazar" bulmah olmu$tur.

Giiniimiiziiu

kitle

kiiltiirii tfiinlcri,

organize pazar gerektirmektedirler.

Kitle

kiiltiirii

iiriin-leri kar amacr ile

iiretildikleri

igin. iiretim siirccinde gogunlu$un genel bege-nisi

rol

oynamalitadrr. Bu iiri.iuler.

iiretildikleri

andan itibaren

oliime

kum edilmiqlerdir. Qiinkii,

iiretimin

devamrnur sa$lanmasr iEin

bir

an Once

tiiketilmeleri

gerekmektedir.

Kitle

kiiltiirii

iirtnlerinin

iiretiminde de, sanayi i.irUrilerinin herhangi

birisi

igin sOz konusu olan kurallar gegerlidir.

C.

lgerik

Diizeyinin

Diigiikliiln

Piyasa kurallarma gorc dtzenlenmiq bulunan bu endiistri, en fazla

tii-ketim amacma ydnelik oldu$undan.

iyi

nitelikli

iiriinlerin bu piyasada yer bu-labilmeleri zor olmaktadr. Ekonomide gegerli olan "kOtii para. iyi parayr

ko-var"

ilkesi

kitle

kiilttirti

endiishisi igin de gegerlidir.

Bu durumda. pazarda

kiiltiir

diye kalan mahn

bir

"kitsch" oldu$u soy-lenebilir'. Kitsch kavramrnr; "kitlesel olarak iiretilen kaba, endiistriyel,

taklit

sanat eseri" olarak tanrmlayabiliriz(29).

Kitle

kiiltiirtinde, en geniq

kitleleri

elde etme gabasr

dolal

olarali

sra-dan

tiriinlerin

piyasayr kaplamasrna neden

olmalitadr.

Giderek bu

iiriinler

daha diizeysiz ve daha birbirirre benzer olmalitadrlar.

eiinkii.

daln gok

liiLke-tilebihnesi amacryla be$enilen kahplar

siirekli

olarali tekrarliutmaya bagla-maktadr(30).

Kitle

kiiltiiriintin

iEeri$i ile

ilgili

olarak getirilen eleEtirilerin en yo$un-laqtrlr nokta. bu

kiiltiiriin

uyufturucu

nitelilidir'.

Nitekirn. kitle ileti$im

arag-lan.

gittikge daha fazla zamarlrmrzl almaya baqlamtqlardtr. Bunlanu arasln-da. Ozellikle televizyou ve ondan daha geride ohnalila birlikte magazin bastnt

ilk

sralan

almaktadular. Bu araglanrt sundulilan

iiriinlerin

insan yaqamtttda kapladrklan zaman. bireyi yapabilece$i alternatif sosyal gahqmalardan ah-koymaktadrr.

Bireyin.

boq zaman

tercihini kitle

iletiqim araglanndan yana kullanmasnda. sunmu$ oldu$u

kitle

kiiltiirti

i.iriinlcrinin uyugturucu

etkisi-nin btiytik

oldu!u

kabul edilmelidir'.

III.

KITLE TOPLUMUNUN

AqIKI,AMA

BtqIMT

OLARAK

MAGAZIN SOYLEMI VE

KITLE

ILETI$IM

ARAqLARI

Karl

Kraus,

kitle

toplumu ve

kitle

kiiltiirii

olgularuun de-[erlendiril-mesini yaparken.

biiliintiyle

modenr Ea! insanutlt kullanmalita

oldulu

dilin

gbziimlemesi iizerinde durmuqtur. Kraus'a gOre.

kitle

toplumu insanrmn ba-!rmsrzh!rnrn nasrl

boliindii!iini.i

ve

yitirildi$itti

anlamak iEin

dilin

gOztimle-mesi iizedne e$ilmek genkmektedi(31).

Dil.

gok genel olarali ele ahndr$rn-da. "...bir toplumun

belirli

y6nlerini, gorUntimleritti. diinya goriir;iinii aEilila-yan lrir aragtrr"(32).

"Dil"iu.

genig anlamryla. yalntzca sozsel anlatrm aracr de$il. aynr zamauda g<lrscl sanatlar. mimari. dawanrglar, gelenekler,

drf

ve adetleri kapsayan, yani kendine Ozgii

kurallan

ve ortak simgeleri olan. her

ttirlti

ifade etme ve iletiqim kurma aracl oldu$unu sOyleyebiliriz. Oyleyse, toplumun

tiim

k0ltiir

yaprsr kendisine 6zgii

bir dil

oluqturmaktadu.

Ktilruru

bir yaqam bigimi olarah ele

al&$mzda, dil.

genig anlamr ile de,

kiiltiirii

s0r-diiren, agililayan, aktaran

bir

arag olmaktadr.

Dil

ile Oykii anlatrcrhlr ve

dil

ile yazr arasrndalii iliqkinin tarih boyun-ca gegirmiq oldu$u

deliqimler.

toplumun

ktiltiirel

yaprsrndalii de$iqimlerin

bir

gOstergesi

olmalitadr. Kitle

iletiqim araElannrn anlatrm

dili

ve

bzellikle

"magazin sOylemi" gi.iniimiiziin

kiilttirel

ortamuun yarattlgl baqat anlahm ve aErklama

bigimi

olmugtur.

Tarihteki

illi

oykiiler olarak bilinen

mitolojik

dykiilerde, insanlar arasr

iliqkilerin de$iqmezlilini

siirdiirebilmek amacryla, ibret vererek korkutma ve

yrldrma yollannrn dil

aracrh[ryla

kullanrldrlrnr

gormekteyiz.

Mitolojik

anlatrmdan sonra geligtirilen "masal sOylemi", insan yaqa-mntdaki deligimlerin olalaniistti giiglere ve _$ausa kaldrlrnr vurgulayan s0zel anlatrm biEimidir. Masal anlatrcrlan. sOzel anlahm nedeniyle toplumun di$er

bireyleri

tarafindan gOzetlenebilmekte ve denetlenebilmekteydiler. Fakat, bu durumda masal anlatrcrsr ve dinleyicisi arasrnda eg bir algrlama-yargrlama soz kortusu olmalita ve masal s0yleminden sonra geliEtirilen "roman sOyle-mi"nin en

ozgiirliikgii

yanlamrdan

biri

olan "goklu okuma" soz konusu ola-mamaktadu(33).

"Roman sOylerni". diinyanrn ve insan

iligkilerinin

degiqebilir

oldulu-nu ve insaoldulu-nur mutsuzluguoldulu-nun kaynalilannrn toplum yaqamrnda

bulunabile-celini

dile getirmcktedir. Okuma siirecinde. roman ile baEbaqa kalan birey. kendi akh ve gdriiqleri ile romanr yorumlayabilmekte. bu srada gozetlenme-mekte vc denetlenmegozetlenme-mektedir. Roman sOylemi "goklu okuma"ya uygun ni-telikler igermektedir.

Sozii edilen biitiin sOylemlerin tarihsel nedenleri

oldulu

bir gergektir.

Nitekim. l8.ytizyrlda

gOriilen iiretim tekniklerinin de$igmesi ve l9.yi.izyrlda yaganan Sanayi

Dewimi'nin

toplumsal yagam iizerinde

yaptrlr deligimler.

roman soylemini de e$iilernigtir. Bu yiizyrllardan itibaren zenaat iiretiminirr

de$i qmiE olmasr, nesnelerin

[retim

siireglerinde biitiinli.i giin al grlanabilme si olana$rnr ortadan

kaldrmrqtrr.

Biittnliik

siirecinin

algrlanamamasr. gerek nesnelerin iiretiminde. gerelse olgulann ortaya

gfti$illda

etken olan Ogelerin bireyler taratindan bilinememesine

yol agmalitadr. Bu

durumda. insanlar karqilagtilrlan sorunlann gdziimiinde akhn kullanrlmaslntn

yarart

olabilece-$ine inanmamalitadrrlar.

Kitle

insannun. olaylann oluqum stireglerini biitiinsel olarali

mamasr, anlatlm

tiirlerinin dillerinin

de$iqmesinde

etliili

olmuqtur. B6ylece, roman sdyleminden grkrlarali, "magazin s6ylemi"ne gegilmiqtir. Magazin sdyleminde. olay drgiisti kalkmrg.

oykiilerin bir

tema etrafinda geliqmesi ve diinyanln yorumlanmasurdalii

gegitlili!in

yerine, ktsa, az unsurlu ve ogeleri yinelenen epizodik anlatrm geEmiqtir. Bu sOylemin Oykiilerinde. tema tarih-sel baglanndan yalrtrlmakta ve bu gekilde

bir tiir

mistifikasyon yamtrlmal(a-drr. 20.yiizyrhn

getirdili biiyiik

tcknik

olanalilarla

hzla deli;en

bugtink0 diinyada magazin sOyleminin rsrarla "diinyanrn

de$igmezlili"ni

vurgulama-sr ilging bir karqtthk oluqturmalitadr.

Kitle

iletiqim araglan. kcndi yaprlan

gereli.

ayrr

bir

"ifads

616""

,ar-zrna sahiptirler. Ome$in; gazete. dergi ve televizyon iEin resimler, fotogmf-lar, illiistrasyonlar gibi gorsel malzemeler ve bunlann kendilerine ait simge-leri Onem taqrmalitayken. radyo iEin g6rsel malzemenin hig

bir

6nemi yoktur. Magazin basrnr da "yazrh

dili"

kullanmalila ve oldukga

biiyiik

oranda g0rsel malzemeden yararlanmalitadu. Dar veya geniq anlamryla,

"dilirl

kullammr siirecinde toplumsal yapr, toplumsal

tavrlar

ve toplumsal Ozdeqleqme

onem-lidir.

Buna gOre

dil.

iginden

gfttrgr

toplumun yaprsrnr ve

Ozelliklerini

su-nar"(34).

Her kitle iletigim araclnut olu;turdu$u dilsel gorene$i. simgeleri. soz-cijk hazineleri ve iisluplan oilaya kendi sOylemlerini grliarmaktadn(35). Or-ne$in. magazin basrnrnda

yaytnlanan

tefrika romatrlarln yazrm

tcknili

ile

tefrika

olarali

yaymlanmayacak bir romanln yazlm tekni$i birbirinden tartihdrr. Hatta. bir haberin magazirt dcrgisinde yer alma

bigimi

ile

bir

siyasi gazetede yer alma bigimi

tarlih

ohnalitadu.

Artili.

gazete ve

dergilcde

oku-mn, rudyo ve televizyortda igitilen haberlerin "bir yerde ortaya

_Eftmq

bil'ol-gu"(36) olarak alitiurldt$ma inanmali gtiglegmiqtir.

Bir

haber. ouu okuyucu-ya(izleyiciye) aktaran

kiginin

haberi ele ahg bigiminden, yaytnlandr!r

kille

iletiqim araculur sahip

oldulu

yayrn politikastndan. toplumun geleneklerin-den ba$rmsrz olamamahtadr(37).

Magazin soylemi. ele aldr$r haberleri algrlama ve aktarmada bazr ka-hp kurallar oluqturmugtur. Kullanrlan bu kahplar, toplumun iizedn4g ortali anla;maya varmq oldu$u simgeler sistemi

dil-

ile

yaratrlmalitadr.

Ozellik-le magazin basrm iginde yer alanlar, igeriSi hafif. daln gel-geE haberler ve ya-zrlarla "kitle bilincine hitap etme iddiasrndadrlar ve basttrtn kendi gorenek-leri iEinde dnceden tantmladt$r

bir

bilince

belli

tekniklerle seslenirler"(38).

Bu

tiir

teknikle yazrlan haberlere Ornek

olarali,

"diigmilg kadrn haberleri". "G6ntil Abla". "Doktorunuz". "Sosyete" ve "Hollywood haberleri" gibi

koge-leri

sayabiliriz.

yaprlan r6porAjlar ve onlann yaqam Oykiileridir. Magazin s6ylemine uygutr olarak hazrrlanan bu

tiir

haberlerde. haarlanan

yaa

"kligeler"in telrrarlanma-surdan Oteye gegememektedir(39).

Bu

tiir

yazilarda. sozii geEen

iinlii

kigi ile, okuyucu arasrnda bir ba! ku-rulabilmesi gerekmektedir. Magazin soyleminde, ya sunulan delerler cazip ve krskamlacali hale getirilmekte ya da sunulan delerler ile yaqanmalita olan de$erlerin

birbirleri

ile olan benzer y0nleri

olabildilince

gok vurgulanmalita-drr. Bu

tiir

sOylemde, Eogu zaman

farkl

anlamlara gelen, gok sayrda kliqeler kullanrlmaktadrr.

Ornelin,

"prensesler

gibi

yaqamak". "yeniden

do[mak",

"ata$a kallimak",

"sihirli

melodiler", "asnn en btiyiik diigiinU" vb. akla ilh ge-ligte sayrlabilen kligelerdendirler.

A. Magazin

S0yleminin

lElevi

Bugiinkti

magazin

soyleminin

ilk

biEimi olarak nitelenebilen

ve

l9.yiizyrldan

itibaren ortaya grkan "santimantal edebiyat".

bir

gOriiqe gOre ga$dag insanrn iginde yaqadrlr toplumun iqleyiqine ve

ktiltiir

yaprsrna g6yle hizmet etmektedir;

" ...i g e rik si z l e S ti ri lmi S ki sili

li

ni n t e S

li rini

y a parke n, bi r y andan vq r

o-lan toplumu de{istirmeyi

de{il,varolan

toplumun

e:di(i,

tiiketti{i

insanlarr

birbirlerine

ktskundrrmaya

re

dzenmeye ycineltmeyi,

bir

;-anclun da bu

bi-reylesmekten u.lrkonulmus

insanlan

homojen

bir

kitleye

ddniistiirmeyi

iist-lenrni;tir"(40).

Alexis de Tocqueville, magazin s0yleminin baqat agrklama bigimi

ol-dulu

kitle toplumunda, bu

kiiltiiriin niteliklerini

en belirgin bigimde gOsteren

Amerikan

halllnm

zihniyeti

iizerine yapmrg

oldulu

degerlendirmesinde qOyle demektedir;

"Amerikan

prati{i,

diisiincel

erini, karar

verme stancl.ctrdtnm saptan-m.asmda sadece kentlilerine giive nmele ydneltir. Pratik yasamlarmm orta-ya

gkardgr

tiim ufak tefek

giiglilkleri,

yardm

_{gdrmeden Edzmede} basarilr olmalanm gdrmekle, hemencecik yeryilzilnde her Seyin anlamtnm

suurlart-n t z o r I amadt { t s onuc w1a v armt Sl ar dt r. B oy I e c e anl ay ama d

ft

I a r nu y ad s mw

tuza{mu dliymiislerdir; bu da onlarm

ola{andqt

olana pek inung

bagluma-malannr

ve

do{aiistii oluru

hemen hemen iistesinden gelineme:

_bir

tiksinti

dulmalar uru y

ol

agru _St u'..." (4 I ).

Lowenthal, Amerikan zihniyetini

kitle

kiiltiirii

ve bunun

bapt

agilrla-ma bigimi olan magazin sOylemi agrsmdan ele alarali yorumlamalitadrr.

Ld-wenthal'in magazin

biyografileri

iizerine yaptlgl incelemelerirde, magazin

basrnrndaki yazl.ve rOporrajlarda rinlerine konan insanlann

kiqilikleri

ve

tii-ketim bigimlerini grpta ile izleyen kitlelerin. bu sayede temiz ve insan gibi ya-gama Ozlemlerini canh tutmaya gahqtftlan iizerinde durulmaktadr. Yine

Lo-wenthal'in Amerikan biyografileri tizerine yazdr$r bir malialesinde

belirtti$i;

okuyucunun yagamlnln. kendisinin edimlerince

delil

de,Oni.ine ne konduysa onlardan aldrklarrnca programlanmrg

oldu$u

gOriiqiine katktda bulunalt Horliheimer. "alma" ile "yapma" ediminin Ozdeq hale geldi$ini

s0ylemekte-tu(42).

Montaigne de

l6.yiizyrlda.

feodal yapmm ve f'eodal

kiiltiiriin

tama-men yrlclmasurdatr sonra. bireyin durumunu sorguladr$r yazrlanndan

birin-de qu saptamada bulunmuqtur;

" ...geSitleme daima teselli eder, gevSetit' ve zihinsel kaygilan cln{uu'. Oruutla sava$q.mazsont, ondan kagarak uzaklastnm ve _{kaEarken J*akayt} styt-ru', yr)niintii

deliStiririm.

Qevre,

u!,ray

ve gtivenceli kilan baska diistince t e oy al annru, e

ll

e nc e y g, ut utrtr i _Eine at il

r nf'

( 4 3 ).

Giiniimi..izde tamamen Eagdal bir gereklilik olarali gOrdii$iimiiz ka94, ellenme, oyalanma ve rahat iEinde yagama gibi magaziu sOyleminin stk srk kullan<hlr bu temel kavramlamr Morttaigne'rrin yagadr$r

l6.yiizytl

gibi erken

bir

tarihte bile vadr$rnr hissettirmiq olmast ozel

bir

anlam taymahtadrr. Sa-nrldrgr

gibi

kitlesel

ellenimler

yalntzca sanayi devriminin olu$turdulu. bu-nalan insanlann keEl-ettikleri birqey de$il. ticari ya$amm ve bununla

ballantt-h okuali toplumsal surtf yaptsrnrn deligmeye bagladr$r

lS.yiizytltn

sotrlann-dan ititraren baqvurulrut

kiiltiirel bir

olgudur.

G

iiniimiiziin

demokratik c umh uriyetlerinde,

iktidar

sahiplerinin tri-reylerin kiqisel tatminlerini saliinleqtinnek amactyla

izledikleri

yol,

geEmi-qin

baskrcr yOntemlerinden qok

tarkhdr. Artrli

bireylerin bedenleri ozgiir [rr-rakrlmalita takat ruhlan tutsak edilmektedir. Uygulanan y0ntem, bireyin

iste-dili

biqimde diiqiinmekte ve yagarnakta Ozgiir oldu$unu, faliat bu tarzrn

bire-yi

di-Ier insanlardan tarkh ve yabanct krlaca$rnr belirtmektir. Burada

iktidar

sahipleri qoyle demektedirler ashnda; "... size yagamrnrzr vermig bulunuyo-rum. ama bu Oliimden de beter

bir

yaqamdu"(44).

B6yle bir ortamda. kitle

ileti;im

araglanntn kitlelerin sOzctlii$iinii ya-pabilme olana$r gittikge azalmaktadrr. Bunuu yerine

"ktiltiir

endiishileri"

ile

treslenen, da$(rm a$ktrrm, ticari

bir

diizenlemeyi, reklam araqlannr' krsacasr ekonomik etkinli,Ei gerektiren

kultiir

ticareti

ortaya

gftm$tr.

Kendilerini

gergek ya da potansiyel ttiketicinin yerine koyarali.

kiilttir

endiistrisi

iiriinleri

yolu

ile

hallun ortalama zevkinc yonelmekte ve bu diizeyi yiikseltmeye

amglannda,

kitlenin

duyum ve duygulanna yOnelik

iletiler,

gOrsel agrrhkh olarali, kendi istedikleri dozda yer almalitadrlar. Bu

iletilerin

dozlan ve su-num bigimleri

kimi

zaman bireyin diiqiime yetisini engelleyebilecek durum-da

olmaktadr.

Magazin s6yleminin, yagamm tiim alanlannda gegerli olan

bir

anla-trm, bir agrklama bigimi olmasr ve bunun kitle iletiqim araElanndaki g0riinii-mii ile

ilgili

bir

baqka gOrti$te ise Roberl Park. giiniimiizde sahip bulundulu-muz gazetelerin ve dergilerin var olma nedeninin "...yayurclnln, insanlarm qo$unun baqyazr veya kdqe yazrsr okumalitansa, haber okumayr daha kolay buldulunu; sokaktaki adamm O$renmekten gok

ellenmeyi yegledilini

anla-masr"ndan kaynahlandrgrnr s0ylemektedir(45).

Bu

g6rtiqe ek olarali,

kitle

kiilttiriiniin

agftlama bigimi olarak magazin sdyleminin, kitleleriu yagam

bi-gimlerinin _{belirlenmesi yolunda omek oluqturdu$unu ve aynr zamanda} kitle-lerin yaqam

bigimini

anlatma yolu olarali kullanrldrgrnr sOyleyebiliriz.

Goriintige baluldrgrnda, tiim kitle iletigim araglannrn ardrnda

oldulu

gibi. magazin basn'umn ardrnda da "medya prot'esyonelleri" bulunmalitadr. Sonugta, kitle toplumu insanr igin yaprlabilecek olan gey, kendisine sunulanr be$enmek ya da reddetmek olmaktadrr.

Magazin soylemiyle ir;lenen Oykiiler, haberler. resimli roman

dizileri

okuyucunun

psikolojik

ydnden kendisini sOzii gegen "kahraman"rn yerine koymasma ve bu yolla kahramanla kendisini 0zdeqlegtirmesirre olanak sa$la-maktadr. Zira.

kitle

toplumundalii birey, daha

l9.yiizyrhn

baqurdan itibaren gok agili biEimde, hem tiiketici ahlarlu. hem de kendisine ideallegtirilmiq mis-yonlar atfbdilen basur yoluyla neyin

dolru

ve neye grpta edilmesi

gerektili

konusunda

e$itilmigtir.

B6ylece. bireyin kendisi ile Ozdeqlegtirdili kiqi

-film

yrldrzr. gizgi roman kahramanr, kraliyet ailesi iiyeleri vb.- statiisii,

nitelikleri

ve baganlanyla

birlikte

toplumsal delerlerin

bir

temsilcisi haline gelmekte-dir. Ozellikle magazin dergilerinde gdriilen 0ykii yayrnlama ahgkiurhlr

belir-li

bir kag model iizerinde

yolunlaqml;hr.

Bu

tiir

modeller bir defa

yerleqtili

zaman, artilr, dolayh olarali herkes tamfindan benimsenen ulusal de$erler

ha-lini

almaktadnlar.

Magazin basurr ve magazin soylemi. tarih ve tarihsellige duyduklan

ilgi

nedeniyle. okuyucuya/izleyiciye, yine

diler kitle

iletiqim araglan yoluyla

bildigi.

tanrdrgr

kigileri.

yerleri, eserleri. sorunlan.

ilgili

veya

ilgisiz.

dogru ya da yanlq, tarihsel olarali sunmali zorunlulugu _{hissetmektedirler.}

Qo$un-lukla.

sunulan bu

tarihi

malzemeler. kendi

kogullan

igerisindeki

deler

ve Onemleri ile de$il. kitlelere sunumunun kolay olabilmesi amacryla

"popiiler-legtirilmig" yanlan

ile

yayrnlanmalitadrrlar. B0ylece,

bir

magazin dergisi okuyucusu, tarihin bdliik-pOrgiik zaman

dilimlerini

kendisine sunulan

ptilerlettirilmiq".

"izole edilmiq",

"kliqcleqtirilmiq"

bigimde g0rebilmekte-dn. Sonuqta okuyucunun/izleyicinin tarih

bilgisi

"basmakahp yargrlar"

ha-lindeki

resimli romanlar, tefiikalar, televizyon

dizileri

ve sinema

filmlerin-deu oluqmalitadrr. 1930'lartn Amerikast dendi$inde akla gangesterlerin vc

viski

kagaligrhlrnrn. Roma lmparatorlu$u dendi$inde ise Antonius ve Kleo-patra'nm aqklanmn gelmesi bu nedenledir.

Magazin soylemi. bugiiniin

kitle

toplumu insantntn ahlnluna ve

dii-qiince yaprsura

birebir

Ortiiqmektcdir. Yalntzca televizyon

dizileri izleyip,

magaziu basrnutr okuyitn kitleler igin tarih bile tanrdft gelmekte ve boylece kitteler "...hayatrn ve tarihin deliEmez bir dura$anhk

olduluna.

gelece$itt de bugiinden farkh olmayaca$rna

bir

kez daha

inandrrlmq

olmaktadrr"(46).

Qe;itli kitle

iletiqim araglannda yer alan kitle

kiilttirii

iiriinlerinde

g0-riilen

qiddet ve zorbaltk, kabasabahk ve suq

iEleyicilik.6liim

ve oldiirmeler. kendine <izgii bir tarzda magazin soylemi ile

gtinliik

yzqamdahi rekabet

yan-frnl

yansrtmaktadrr. Genellikle. "bu insani olmayan olaylar t'etiqleqtirilmek-te, toplumsal nedenlerindelt soyutlanara.k iusantn do-tasr

gibi

gostedlmeye galr;rlmalitad

r"

(41'1.

Kitle

kiiltiirti

ii, iiulerinden

biri

olan magazin basrntn sbylemi olau

ma-gazin sOylemi.

kitle

ileti;im

araglannrn geniq halk

kitlelerinin

yaqamsal

9r-[iuhrura

kargrlili verememesiltirdn uaglarmdan

birisidir.

Nedeni ise.

"kitle

kiiltiirtiniin

bir

tiir

mitoslar tiretmesi ve yaymastdr...

illiel

toplumlardaki

mi-toslardan farkh

ollrak.

kitle

ktiltiiriiniin

yaratfi$r mitoslar.

bilitlcin

akl

dtqt krluunasura ve karanhlita kalmasrna

y0neliktir"(48).

rv.soNuq

Kitle

toplumunun baqat

ktiltiirii

"kitle

kiiltiirii'diir.

15.

yiizylda

Avru-pa'daki l'eodal yaplnrn yrlillmasma uedeu olan ticaret yagamlllltl ve i..iretim

iekniklerinin

de-lilmesinin ardndan toplumsal yaprdaki srndsal

degi;iklik-ler ortaya ticaret ile ulraqan

bir

"burjuva

stnft"ltt

gftarml$tr.

Gerek

burjuvl

srnrfi, gerekse toplumun di.ler alt kesimleri. ticaret yagamtntn catllanmast ve

btiyiik

yerlegim merkezlednde toplanmaya baqlamasrntn sonucunda

birlikte

ya$amaya baglarnrglardrr. BOylece. gok sayrda insantn

birlikte

yaqa&$r

bti-ytik ;ehirler

ortaya

gilimr$tr.

Burjuva srnrli kendsine ait

kiilttr

ortamrnr da oluEturmuqtur. Bu

kultiir

ortamr giderek toplumun

diler

kesimlerinin

kiiltii-rel

ortamlarnr

baskt altrna

alm4

ve baqat konuma geqmiqtir.

19.

yiizyrldaki

Sanayi

Devrimi'nitt tiim

toplumsal kurumlan kapital sahitri giriqimcilerin lehine ir;leyecek biEimde yerleqtirmesinin zudtndan ge-len

lletigim Devrimi,

varolau toplumsal yaprnrn devamrnr sa$layacali

ola-nal<landa _{birlikte getirmiqtir. lletiqim sektririi}

_biiyiik

_{sanayi yatmmlar ve} bii-yiik-miktarda kapital gerektirmektedir. B0ylece

kitle

iletiqim araglan varol-ma koqulkurnr _{sallayan biiyuk kapital sahiplerinin ve toplumun bagat}

kultii-rel ortammdan

ayn

hareket edememektedirler.

Bir

zamanlar. basrnur

ilk

doluqu

ve Fransrz

Devrimi

dO'emlerinde. gazetelerin g0rcvlerinin _{gergekleri bulrnak. halkr aydrnlatmali ve hiir} demok-rasin.in tiim gereklerini yerine getirmek oldu$una iiranrlmalitaydr. Bugtin ise,

iki

yiiz yrl oncesinin bu inancr

kitle

iletigim araglannm idealieqtirilniiq mis-youu olarali qtiphe ile kargrlanmaktadr.

Kitle

ileti$im araqlannrn

kullandrlr

magazin sOyleminin,

"dil',i,

kendi gorenek. tislup ve sunum bigimleri ile kullanarali buniara g0rsel malzemeyi eklemesi sonucunda ortaya gfttrgrnr sOyleyebiliriz. Bu _{soyGm, ele aldr$r} ha-berleri _{algrlama ve alitarmada bazr kahp}

_kurallan

_{oluEturmugtur.}

_Malazin

soyleminin, haber veya oykii alitanmrnda, olay orgiisiinu ortadan kald-nmrq olmasr, diinyayr yorumlarken krsa ve az unsurlu anlatrm bigimini krrllanmasr bu soylemi

epizodik

_{krlmalitadrr. Magazin s0ylemilrin}

_uetti

_{oe eu Onemli}

d_zelli$i, bu

yolla

"di.inyanrn _{deligmez oldu$u"nu vurgulamasrdrr. Magazin} soylemi, diinyayr vc

olgulan

agrklarken "basma kahp yargrrar" ue

"ilig"-ler"den yararlanmakta ve olaylar ile rrcdenrer arasmdaki

balikoparmaktadu.

Boylece magazin sOylemi diinyanur

biiyiik

bir hrzta

de-liqtili

guirlimiizde

bi-le. dtinyamn de-{iqmezligini dile getiren ag*lama uigimiyte

gigerlililini

ko.

ruyabilmektedir.

DIPNOTLAR

(l)

Brockhaus Enzyktopaedie

in

20 Baenden, l7.baskr.

cilt

xII.,

wiesba-den: F.A. Brockhaus. 1971. s.228.

(2)

Ertulrul

oztr<ft.

ltetiEim

K_uramlan

Agnrndan

Kitlelerin

_Q0ziiliiEii,

Ankara: Tan

Yayrnlan.

1985. s.107.

(3)

Biiyiik

Larousse

_s0zltk

ve

Ansiklopedisi.

Cilt

XIr.,

Istanbul: Grand Dictionnaire _{Encyclopedique Larousse, Interpress Basur ve}

yaymcr-..

hkA.9..

1986. s.6821. (4) _Ozk0k, A.g.e., ss.55-80. (5) A.g.e., ss.55-80. (6) A.g.e.. s.26. (7) A.g.e.. s.46. (8) _{A.g.e., s.49.}

(9) Bu konuda

aynnnh

bilgi

igin bkz. ortega

y

Gasset,

Kiflererin

Isyanr,

.. y.y.y., Bedir

Yayrnlm,1976.

(10) Ozkdk, A.g.e.. s.50.

(11) Bu konuda

aymrrh bilgi

igin bkz.

c.wright Mills,It<tidar

segkinteri,

gev. Unsal Oskay, Ankara:

Bilgi Kitabevi,1974'

(12) Ozl<ok, A.g.e., s.49. (13) A.g.e.. s.50.

it+i

tvte"rat Ozbek.

Popiiler

Kiiltiir

ve

Orhan

Gencebay

Arabeski.

lstan-bul:

Iletiqim Yayrnlarr. 1991, ss.83-84.

(15) Veysel Batmaz. "Popiiler

K0ltiir

Uzerine

Deliqik

Kuramsal

Ylkl1;m-lar",

lletigim. Ar*ara: A.l.T.l.A.

Gazetecilik ve Halkla

ltiqtiler

Yiik-sek Okulu Yayutt. sayr:1, 1981, s.57. (16) Ozkok, A.g.e., s.107.

(17) A.g.e., s.121. (18) A.g.e.. s.132.

itqipratrklurt

Okulu hatkrnda tarn bir bilgi

iEil

bkz.

Martil

Jay,

Diyalektik

lmgelem,

Eev. Unsal Oskay,Istanbul: Ara Yayrncrhli, 1989,Ozellikle ss.25 1-3 17.

(20) A.g.e., s.304.

(Zti

Su konuda aynntrh

bilgi

iqin bkz', Walter

Benjami.,

"The Work of

Art

in the Age of Mechanical Reproduction", Mass Comrnunication and Society. James Curran. Michael Gurevitch. Janet Woolcot (ed.). Lon-don: Opert University Press, 1977, ss.385-405.

(22) prnar Emilan.

Kitte

Xqittrii'nde

Magazin Dergilerinin

iElevi ve_Tiir-kiye Siirecine

Bir

Ornek:

Hayat Dergisi (f956'1978), Istanbul: Ya-ymlanmamry Yiiksek Lisans

Tezi,

1993' s-32.

(23) Jay, A.g.e., ss.25l-317. (24) A.g.e.. s.251.

(25) A.g.e.. s.252.

iZOiI-oolr

Dollot.

Kitle

Kiiltiirii

ve Bireysel

Kiittiir.

Eev. Ozlem

Nudral,

lstanbul:

lletiqim

Yaynlan,

1991. ss.40-48.

(27) Bu

stntflandrma

igin bkz..

Oztoti,

A.g.e., ss.22'26. (28)

Dollot.

A.g.e.. s.52.

iZgi

nrocttraui

Enzyktopaedie

in

20 Baenden. 17. baslq,

Cilt X.

Wiesba-den:

F.A.

Brockhaus. 1970' s.213.

(30) sevirn

Gtrbiiz,

Kitle

HaberleEmesi,Istanbul:

Filiz

Kitabevi, t.y.. s.24.

il

f

i

Af

i*

gerif Onaran,

Kitte

KiiltiiLrii

Ders

Notlal,

lstanbul: 199 1, ss.26-30.

(32) Ayseli Usluata,

"Dil

ile

Kiiltiir",

Cumhuriyet

Gazetesi,

l0

$ubat 1982' s.2.

(33) "Qoklu Okuma" haklilnda bkz., John Berger,

"llii

Colmar Arasrnda"'

O

Ana

Adanmry. Eev. Iskender Savayr, Yaylna Hazrlayanlar:

Yurda-nur Salman. Mtige Gtirsoy, lstanbul: Metis

Yayrnlan'

1988.

ss'167-t75.

(34) Usluata,

A.g.m..

s.2.

i:SiVtu..t

Belge,

"Diskurlar". Cumhuriyet Gazetesi,24

$ubat 1982' s'5' (36)

A.g.m..

s.5.

(37) Haber

$ylemleri

ve ele almry bigimleri hakl.nda aymrtrh

bilgi

igin bkz.,

Ay;e

Inal,

An

Analysis of

Turkish

Daily

press, Ankara:'yayrmlan-mamr$ Doktora

Tezi,

1992,ss. 102- I 38.

(38) Belge.

A.g.m..

s.5.

(39) Murat

Belge,

"Artist

S0ylemi",

Cumhuriyet

Gazetesi,

16 Haziran 1982. s.5.

(a0) unsal oskay,

Kid€

ltetisiminin Kiittiiret

lEtevteri, Ankara: R.U. Siya-sal

Bilgiler

Fakiiltesi

Yayrnlan.

1982, s.105.

(41) Onaran, A.g.e., s.19. (42) I ay,A.g.e., ss.255-30

l.

(43) Onaran,A .g.e., ss.2l -22. (44) A.g.e., s.26.

(45) A.g.e.. s.28.

(a6) Unsal

_Q{ay,

"Tarih Yiyen Televizyon",

Cumhuriyet

Gazetesi, g _{Ey_}

liil

1982, s.5.

(47) Ans-iklopedik

Kiittir

S0ztiigii, y.y.y., Altrn Kiraplar yaymevi,

t.y., s.256.

(48) A.g.e., s.257.