SON S - \T
TT. ^-[¿>13
Mevlâna
Yazan ? Necmi Nurettin GüngÖrmüş
« Les penseurs de l ’Islam » İsimli eserinde Fransız müsteşri ki ( Carra de Vaux ), İslâm ta savvufunun iki şâhikasmdan bi ri bulunduğunu ısrar ve iddia ettiği tasavvuf ve felsefe dehâsı « Mevlânâ » 1207 tarihinden 1273 yılm a kadar 64 senelik kısa de nebilecek ömrünü, kimseye nasip olmayan haklı bir şöhrete ekle yen dünya kıymetlerinden biri dir. « Sultanül’uıemâ « Mehmet Bahaettini Harzeminin oğlu o- lan, ve (M esnevi) ile (D iv a ıy gi bi iki heybetli eserin sahibi bulu nan ¡yu zata, eşsiz bir iftira ile (Tü rk d eğild ir!) diyenlere o : — Farsça söylerim ama, aslım Türk’tür — sözüyle cevap verir. Otuzbin beyitli divanında : — İç gözü bende, yiğit ruh bende, ara lan yüreği bende, öyleyken senin aşkınla parlak bir «Zühre» ol dum ; dediğim vakit, sen divâ ne değilsin, onun için bu eve lâ yık görünmüyorsun, dedi. Ve hemen gittim, divâne oldum. — ifadesiyle- «M istisizm » in cihan değer Örneğini dünyaya yaydı. «İslâm M ütefekkirleri» isimli e- serde kendine mühim bir yer ayıran bu «D â h i» o müellife gö re « Feridûddini A tta r » la ayni pftyededir.
(M esn evi), derin bir tahassüs ve ilmin, divan, menendi olma yan bir şiirin azametini taşıyor. Bu iki âbide, asırların ve zama nın kemiremeyeceği bir sağlam lıkla nesilden nesle intikal edebi lecek birer san’at şaheseridir. Mesnevinin yazılışında büyük te siri muhakkak olan :
— Yeki genci bedid âmet derin dükkânı zergûbî, — — Zelıiy suret zebiy mâna,
zelıiy lıubi, zehiy bubi! — Beytinin şairi kuyumcu Salâ- hattin’in vefatından sonra ona halef, ve bu dehâya değerli bir musahip bulunan « Çelebi Hüsa mettin » dir. « Celâleddini R um i» nin, ömrünün sekiz yılındaki ve cit ve cezbesinin cezir ve meddi, Mesnevinin, milletler kütüplıa - nesinde şeref yerine yükselmesi ne sebep oluşudur. Dünyada hiç bir kula nasip olmayan bu «Â - şıklık» Tanrının hakkmdaki rah metine sonsuz bir ölçü olsa ge rek
Babasının ölümünden sonra büyük adamın terbiyesi, devrin « Muhakkik » unvanını verdiği « Burhanettin » gibi bir müte - fekkire verildi. Ve ne mazhari yettir ki, Konyayı terki, genç Ce- lâleddin üzerinde umulmaz bir teessür yaratan ve müteakiben de yine ayni mahalle avdet ona büyük bir heyecan veren « Şem si Tebriz! », bu dehânın olgun - taşmasında ve mâneviyetinde bü yük bir merhale oluyor. Üstadı na hürmetinin nişanesi, divânı na verdiği ismidir. O tarihten itibaren divan, « Şemsâlhakâik » adım taşımaktadır. Mevlânâ, Mesnevinin kıymetini, şöhretine katan bir (A lla h ) adamıdır. Mis li yazılmamış bu- esere, onun için dir ki (M ağzi K u r’an — K u r’an- m özü) dediler.
Rivayete göre ölüm ve varlık intizarına dair şu kıt’asmın ter cümesi daha ziyade felsefîdir : — Fâni dünyanın varlığı, ölmek intizarıdır. Varlığı terketmek de ölmek intizarından kurtulmak - tadır.
İslâm kitapları ve âkidesi, Haz- reti Muhammede’ peygamberle
-rin sonudur der. Bu sebepledir ki, büyük (A cem ) şairi M olla Ca mı, bir şiirinde ona : — Kendisi peygamber değil ama kitabı var dır. Cümlesiyle değerini belirt - mek istemiştir. Mesnevinin ibdâ kudreti, irticâlen yazılışındadır. Denildiğine göre bu muazzam ki tabı Mevlânâ söylemiş ve hali fesi Çelebi Hüsameddin zaptet miş.
Birçok mutasavvıflardan apayrı (Panteizm inde), Tanrı ismi hâ - kimdir. O, bağlandığı (A lla h ı), şöyle ta rif eder : — Sen, kudum çalıcısın, biz senin vurarak çal dığın kudumlarız. Biz, neyleriz, sen nağmesin. Sen bizde, dilekle ruhsun ve biz senin sözlerini tekrarlıyan sadaîarız.— Oh, han gi Allah âşıkı, maşukasını bu derece İlâhî ta rif edebildi ki?!.
Mesnevi’nin pek çok terceme - terinden altı ciltlik (İsâ m ili An- karavî) ninki, muvaffak oluşta birincidir diyorlar. Muhtevasının zenginliği kadar, muhteviyatı en gin olan bu altı cildin, mukaddes kitaplardan mühlem olan kısmı var. Bunlar tasavvufun birer hi kâye haline kalbinden başka bir şey değildirler.
(İslâm Ansiklopedi) sindeki bir makalede ayni Fransız müsteşri ki : Hayal, tasvir, his, tefekkür, ilim bakımından Garp âleminde ki (G ö te’y le) kıyaslanması kabil dir.— diyor onun için. (Natüra- liste) bir felsefe sahibiyle, vecdi ve dini bir tasavvufun mukayese veya mutabakatı, ne dereceye ka dar doğrudur bilmem ? Mevlânâ- da esas olan (aşk), ton aşkı ol mayıp (T a n r ı) ve (k âin at) aşkı dır. O, aşkı şöyle tasrih ve beyan ediyor : — Ben, güzelliğin ası kıyım ! Aşk, benim münâcâtım - dır. (Z ü h t) mabedinin dışında, ve (aşk ) meyhanesinin içinde bu lunuyorum. O güzellik, kâinat es rarının anahtarıdır.
Devrini yasamış olan, veya onu takip eden zamanın bazı İslâm tasavvufçuları, onun din akidesi ni küfre yakın görürler. Aşkında (k alb ) güzelliğiyle, insan mâna - sının derinliği yer alan bir zata, ne haksız bühtandır bu? Dini â- kîdesinin hürlüğünü belirten lıa- kîmâne ifade şudur : — Ben, bir ayağı şeriat üzerinde, diğer aya ğı bütün dinleri devir eden bir pergelim. — Zamanın taassubu karşısında ibadete : Şiir, musiki, raks, sokacak kadar cesaret gös teren bu (d in i) reformu pek çok ların hazmedemoyişi bu yüzden dir işte. Bir kısım mutasavvıfla rın iddiasına göre : Senin kas- dın olan (K â b e ) evindedir. Yâni kalb evin içindedir. — Diyen (Muhiddini Arabi) le olan fikir ve felsefe birliği, pek de yersiz olmasa gerek. Tıpkı o da (T a n rıya) ait içte duyulan korkunun (Cehennem) azabından olmama sı icabedeceğini ileri süren bu Arap filozofu gibi düşünüyordu. Dünyada her yeniliğin aksi tesi rini beklemek yersiz değildir. H e le bu değişikliğin dne mevzu o- luşu, netice ve izlerinin umuldu ğundan fazla ehemmiyetli bulu nuşunu gösterir. Nitekim Mesne v i’nin başlangıcındaki :
— Visnev ez ney, çtin hikâvet nûküııet, — — Ez cüdâyiha, şikâyet
nûkünet. — Mısraları gibi tamamen (lirik ) feryatlara kulaklarını alıştırma - mış olanları, bu yenilik nasıl çi leden çıkarmazdı ? Onun yap mak istediği bu yenilikteki isa beti, yılların sayısı, ancak dimağ ların insafına müracaatla yerine getirebilmiştir. Mevlânâ, sade devrinin bir (dehâsı) değil, ge lecekteki asırların eşsiz bir fev kalbeşeri olarak yaşayacak bii - yük bir Türk mütefekkiridir.
N O T :
Bu yazı için
1 — Türk Tefekkür Tarihi 2 — Avrupa Edebiyatı ve Biz 3 — Les Penseurs de l ’Islanı
isimli eserlerden istifade cdlidi,
N. N.
İstanbul Şehir Üniversitesi Kütüphanesi Taha Toros Arşivi
