Coğrafi bilgi sistemlerinin kara yolu uygulamaları üzerindeki etkileri

T.C.

SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ

COĞRAFĠ BĠLGĠ SĠSTEMLERĠNĠN KARAYOLU UYGULAMALARI ÜZERĠNDEKĠ ETKĠLERĠ

OSMAN SALĠH YIMAZ YÜKSEK LĠSANS TEZĠ

HARĠTA MÜHENDĠSLĠĞĠ ANABĠLĠM DALI

MAYIS-2011 KONYA

TEZ KABUL VE ONAYI

Osman Salih YILMAZ tarafından hazırlanan “Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Karayolu Uygulamaları Üzerindeki Etkileri.” adlı tez çalışması …/…/… tarihinde aşağıdaki jüri üyeleri tarafından oy birliği ile Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Harita Mühendisliği Anabilim Dalı‟nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir.

Jüri Üyeleri Ġmza

BaĢkan

Doc.Dr. Osman Nuri ÇELİK ………..

DanıĢman

Yrd.Doc.Dr. Gülgün ÖZKAN ………..

Üye

Yrd.Doc.Dr. Ayhan CEYLAN ………..

Yukarıdaki sonucu onaylarım.

Prof. Dr. Bayram SADE FBE Müdürü

iii

TEZ BĠLDĠRĠMĠ

Bu tezdeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edildiğini ve tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada bana ait olmayan her türlü ifade ve bilginin kaynağına eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm.

DECLARATION PAGE

I hereby declare that all information in this document has been obtained and presented in accordance with academic rules and ethical conduct. I also declare that, as required by these rules and conduct, I have fully cited and referenced all materials and results that are not original to this work.

Osman Salih YILMAZ Tarih:

iv

ÖZET

YÜKSEK LĠSANS

COĞRAFĠ BĠLGĠ SĠSTEMLERĠNĠN KARAYOLU UYGULAMALARI ÜZERĠNDEKĠ ETKĠLERĠ

Osman Salih YILMAZ

Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Harita Mühendisliği Anabilim Dalı DanıĢman: Yrd. Doç. Dr. Gülgün ÖZKAN

2011, 71 Sayfa Jüri

Yrd. Doç. Dr. Gülgün ÖZKAN Yrd.Doç.Dr. Ayhan CEYLAN Doç.Dr. Osman Nuri ÇELĠK

Bu çalışmada Coğrafi Bilgi Sistemleri yardımı ile karayolu uygulamaları yapılması planlanmıştır.

Pilot bölge olarak Yozgat ili, Melikli, Davutlu ve Yedişehirli köyleri seçilmiştir. Bu bölgelerin seçilme amacı arazi yapısının dağlık olması, ayrıca köy yapılaşması açısından kalabalık bir yapı sergilemesidir.

Çalışma için seçilen yazılım ArcMap 9.3 yazılımıdır. Sisteme amacı yerine getirebilmek için büyük çapta sözel veri tabanı ve bu veritabanı ile ilişkili raster ve vektör veriler aktarılmıştır.

Oluşturulan Coğrafi Bilgi Sisteminde veri tabanına ayrıca Kadastral durum, köy yolları, dereler, orman arazileri, yer kontrol noktaları, binalar, jeolojik katmanlar aktarılmıştır. Veritabanına aktarılan iki boyutlu vektör verilere yükseklik bilgisini kazandırabilmek için raster veriler aktarılmış ve yükseklik bilgileri elde edilmiştir. Çalışmada güzergah tayini yapılmış, profiller oluşturulmuştur. Şev hesaplama için arayüz ilave edilmiştir.

Çalışmada oluşturulan Coğrafi Bilgi Sisteminin Karayolu uygulamalarında bize ne tür avantajlar sağlayacağı, ekonomik güzergahın tespitinin yapılabileceği uygulamalar ile anlatılmıştır.

Karayolu uygulamaları amaçlı oluşturulan sistemde, veritabanı ile veriler arasındaki standarttın birçok uygulamalara altlık ve örnek oluşturabilecek nitelikte olduğu düşünülmektedir.

Köy yerleşimi ve köy kalkınması üzerine aktif rol oynayan kuruluşlar, Coğrafi Bilgi Sistemi‟ni kullanarak faaliyetlerini sürdürebileceklerdir. Bu sayede köy yerleşimi üzerinde ortak payda sağlanarak, yapılan herhangi bir değişiklik anında güncellenebilecek yapılan çalışmalarda hız, ekonomi vb. faydalar sağlanabilecektir.

v

ABSTRACT

MS THESIS

EFFECTS OF GEOGRAPHICAL INFORMATION SYSTEMS IN

HIGHWAY APPLICATIONS

Osman Salih YILMAZ

THE GRADUATE SCHOOL OF NATURAL AND APPLIED SCIENCE OF SELÇUK UNIVERSITY

THE DEGREE OF MASTER OF SCIENCE / DOCTOR OF PHILOSOPHY IN MECHANICAL ENGINEERING

Advisor: Assist. Prof. Dr. Gülgün ÖZKAN 2011,71 Pages

Jury

Yrd. Doç. Dr. Gülgün ÖZKAN Yrd.Doc.Dr. Ayhan CEYLAN Doc.Dr. Osman Nuri ÇELĠK

In this study, the use of Geographical Information Systems (GIS) is used for highway applications.

In Yozgat province, Melikli, Davutlu and Yedişehirli villages were selected as a pilot district. Because of landscape was mountainous and village population were high these village were selected.

For this study ArcMap 9.3 software was used. The large scale of verbal database and raster and vector data assocaiated with database were transferred to the system.

In addition, village roads, streams, forest land, terrain control points, buildings, geological layers, which are cadastral value, were transferred to created Geographical Information System data base. Raster data is transferred to gain information about 3rd dimension. In this study, route selection has done, profile were created. Special code is enclosed to determine cross section slope.

In the study what kind of benefits will provide us with the use of GIS highway applications and how to find an economic route were explained in applications.

It is tough that the standarts between database and the data could be created a base and sample in the created system for highway aplications.

Foundation, which has effective role on village residance and village devolepment, could use GIS to make good decisions. Thus, on village residance common share will be established and any change could be updated on and some utility like economy, velocity etc. could be obtained.

vi ÖNSÖZ

Tez çalışması boyunca yardımcı olan, yol gösteren değerli danışmanım Yrd. Doç. Dr. Gülgün ÖZKAN‟ a teknik konularda yardım aldığım Jeoloji Mühendisi Murat Sezer Kaya‟ya, Yazılım konusunda yardım aldığım Yrd.Doç.Dr. Abdurrahman GEYMEN hocama, veri girişi sırasından yardımcı olan Harita Teknikeri Yasin SÜNNETÇİ ve Ramazan ŞAHNAZ‟ a, ayrıca hep yanımda olan sevgili eşim Sultan YILMAZ‟a ve aileme, ilgilenen ve yardımını esirgemeyen diğer tüm arkadaşlara teşekkürlerimi bir borç bilirim.

Osman Salih YILMAZ

vii

İÇİNDEKİLER

2. COĞRAFĠ BĠLGĠ SĠSTEMLERĠ (CBS/GIS) ... 5

2.1. CBS‟ nin Tarihsel Gelişimi ... 5

2.2. CBS Tanımı ... 5

2.3. CBS‟ nin Fonksiyonları ... 7

2.4. CBS‟ nin Bileşenleri ... 8

2.5. CBS‟ nin Çalışma Şekli ... 9

2.6. Açık Kaynak Kodlu Yazılımları ve CBS ... 10

2.6.1. ArcGis yazılımına genel bir bakış ... 11

2.6.1.1. ArcGis desktop nedir ? ... 12

2.6.1.2. ArcMap ... 13 2.6.1.3. ArcCatalog ... 14 2.6.1.4. ArcToolbox ... 16 2.6.1.5. ArcGlobe ... 17 2.6.1.6. ArcScene ... 19 3. KARAYOLU ĠLE ĠLGĠLĠ GENEL BĠLGĠLER ... 20

3.1. Türkiyede Yolların Tarihçesi ... 20

3.2. Ulaşım Sistemleri ve Yolların Sınıflandırılması ... 22

3.3. Karayolu ile İlgili Tanımlar ... 23

3.3.1. Karayolu, karayolu trafiği ... 23

3.3.2. Geçki, plan, boykesit ve enkesit ... 23

3.3.2.1. Planda yol ... 23

3.3.2.2. Boykesitte yol ... 24

3.3.2.3. Enkesitte yol ... 25

3.3.2.4. Karayolu tasarım aşamaları ... 27

viii

4. COĞRAFĠ BĠLGĠ SĠSTEMĠNĠN OLUġTURULMASI ... 30

4.1. Uygulama Bölgesinin Seçimi ... 30

4.2. Veritabanı Oluşturma Çalışmaları ... 30

4.2.1. Kontrol noktalarının veritabanına aktarılması ... 30

4.2.2. Adaların veritabanına aktarılması ... 32

4.2.3. Parsellerin veritabanına aktarılması ... 34

4.2.4. Yolların veritabanına aktarılması ... 35

4.2.5. Binaların veritabanına aktarılması ... 36

4.2.6. Raster verinin veritabanına aktarılması ... 37

4.2.7. Orman arazilerinin veritabanına aktarılması ... 40

4.2.8. Jeolojik haritasının veritabanına aktarılması ... 42

4.3. Güzergah Tespiti Çalışmaları ... 43

4.3.1. Proje standartlarının belirlenmesi ... 44

4.3.2. Üçgen model (TIN) oluşturulması ... 44

4.3.3. Sıfır poligonu geçirilmesi ... 49

4.3.4. Profillerin oluşturulması ... 53

4.4. Yol ve köy içi analizlerin yapılması ... 56

4.5. Şev eğimlerinin hesaplanması ... 58

4.5.1. Yarma şev eğim hesabı formülü ve buton eklenmesi ... 59

5. SONUÇLAR VE ÖNERĠLER ... 66

KAYNAKLAR ... 69

ix SĠMGELER VE KISALTMALAR Simgeler α : Eğim Açısı C : Kohezyon H : Yükseklik

h : İki Eş Yükseklik Arasındaki Kot Farkı i : Şev Açısı

m : Harita Ölçeği

Q : İçsel Sürtünme Açısı X : Şev Açısı Fonksiyonu Y : Şev Yükseklik Fonksiyonu y : Doğal Birim Hacim Ağırlığı Kısaltmalar

AM : Automated Mapping CAD : Computer Aided Desing CBS : Coğrafi Bilgi Sistemi ED50 : Avrupa Datumu 1950

GIS : Geographical Information System IBM : International Business Machines IMAGI : Almanya Ulusal Coğrafi Altyapısı

INSPIRE : Infrastructure for spatial Information in Europan Communitiy ITRF : International Terrestrial Reference Frame

TIN : Triangulated Irregular Network TUCBS : Türkiye Ulusal CBS Projesi UML : Unified Modeling Language

UNSDI : The United Geographical Information Working Group UTM : Universal Transverse Mercator

1. GĠRĠġ VE KAYNAK ARAġTIRMASI

Çağımızda artan nüfus ve gelişen teknoloji sayesinde kamu ve özel kuruluşların bilgiyi üretme ve kullanma ihtiyacı gün geçtikçe artmaktadır. Günümüz koşullarında bilginin organizasyonunun, bilgi paylaşımının ve bilginin güncellenmesinin çok başarılı yapıldığı düşünülemez ve bu nedenlerden dolayı bilgi paylaşımının gerektiği durumlarda hizmetlerin aksamasına neden olmaktadır. Kurumların kendi bilgilerini kendileri üretmeleri aynı alanlarda bilgi kirliliğine yol açtığı görülmüştür. Bu bilgilerin düzenlenmesi ve yönetilmesi sistemde aksaklıklara, zaman, enerji ve maddi kayıplara yol açmaktadır. Ancak bilgi yönetiminin başarılı olduğu ülkelerde bu tür aksaklıkların görülmediği, aksine teknolojinin imkânlarını sonuna kadar kullanan bilgiyi üreten ve çok iyi organize eden bir yapıya sahip olduğu görülmektedir.

Teknoloji ilerledikçe bilgiyi üretme, depolama ve yönetme ihtiyaçları artmaktadır. Bu ihtiyaçlara hemen hemen birçok sektörde ve mesleki disiplinlerde Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) cevap verebilmektedir. Doğal ve yapay kaynakların yönetimi mülkiyet durumu, kültür miraslarının korunması, bayındırlık faaliyetleri, kamu ve özel kuruluşların ihtiyaçları, vb. bilginin kullanıldığı birçok alanda CBS hızlı ve güvenilir sonuçlar verebildiği görülmektedir.

Coğrafi Bilgi Sistemlerin‟ de doğru sonuçlara ulaşmak, doğru veri setleri ve doğru uygulanan metotlar ile mümkündür. Bu amaçla oluşturulacak veri tabanları gelişi güzel verilerden değil de veri standartları belirlenmiş elemine edilmiş verilerden oluşması gerekmektedir. Aksi durumda doğru olmayan veriler ile yanlış sonuçlara ulaşabiliriz.

Coğrafi Bilgi Sistemlerine bakıldığında veri, CBS kurulumunun yaklaşık %80 „ini ve aynı zamanda maliyetin de yaklaşık %65 „ini oluşturmaktadır. Veriler mekansal(konumsal) veriler ve öznitelik(konumsal olmayan) veriler olarak ikiye ayrılmaktadır. Mekansal veriler konum bilgisi içeren geometrik verilerdir. Öznitelik verileri ise konumu bilinen nesnelere ait sözel verileri içermektedir. Bu verilerin yönetilmesi, standardın sağlanması ve veri kalitesini artırmak adına dünya çapında birçok çalışmanın yapıldığı bilinmektedir. Bunlara örnek verecek olursak AB ülkeleri arasında veri paylaşımını belirleyen INSPIRE (Infrastructure for spatial Information in Europan Communitiy), Birleşmiş Milletler Coğrafi Bilgi Altyapısı olan UNSDI (The United

2 Geographical Information Working Group), Almanya Ulusal Coğrafi Altyapısı IMAGI, Türkiye‟ de ise bu amaçla TUCBS (Türkiye Ulusal CBS Projesi), örnekleri verilebilir.

Coğrafi Bilgi Sisteminde (CBS) temel fonksiyonları olan bilgi toplama, depolama, analiz etme, veritabanını oluşturmaya yönelik eylemlerin gerçekleştirebilmek için uygun yazılım ve bu yazılımı aktif hale getirebilecek uygun teknolojiye ihtiyaç vardır.

Coğrafi Bilgi Sisteminde (CBS) yazılım bileşenlerini oluşturan yazılımlar ağ yazılımı bir işletim sistemi yazılımı ve önemli ayağı olan uygulama yazılımıdır. Yazılım seçiminde amaca en iyi hizmet edebilecek veri yönetimi ve analiz seçenekleri geniş, çizim yeteneği diğerlerine nazaran gelişmiş ve en önemlisi açık kaynak kodlu bir yazılım olması CBS yazılımlarının önemli özelliklerinden biridir.

Ülkemizde artan nüfus ve ilerleyen ekonomi, değişen teknoloji birçok ihtiyaçları beraberinde getirmektedir. Bu ihtiyaçlara cevap verebilmek için Bayındırlık faaliyetleri gün geçtikçe artmaktadır. Yol, baraj, köprü, inşaat ve diğer faaliyetler bunlara örnek verilebilir. Bu tarz çalışmalar ilgili kamu ve özel kuruluşlarca yapılmakta olup zaman, emek, enerji ve ekonomik götürüsü oldukça fazladır. Örnek olarak bakıldığında bir yol çalışması için, yolun projesinin ve imalatının ayrı ayrı ihale edildiği görülmektedir. Bu devlete ekstra gider olarak yansımaktadır.

Bu gibi etkenler göz önünde bulundurulduğunda teknolojiyi kullanma, bilgiyi depolama ve yönetme teknikleri ile bir proje bir kere hazırlanıp ilgili faaliyetler için kullanımı hazır halde bulunması ve güncelliğini koruması CBS ile kolaylıkla yapılabildiği görülmüştür.

Bu amaca yönelik çalışmamızda üç köy pilot bölge seçilmiş, bayındırlık faaliyetlerinin tümü göz önünde bulundurularak geniş kapsamda bir Coğrafi Bilgi Sistemi, oluşturulmuş ortak veri tabanı sağlanmış, veriler güncel halleri ile veritabanına aktarılmıştır. İki boyutlu olan vektör verileri CBS yazılımları yetenekleri kullanılarak bölge içerisine giren raster haritalardan faydalanılıp, yükseklik boyutu kazandırılmıştır. Böylece tekrar tekrar ölçme ihtiyacı ortadan kaldırılmıştır. Oluşturulan yükseklik modeli ile kabartma haritalar elde edilmiş, üç boyutlu görselleme teknikleri ve uçuş analizleri ile o bölgeye gitmeden arazi karakteristik özelliklerini görme imkanı sağlamıştır.

Veritabanına kadastral durum, köy içi yerleşimi (Binalar, Camiler, Okul, Sağlık ocağı, Çeşmeler, Su depoları vb.), yer kontrol noktaları (Nirengi, Poligon), dereler (Kuru

dereler, Sulu dereler), orman arazileri, köy içi yolları, arazinin jeolojik yapısı gibi vektör veriler ve bu verilere ait sözel bilgiler girilmiştir. Oluşturulan bu geniş çaptaki CBS ile verilerin devamlı güncellenmesi ve kullanıcı amacı geliştirmeler ile o bölgedeki birçok faaliyete cevap verebilecek hale gelecektir.

Proje amacı gözetilerek oluşturulan CBS‟ ni kullanarak en uygun güzergah tayini ve yol analizleri yapılmıştır. Bunun için oluşturulan üçgen ağı (TIN), modeli kullanılarak arazini üç boyutlu yapısı elde edilmiştir. Belirlenen proje standartlarına göre sıfır poligonu geçirilerek üç alternatif güzergah belirlenmiştir. Bu güzergahlara ait profiller (Boykesitler), elde edilmiş ve kazı dolgu durumuna göre en uygun güzergah seçimi yapılmıştır. Köy içi ve yol analizleri ve alternatif güzergahlar kullanılarak ağ analizi yapılarak zorunlu noktalar arası uygun güzergah seçimleri yapılmıştır.

Seçilen güzergah boyunca şev eğimleri o bölgedeki jeolojik tabaka verilerinden faydalanılarak kod yazılıp toolbar eklenmiştir. Gerekli verileri tablodan alıp güzergah boyunca şev eğimleri hesaplatılmıştır.

Daha önceki uygulamalar değerlendirildiğinde Karayolu bilgi sistemi oluşturma amaçlı çalışmalar yapılmıştır.

Uydu görüntüleri ve haritalar kullanılarak tüm sistemlere altlık teşkil edecek olan Karayolları Coğrafi Altlığının Oluşturulması, arazide diferansiyel GPS cihazı ile koordinatlı olarak toplanan yol ekseni ve yol envanter bilgilerinin coğrafi altlık ile ilişkilendirilmesi ve yol veri tabanının kurulması (Arıcı ve Uslu, 2009).

Proje, köprü, üstyapı, trafik, otoyol, tesis, tünel, personel, makine, malzeme, v.b. bilgi sistemlerinin kurulması (Arıcı ve Uslu, 2009).

Bakım, üst yapı, köprü, trafik, proje, v.b. karar destek ve yönetim sistemlerinin kurulmasını içermektedir (Arıcı ve Uslu, 2009).

Karayolları Coğrafi Altlığı ile bazı bilgi sistemlerinin oluşturulması tamamlanmış olup karar destek ve yönetim sistemleri kurulumu için analiz çalışmaları devam etmektedir (Arıcı ve Uslu, 2009).

Günümüzde ulaşım ihtiyacının artmasıyla birlikte ulaştırma planlaması önemli bir yere gelmiştir. Bir bütün olarak ele alınması gereken ulaştırma planlaması, günümüzde arazi kullanım alanlarının daralması, hızla artan otomotiv endüstrisinin karayolu ulaşımını desteklemesi, çarpık kentleşme sonucu yerleşim alanlarına göre karayolu ulaşım ağının

4 planlanması gibi nedenlerle içinden çıkılmaz bir durum almıştır. Bununla birlikte, ulaşım sistemleri arasındaki entegrasyonun sağlanamaması bu problemin sürekli artan bir hal almasına neden olmuştur (Tunalıoğlu ve Öcalan, 2007).

İşte bu noktada yapay zekâ, insan beyninin çalışma sistemini kopyalayarak ulaşım problemleri gibi karışık ve çok yönlü problemlerin çözümünde farklı bir yaklaşım sunmaktadır. Yapay Zekâ Araçlarından birisi olan Genetik Algoritmalar; kombinatoryel eniyileme araçları içinde yer almakta ve aynı zamanda bu tip problemler için optimizasyon olanağı sağlamaktadırlar (Tunalıoğlu ve Öcalan, 2007).

Karayolu bilgi sistemi uygulamalarında en çarpıcı örnekler güzergah optimizasyonu üzerinde yoğunlaştığı görülmektedir, genetik algoritmalar, en kısa yol sayısal yöntemler, yapay zeka optimizasyon teknikleri gibi birçok uygulama mevcuttur.

Yukarıda örnek gösterilen çalışmalar ışığında Coğrafi Bilgi Sistemleri kullanılarak en uygun güzergah tespit çalışmaları yapılmıştır.

2.COĞRAFĠ BĠLGĠ SĠSTEMLERĠ (CBS/GIS)

2.1.CBS’ nin Tarihsel GeliĢimi

Coğrafi Bilgi Sistemleri‟nin kavramsal anlamda ilk ortaya çıkışı, 1963 yılında Roger Tomlinson liderliğinde başlatılan ve Kanada‟nın ulusal arazilerinin özelliklerine göre tespitine yönelik olarak geliştirilen Kanada CBS projesiyle olmuştur. Yine 1966 yılında Harvard Üniversitesinde gerçekleştirilen bir proje de ilk teorik CBS çalışması olarak bilinmektedir. 1970‟li yıllarda yine Harvard Üniversitesinde, poligon bindirme işlemleriyle veri katmanı oluşumuna olanak sağlayan ODYSSEY adlı yazılım geliştirilmiştir. Bu ürünler, CBS fonksiyonunu yerine getiren konumsal veri işlem alanındaki ilk uygulamalar olarak bilinirler (Yomralıoğlu, 2000).

Bilgisayar Destekli Haritacılık (AM-Automated Mapping) ve Tesislerin Yönetimi (Fm-Facilities Management) teknolojisi de ilk olarak 1960‟ lı yıllarda piyasada görülmeye başlamıştır. İlk olarak Coloroda Kamu Servisleri şirketinde (CPCo) kullanılmaya başlayan AM/FM teknolojisi, daha sonra yazılı tablo veriyle birleştirilmek istenmiştir. Konumsal veriye dayalı olarak, IBM ve CPCo işbirliği ile AM/FM sistemleri genellikle endüstriyel amaçlı problemlerin çözümü için geliştirilmiş bilgisayar destekli çizim ve tasarım işlemlerini yerine getiren bir CAD (Computer Aided Design) ürünüdür. CAD sistemleri çok çeşitli grafiksel katmanların ayrı ayrı çizimine ve düzeltilmesine izin vermektedir. İki ve üç boyutlu çizimlerde, bilhassa mühendislik ve mimari projelerin çizilmesinde noktaların koordinatlarını belirlemek, belli kalınlık, uzunluk ve açılarda çizgiler çizmek CAD ile hızlı bir şekilde yapılabilmekteydi. Ancak veri tabanı anlamında tablo vb. yazılı bilgilerin işlenmesi CAD ile başlangıçta mümkün olmadığından, ayrı bir veri tabanına ihtiyaç duyulmuştur. Bu ihtiyaç, Veritabanı (Database) kavramını ortaya çıkarmıştır. (Yomralıoğlu, 2000).

2.2 CBS’ nin Tanımı

Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS), İngilizce Geographical Information Systems (GIS) ifadesinin Türkçeye çevrilmiş hali olup, kullanıcıların çok farklı disiplinlerden olması nedeniyle, bu kavram da değişik şekillerde tanımlanmaktadır. CBS, bazı araştırmacılara göre konumsal bilgi sistemlerin tümünü içeren ve coğrafik bilgiyi irdeleyen bir bilimsel kavram, bazılarına göre; konumsal bilgileri dijital yapıya kavuşturan bilgisayar tabanlı bir

6 araç, bazılarına göre de; organizasyona yardımcı olan bir veri tabanı yönetim sistemi olarak nitelendirilmektedir. Buna göre CBS özetle şu şekilde tanımlanabilir.

“Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS); Konuma dayalı işlemlerle elde edilen grafik ve grafik-olmayan verilerin toplanması, saklanması, analiz ve kullanıcıya sunulması işlevlerini bir bütünlük içerisinde gerçekleştiren bir bilgi sistemidir” (Yomralıoğlu, 2000).

Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS), toplama, depolama, yeniden elde etme, analiz ve mekansal görüntülemek için bilgisayarlı bir veri tabanı yönetim sistemidir (Haward ve Simkowitz, 1988).

CBS genellikle uygulama şekillerine göre de değişik isimlerle ifade edilmektedir. Bunlardan bazıları:

Arazi Bilgi Sistemi (Land Informatıon System) Arazi Veri Sistemi (Land Data System)

Coğrafik Referanslı Bilgi Sistemi (Geographically Referenced Information System)

Çok Amaçlı Kadastro (Multipurpose Cadastre)

Doğal Kaynak Yönetimi Bilgi Sistemi (Natural Resource Management Info. Sys.)

Görüntü İşlem Tabanlı Bilgi Sistemi (Image Based Information System) Kadastral Bilgi Sistemi (Cadastral Information System)

Kent Bilgi Sistemi (Urban Information System)

Mekansal Karar-Derstekli Bilgi Sistemi (Spatial Decision Support Info. Sys.)

 Planlama Bilgi Sistemi (Planning Information System)

 Ticari Analiz Bilgi Sistemi (Market Analysis Information System)  Toprak Bilgi Sistemi (Soil Information system)

2.3 CBS’nin Fonksiyonları

Yazılıma bağlı olarak CBS‟ nin gösterdiği yetenekler farklı olmasına rağmen bazı fonksiyonlar tüm CBS sistemleri için geçerlidir. Bu fonksiyonlar tamamen CBS yapısına özgü olmaktadır. Basit geleneksel matematik operasyonlar harita analizlerinde kullanılmaktadır (Tecim, 2008).

Coğrafi Bilgi Sistemlerinin diğer sistemlerden farklı olarak sahip olduğu fonksiyonlar vardır. Bunlar: Şekil 2.1‟ de gösterilmiştir.

ġekil 2.1. CBS‟nin fonksiyonları

CBS GIS KONUMSAL SORGULAMA OTOMASYON AKILLI-HARİTA MANİPULASYON MODEL ANALİZİ KARAR-VERME ANALİZLERİ KONUMSAL ANALİZLER GÖRÜNTÜLEME SAYISAL-VERİ ENTEGRASYONU

8 2.4 CBS’nin BileĢenleri

ġekil 2.2. CBS‟nin bileşenleri

a) Donanım (hardware): Coğrafi Bilgi Sistemlerinin çalışmasını mümkün kılan bilgisayar ve bunlara bağlı diğer yan ürünlerin (Yazıcı, Çizici, Tarayıcı, Sayısallaştırıcı vb.) tamamı olarak tanımlanır.

b) Yazılım (software): Coğrafi Bilgi Sistemleri yazılımları verilerin görüntülenmesi, analizi, depolanması için gerekli fonksiyonları ve araçları sağlar.

Coğrafi Bilgi Sistemine yönelik bir yazılımda olması gereken temel unsurlardan bazıları şunlardır:

Coğrafik veri/bilgi girişi ve işlemi için gerekli araçları bulundurması, Bir veri tabanı yönetim sistemine sahip olmak,

Konumsal sorgulama, analiz ve görüntülemeyi desteklemeli,

Ek donanımlar ile olan bağlantılar için ara-yüz desteği olmalıdır (Yomralıoğlu, 2000).

Veri (data): CBS‟ nin en önemli bileşenlerinden biri de “veri”dir. Grafik yapıdaki coğrafik veriler ile tanımlayıcı nitelikteki öznitelik veya tablo verileri gerekli kaynaklardan toplanabileceği gibi, piyasada bulunan hazır haldeki verilerde satın alınabilir. CBS konumsal veriyi diğer veri kaynaklarıyla birleştirebilir. Böylece birçok kurum ve kuruluşa

ait veriler organize edilerek konumsal veriler bütünleştirilmektedir. Veri, uzmanlarca CBS için temel öğe olarak kabul edilirken, elde edilmesi en zor bileşen olarak da görülmektedir (Yomralıoğlu, 2000).

c) Ġnsanlar (people): CBS kullanıcıları, sistemleri tasarlayan ve koruyan uzman teknisyenlerden günlük işlerindeki performanslarını artırmak için bu sistemleri kullanan kişilerden oluşan geniş bir kitledir.

d) Yöntemler (kurumsallaĢma, disiplin, method): Başarılı bir CBS, çok iyi tasarlanmış plan ve iş kurallarına göre işler. Bu tür işlevler her kuruma özgü model ve uygulamalar şeklindedir.

2.5 CBS’nin ÇalıĢma ġekli

CBS yeryüzüne ait bilgileri, coğrafik anlamda birbiriyle ilişkilendirilmiş tematik harita katmanları gibi kabul ederek saklar. Bu basit ancak konumsal bilgilerin değerlendirilmesi açısından son derece güçlü bir yaklaşımdır. Bu yaklaşım, örneğin; dağıtım görevi yapan taşıma araçlarını optimum yük dağıtımından, planlamaya dayalı uygulamalara ait detay kayıtlarına, atmosferdeki değişimlerin modellenmesine kadar birçok gerçek dünya probleminin çözümüne imkân sağlar (Yomralıoğlu, 2000).

Coğrafik Referanslar: Coğrafi bilgiler, enlem-boylam şeklindeki coğrafi koordinat ya da ulusal koordinat gibi kesin değerleri veya adres, bölge ismi, yol ismi gibi tanımlanan referans bilgileri içerir.

CBS‟ nin sağlıklı bir biçimde çalışması aşağıdaki temel işlevlerin yerine getirilmesine bağlıdır. Bunlar;

Veri toplama (data collection) Veri yönetimi (data management) Veri işlem (data manipulation) Veri sunumu (data display)

Veri Toplama: Coğrafik veriler toplanarak, CBS‟de kullanılmadan önce mutlaka sayısal yani dijital formata dönüştürülmelidir. Verilerin kâğıt ya da harita ortamından bilgisayar ortamına dönüştürülmesi işlemi sayısallaştırma (digitizing) olarak bilinir (Yomralıoğlu, 2000).

10 Veri Yönetimi: Küçük boyutlu CBS projelerinde coğrafik bilgilerin sınırlı boyuttaki basit dosyalarla saklanabilir. Ancak, veri hacimlerinin geniş ve kapsamlı olması, bunun yanında birden çok veri gruplarının kullanılması durumunda Veri Tabanı Yönetim Sistemleri (Data Base Management Systems) verilerin saklanması, organize edilmesi ve yönetilmesine yardımcı olur. Birçok yapıda tasarlanmış veri tabanı yönetim sistemi vardır, ancak CBS için en kullanışlısı ilişkisel veri tabanı sistemidir (Yomralıoğlu, 2000).

Veri ĠĢlem: Bazı durumlarda özel CBS projeleri için veri çeşitlerinin birbirine dönüşümü veya irdelenmesi istenebilir. Verilerin sisteme uyumlu olması bunu gerektirebilir. Örneğin, konumsal bilgiler farklı ölçeklerde mevcut olabilir. Tüm bu bilgiler birleştirilmeden önce aynı ölçeğe dönüştürülmelidir. Bu dönüşüm görüntü amacıyla geçici olabileceği gibi bir analiz işlemi için sürekli ve kalıcı da olabilir (Yomralıoğlu, 2000).

Veri Sunumu: Görsel işlemler yine CBS için önemli bir işlevdir. Birçok coğrafik işlemin sonunda yapılanlar harita veya diğer grafik gösterimlerle görsel hale getirilir. Haritalar coğrafik bilgiler ile kullanıcı arasındaki en iyi iletişimi sağlayan araçlardır. Kartografların uzun yıllardır harita üretmesine karşın, CBS kartografya biliminin hızlı gelişmesine de katkıda bulunan yeni ve daha etkili araçları sunmaktadır (Yomralıoğlu, 2000).

2.6. Açık Kaynak Kodlu Yazılımlar ve CBS

CBS yazılımları bilindiği gibi önemi gün geçtikçe artan, gelişen teknolojiye paralel olarak kapasite ve işlem yeteneği olarak her geçen gün daha da gelişmektedirler. Hem CBS yazılım sayısının artması hem de kullanıcı desteği ve yazılım geliştiricilerin ortaklaşma çalışması ile birçok sorun daha da kolay ve hızlı bir şekilde çözülebilmektedir. Karmaşık analiz ve sorgulama yeteneklerinin de artması ile birlikte bilgi sistemi oluşturmada en önemli adımlardan birisi haline gelmiştir. Açık kaynak kodlu yazılım olarak adlandırılan bu tür yazılımlar Dünya çapında ilgi görmüş ve tüm ülkelerdeki CBS kullanıcıları ve yazılım geliştiricileri sayesinde yazılımlar her geçen gün gelişmektedir. Küçük ölçekli projelerden büyük ölçekli projeleri gerçekleştirebilecek kadar geniş yelpaze oluşturan CBS yazılımlarının birçoğu kullanıcıya isteği doğrultusunda değişiklik yapabilme imkanı sunmasıdır (Sarı, 2010).

Açık kaynak kodlu ve özgür ( Open Source Software) yazılımlar, kaynak kodlarının isteyen herkese açık olduğu ve üzerinde istenilen değişikliğin yapılabildiği yazılımlar anlamına gelmektedir. Bu tür yazılımların en büyük özelliği, kullanıcıya yazılımı

değiştirme ve eklentiler yapabilme olanağı sağlamasıdır. Büyük çoğunluğu ücretsiz, hızlı ve güvenilirdir. Dünyanın her köşesinden yazılım geliştiricilerinin ortaklaşa çalışmaları ile ortaya çıkan ürün, tüm insanlığın ortak ürünü haline gelmektedir (Sarı, 2010).

Özgür yazılım dünyasında yazılım kabiliyeti olan kişiler, yetenekleri ölçüsünde istedikleri özellikleri herhangi bir kısıtlama ve yasal bir engel olmaksızın yazılıma ekleyebilirler. Ancak her nasıl yazılımcılar başka şahıslar tarafından yazılan kodları elde edebiliyorlarsa, kendi ürettiklerini de paylaşmak zorundadırlar. Böylece kendi ürettikleri kodları başkaları kullanabilir veya daha ileri bir noktaya götürebilirler. Bu kavram, özgür yazılım döngüsünün devamı için gerekli şartlardan bir tanesidir. Hiç kimse kaynak koduna ulaşabildiği programlara ücret ödemek istemeyecektir, böylece yüksek ücretler ödeyerek lisans alma zorunluluğu ortadan kalkmış olmaktadır (Sarı, 2010).

2.6.1. Arcgıs yazılımına genel bir bakıĢ

ESRI tarafından üretilen Arc/Info yazılımı veritabanı teknolojilerindeki gelişmelere paralel olarak klasik veri yönetimi ve komut kullanım anlayışını nesne tabanlı hale getirerek ana modüllerine yeni bir anlayış kazandırmıştır. Özellikle ağ yapısındaki hızlı değişimler, ağ üzerinden veri paylaşımını daha dinamik bir yapıda sunma yanında, kullanıcıların kaynak programları ve verileri ortak kullanım, güncelleme talepleri doğrultusunda yazılımlarda gelişme kaydetmektedir. ARCGIS 9.3 iki temel veri modelini destekler. Bunlar; georelational model (katmanlar, shape dosyaları ) ve geodatabase olarak adlandırılan yeni object-oriented modeldir. Georelation veri modeli nesne tabanlı hale dönüştürülerek kullanıcının nesnelere davranış, sahiplilik ve ilişki kazandırmasını sağlarken; geodatabase ile detayların gerçek dünyadaki davranış ve özellikleri ile tanımlanabileceği bir anlayış getirilmiştir. Diğer bir deyişle, daha önceden yapılan programlardaki temel modüller (Arc, Arcedit ve Arcplot), yeni yaklaşımda, bir bütün olarak tek bir sistem altında toplanarak, object-oriented yaklaşımla kullanıcıya güçlü ve dinamik bir coğrafi veri yönetim ortamı sunulmuştur. Arcgis 9 serisinde, ArcMAp, ArcCatalog, ArcToolbox Arc/Info‟ nun temel uygulamaları haline gelmiştir (İşlem şirketler Grubu Eğitim dokümanı, 2006).

12

ġekil 2.3. ARCGIS veritabanı yapısının görünümü.

Yukarıdaki şekil 2.3‟de görüldüğü gibi ARCGIS; ARCGIS Desktop, ARCGIS Engine, ARCGIS Server ve ARCIMS sistemleri içerisinde yer alabilmektedir. Bütün bu sistemler, ilişkisel veritabanlarına ARCSDE üzerinden erişilebilir ve bu veritabanlarını kullanabilir (İşlem şirketler Grubu Eğitim dokümanı, 2006).

2.6.1.1. ArcGis desktop nedir?

ARCGIS Desktop (ArcInfo, ArcView ve ArcEditör) içerisinde bütünleşik olarak gelen ArcMap, ArcCatalog, ArcToolbox, ArcScene, ArcGlobe arayüzleri ile haritalama coğrafi analizler, veri editleme veri yönetimi ve görüntüleme işlemlerini gerekleştirebileceğimiz entegre bir coğrafi bilgi sistemi yazılımıdır.

ARCGIS Desktop çok çeşitli kullanıcı tiplerinin gereksinimlerini yerine getirebilmek amacıyla ölçeklenebilir (İşlem şirketler Grubu Eğitim dokümanı, 2006).

ArcView, çok kapsamlı veri kullanımı, haritalama ve analizler üzerine odaklanır. ArcEditör, ArcView yazılımının özelliklerine ek olarak, gelişmiş coğrafi editleme ve veri üretimini sağlar.

ArcInfo, çok kapsamlı CBS fonksiyonları ve çok zengin coğrafi işlemler içeren profesyonel bir yazılımdır.

ArcGIS Desktop Extensions (Modüller) kullanılarak bütün yazılımlara yeni yetenekler eklenebilir. Kullanıcılar ArcObjects (ArcGIS yazılım bileşenleri kütüphanesi)

kullanarak kendilerine özel modüller geliştirebilirler. Ayrica, Visual Basic, .NET, Java, Visual C++ gibi standart Windows programlama ara yüzleri kullanılarak yeni modüller ve özel araçlar da geliştirilebilir (İşlem şirketler Grubu Eğitim dokümanı, 2006).

2.6.1.2. ArcMap

ArcGIS‟de konumsal verilerin görüntülenmesi, sorgulanması ve analizi ArcMap ile sağlanmaktadır. Harita verileri üzerinde çalışılarak kartografik amaçlı çıktı üretimi ArcMap‟in temel fonksiyonudur. Object-edit anlayışıyla grafik ve sözel verilere çok kullanıcı tarafından erişim sağlanarak veri girişi ve güncellemesi dinamik hale getirilmiştir. Burada coğrafi varlığın seçilip edit edilmesi çok daha basit ve kolay olmaktadır. Object

Editör ile ArcMap bünyesinde katmanlar, shape dosyaları ve tüm ilişkili veri tabanları

üzerinde veri yönetimi gerçekleşmektedir. Aşağıda şekil 2.4 „de ArcMap uygulamalarından genel bir görüntü gösterilmiştir. (İşlem şirketler Grubu Eğitim dokümanı, 2006).

14

ġekil 2.4. ArcMap uygulamalarından genel bir görünüm

2.6.1.3. ArcCatalog

Konumsal verilerin yönetimi, harita dosyalarının yerleştirilmesi, bulunması, organizasyonu gibi işlevler ArcCatalog‟un temel görevleri olarak sayılabilmektedir. ArcCatalog uygulaması, GIS verileri ile ilgili şu fonksiyonları yerine getirir. Şekil 2.5‟ de

ArcCatolog uygulama örnekleri gösterilmiştir (İşlem şirketler Grubu Eğitim dokümanı, 2006);

ArcCatalog‟da, ilişkisel veri tabanlarına direk bağlantı Windows Exploler‟a benzer işlevler

Veri Tipleri, içerikleri ve icon görüntüleme (Contents) Drag,Drop özelliği (ArcMap ve ArcToolBox için) Projeksiyon sistemlerinin görüntülenmesi ve yönetilmesi

Veri tabanında yer alacak olan alanların (Field) oluşturulması ve tüm özelliklerinin yönetimi

ArcGIS veri formatlarının oluşturulması (Shape File, Coverages ve Feature Class) Veri içerik tablolarının oluşturulması ve görüntülenmesi (Metadata‟larinin oluşturulması)

DataView ortamında ön gösterimlerinin sağlanması

UML (Unified Modeling Language) ile oluşturulmuş nesne modellerinden geodatabase oluşturma

Grafik ve Sözel veriler arasındaki işlevlerin tanımlanması (Subtypes, Domain, RelationShips)

Veri yönetimi (Copy, Rename, Delete) ArcGIS Server yönetimi

Lokal ağlar ve Web üzerinde CBS verileri arama ve bulma ve ArcToolbox (Geoprossesing) fonksiyonlarını içerir.

16

ġekil 2.5. ArcCatalog ara yüzünden bir görünüm

2.6.1.4. ArcToolbox

Geoprocessing fonksiyonlarının kapsamlı bir koleksiyonu olan ArcToolbox, aşağıdaki işlemler için araçlar içerir;

Veri yönetimi Veri dönüşümü Coverage işlemleri Vektör analizler

Geocoding (Coğrafi kodlama)

ArcToolbox; ArcView, ArcEditor ve ArcInfo içerisinde kullanılabilir durumdadır. Her seviye ek geoprocessing araçları içerir. ArcView basit veri yükleme ve dönüşüm araçları içerdiği gibi temel analiz araçlarını da içeren çekirdek bir sete sahiptir. ArcEditor, ArcView yazılımının sağladığı araçlara ek olarak geodatabase oluşturmaya ve yüklemeye yönelik ek araçlar sağlar. ArcInfo ise, vektör analizler, veri dönüşümü, veri yükleme ve

coverage işlemleri için çok kapsamlı geoprocessing araçları sağlar (İşlem şirketler Grubu Eğitim dokümanı, 2006).

Geoprocessing ArcView ve ArcEditor içerisinden erişilebilir olmasına rağmen, ArcInfo Coğrafi Bilgi Sistemi organizasyonları içerisinde ana geoprocessing yazılımı olarak düşünülmelidir. Çünkü çok kapsamlı geoprocessing araçlarını içermektedir. Şekil 2.6‟da bu araçların bazıları gösterilmiştir.

ġekil 2.6. ArcToolbox ara yüzünden bir görünüm

Yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi ArcToolbox, ArcCatalog ve ArcMap gibi bütün ArcGIS Desktop yazılımları içerisinde kullanılabilir durumdadır (İşlem şirketler Grubu Eğitim dokümanı, 2006).

2.6.1.5. ArcGlobe

ArcGIS Desktop 3D Analyst modülünün bir parçası olan ArcGlobe, sürekli, multi-resolution, global görüntüleme sağlar. ArcGlobe da ArcMap gibi CBS veri katmanlarıyla çalışır. ArcGlobe katmanları, ortak bir global yapı içerisine entegre edilerek tek bir küresel görüntüleme ortamına yerleştirilir. Veri setlerini ve detayları uygun ölçeklerde görüntüleme ortamı sağlar (İşlem şirketler Grubu Eğitim dokümanı, 2006).

18 ArcGlobe‟un coğrafi bilgi için interaktif görüntüleme ortamı, CBS kullanıcılarının tamamen farklı veri setlerini entegre etme kabiliyetlerini önemli ölçüde geliştirmiştir. Editleme, mekânsal veri analizleri, haritalama ve görüntüleme gibi ortak CBS işlemleri için ArcGlobe‟un geniş bir uygulama platformu olması beklenmektedir. Şekil 2.7‟de ArcGlobal uygulamalarından genel bir görünüm gösterilmiştir.

2.6.1.6.ArcScene

ArcScene içerisinde bulunan 3D Analyst modülü ile kullanıcılara etkin bir yüzey veri görüntüleme ve analiz imkânı tanır. 3D Analyst kullanarak, birçok baki noktasından yüzey görüntüleyebilir, yüzey sorgulayabilir, seçili konumdan yüzeyde ne görülebildiğini saptayabilir, raster ve vektör veri üzerinde yüzeyi kapsayan gerçekçi bir perspektif imajı yaratabilirsiniz. 3D Analyst modülünün ana noktası, ArcGlobe uygulamasıdır. ArcGlobe, üç boyutlu verinin birçok katmanını görüntülemek ve yüzey oluşumu ve analizi için ara yüz sağlar (Kol ve Küpçü, 2008).

3D Analyst ayraca kazı-dolgu, görüş çizgisi ve arazi modelleme gibi üç boyutlu modelleme işlemleri için ileri GIS araçları sağlar. Bu uygulamalara örnekler şekil 2.8‟ gösterilmiştir.

20 3. KARAYOLU ĠLE ĠLGĠLĠ GENEL BĠLGĠLER

Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ulaştırmanın yönetiminde ve araştırılmasında en yaygın olarak ilk kez 80‟ li yılların sonunda kullanılmıştır. Araştırma ve yönetim ulaşımda gerekli yetenekleri tam kapsamlı sağlamak için mevcut CBS yaklaşımlarının geliştirilmesine doğru yönelmiştir. Özel gereksinimler nedeniyle ulaşım uygulamalarında bu bilgi teknolojisi oldukça geç kabul edilmiştir. (Thill, 2000).

3.1. Türkiye’de Yolların Tarihçesi

Anadolu‟da en eski uygarlıkların kurulmuş olması, Türkiye‟deki yollarında binlerce yıllık bir geçmişi olduğunu göstermektedir. Anadolu‟da yapılan ilk yollar, Milattan önce 6000 yıllarına rastlamaktadır. Sümerler ve Akadlar zamanında yapılan yollar, Anadolu ve Mezopotomya‟yı bağlıyordu. Bu yollara ait izler kaybolmuştur (Tombaklar, 2004).

M.Ö.2000 yıllarında Asur ve Babil‟liler Mezopotamya ve Suriye‟de Fırat sahili boyunca Babil – Thapsaküs yolunu yapmışlardır. M.Ö.1700-1200 yıllar arasında Anadolu‟ya egemen olan uluslardan Hititler‟in başkenti Hatuşaş (Boğazkale), Frikya‟lıların Gordion, Lidya‟lıların Sardes (Sart) ve Urartu‟ların Van çevresinde Kars –Tutak (İran), Palu - Cizre – Sus (Mezopotomya), Kayseri – Halep (Suriye), Sinop ve Milet (Ege) bölgelerine ulaşan yol ağları meydana getirmişleridir (Tombaklar, 2004).

M.Ö.6. yüzyılda Anadolu‟yu ele geçiren Pers Kralı Darius‟un Sardes ile Sus arasında yaptırdığı, zamanın en iyi ve güvenilir yolu olan 2165 km uzunluktaki Kral Yolu. Batıda Efes‟e ulaşan bu yol Anadolu‟ yu biri ana dmar gibi geçmiş ve diğer yollar ikinci derece yollar durumuna düşmüştür. Bu Kral Yolu‟nun bugünkü Dinar – Sivrihisar – Ankara Turhal – Sivas – Malatya ve Cizre üzerinden Sus‟a ulaştığı kabul edilmektedir (Umar ve Yayla, 1988).

Anadolu‟da düzenli ilk yol ağını, ülkeyi M.Ö.96 yılında bütünüyle fetheden Romalılar yapmıştır. İstanbul‟u, bir yandan Sivas, diğer yandan Edirne yoluyla Roma‟ya bağlamışlardır. Selçuklular‟ın Anadolu‟da egemen olmalarından sonra ulaşım örgütünde kurdukları kervansaraylarla ulaşımı güvence altına almaları ve teşvik etmeleri Anadolu‟nun sosyal ve ekonomik yapısının gelişmesinde büyük etkiler yapmıştır. (Tombaklar, 2004).

Osmanlı devletinin kurulmasıyla yol işi yeniden önem kazanmıştır. İlk yol organizasyonu Osman Gazi zamanında yapılmaya başlamış ve Orhan Gazi zamanında ilk

yol teşkilatı kurulmaya başlamıştır. İmparatorluk hudutlarının 1530 da Viyana‟ya dayandığı tarihe kadar bu teşkilat devam etmiştir. O devrin yolları hakkında o zamandan kalma seyehatname ve sefernamelerde yeterli bilgi verilmektedir. Osmanlılar zamanında yapılan İran ve Erivan seferleri hep Sivas‟tan geçmiştir. Evliya Çelebi‟nin Seyehatnamesinde bu yolların güzergahları hakkında geniş bilgi mevcuttur (Tombaklar, 2004).

1453 yılında İstanbul‟un fethedilerek başşehir yapılması üzerine bütün yol doğrultularının buraya yöneldiği görülmektedir. Ayrıca İstanbul‟u Konya üzerinden Mekke‟ye bağlayan Haç Yolu‟da Osmanlıların her devrinde büyük yardım ve ilgi görmüştür. Padişahın gönderdiği “Suriye Alayı” nın geçtiği bu yol üzerinde birçok çeşme, kervansaray ve han yapılarak yolculuğun kolay geçmesi sağlanmıştır. Bu yolun tamamı IV. Murat zamanında köprülerine varıncaya kadar yeniden tamir edilmiştir (Tombaklar, 2004).

Osmanlılar tarafından yapılan yolların inşa ve bakım masrafları vilayetlerin özel bütçesinden ayrılan ödeneklerle yapılırdı. Omsalı İmparatorluğunun ekonomik durumun bozulması ile yolların yapım ve bakımına ödenek ayrılması zorlaşmış ve 1909 da Fransa Regie Generale firmasına verilmişti. Fransızların 400 km kadar yol yaptıktan sonra çıkan I.Dünya Savaşı nedeniyle bu iş bitirilememiş, savaş sırasında yollar daha da kötü bir duruma gelerek Cumhuriyet devrine kullanılabilir çok az yol kalmıştır. Osmanlı imparatorluğunun son zamanlarında Mithat Paşa ve Halil Rıfat Paşa gibi bazı valiler bulundukları illerde yol yapımına büyük önem vermişlerdir. Halil Rıfat Paşa gibi bazı valiler bulundukları illerde yol yapımına büyük önem vermişlerdir. Halil Rıfat Paşa‟nın “Gidemediğin Yer Senin Değildir.” Sözü karayolları örgütümüzce ilke olarak benimsenmiştir (Tombaklar, 2004).

Cumhuriyetin ilk yıllarında yeterli teknik elemanın azlığı ve bütçe imkansızlıkları nedeniyle yol yapımı çok yavaş ilerlemiştir. Önce Nafia, İktisat ve Milli Müdafa Vekaletleri ile Erkanı Harbiyeyi Umumiye Reisliği birlikte çalışarak ülkenin 21 000 km kara yolu ve 12 km büyük köprü inşaatına gereksinme olduğu saptanmıştır. Bu araştırmaya dayanılarak 1929 da Milli Şoseler ve Köprüler Kanunu hazırlanmış ve yürürlüğe konmuştur. Daha sonra bir kanun çıkarılarak Nafia Vekaletine bağlı bir daire kurulması sağlanmıştır. İkinci dünya savaşı sırasında yol yapımında bir yavaşlama görülmüş, ancak 1946 dan sonra çalışmalara hız verilebilmiştir (Tombaklar, 2004).

22 Ülkemizde gerçek anlamda planlı ve modern yol yapımı 1 Mart 1950 yılında yürürlüğe giren 5539 sayılı ve Bayındırlık Bakanlığı bünyesinde kurulan Karayolları Genel Müdürlüğü‟nün yol yapımını devralmasıyla başlar (Tombaklar, 2004).

3.2. Karayolu UlaĢım Sistemleri ve Yolların Sınıflandırılması

Karayolları Genel Müdürlüğü, Karayolu Bilgi Sistemi görevleri ile ilgili kararları daha sağlıklı almayı, bilgi ve uygulamaların paylaşımını, bütçenin daha dengeli, gerçekçi ve önceliklere göre planlanmasını, kaynakların verimli ve ekonomik olarak kullanımını, acil durumlarda hızlı müdahale imkânlarını arttırmasını, bilgilerin diğer kamu kurum ve kuruluşları ile paylaşılmasını ve yol kullanıcılarına daha kolay kullanımlı ve anlaşılabilir bicimde bilgi sunulmasını hedeflemiştir (Arıcı ve Uslu, 2009).

Yeryüzünde bölgeler arasındaki ulaşım, alt yapının türüne göre çizelge 3.1‟ deki gibi sınıflandırılabilir.

Çizelge 3.1. Karayolu Geometrik Sınıflaması (Karayolu tasarım el kitabı, 2008)

KENT DIġI YOLLAR Otoyollar Çok Şeritli Yollar

İki Şeritli Yollar 1.Sınıf Yollar 2.Sınıf Yollar 3.Sınıf Yollar 4.Sınıf Yollar KENTSEL YOLLAR (KENT GEÇĠġLERĠ)

Çevre Yolları Çok Şeritli

Yollar İki Şeritli

Yollar Kent İçinden Geçen Yollar

Çok Şeritli Yollar İki Şeritli

Yollar

Günümüzde karayolu terimi genellikle şehirleri birbirine bağlayan kent dışı yollar için kullanılmaktadır.

Ülkemizde karayolları idari yönden; Devlet yolları, il yolları, köy yolları, turistik yollar ve orman yolları olarak sınıflandırılabilir.

3.3. Karayolu ile Ġlgili Tanımlar

Karayolu mühendisliğinde kullanılan bazı terimler ve yol elemanlarının tanımları aşağıda verilmektedir.

3.3.1. Karayolu, karayolu trafiği

Karayolu: Her türlü ulaşımı için kamunun yararlanmasına açık olan arazi şerididir. Karayolu Trafiği: Karayolunun ulaşım amacı ile tek başlarına veya birlikte kullanan motorlu ve motorsuz taşıtlar ile yayaların yol üzerindeki hareketleridir. (Umar ve Yayla, 1988).

3.3.2. Geçki, plan, boykesit ve enkesit

Yol mühendisliği çalışmaları, yol projesinin hazırlanması ile başlar. Bir yol projesi, uzayda bulunan üç boyutlu bir yapıyı tanımladığı için genel olarak üç dik izdüşümü üzerinde gösterilir.

3.3.2.1. Planda yol

Bir yol planında genellikle doğal arazinin haritası üzerinde yol ekseninin yatay izdüşümü gösterilir. Şekil 3.1‟de yolun plandaki görünümü gösterilmiştir.

ġekil 3.1. Planda yol

Yol ekseninin arazi üzerinde izlediği doğrultuya yolun geçkisi veya güzergahı adı verilir. Yolun geçkisi yatayda düz giden kısımlar (aliniyiman) ve bunlar arasına yerleştirilen eğri kısımlar (kurbalar) dan meydana gelir (Yıldırım, 1984).

24 Alinymanların kesişme noktasına “Yatay Kurb Somesi” denir. Alinymanların kurblara teğet olduğu noktalar, nokta başlangıçta ise TO bitişte ise F ile gösterilirler.

3.3.2.2. Boykesitte yol

Plandaki yol ekseni bir doğru boyunca açılır ve bunun düşey bir düzlem üzerinde izdüşümü alınırsa boykesit (profil) elde edilir. Boykesit de eğimli olarak devam eden düz kısımlar ile bunları birbirine bağlayan eğrilerden oluşur. Eğri kısımlara düşey kurba adı verilir. Bu düşey kurbalar dairesel veya paraboliktir (Umar ve Yayla, 1988). Şekil 3.2‟de yol profiline ait örnek bir görüntü gösterilmiştir.

ġekil 3.2. Boykesitte yol

Yola boyuna istikamette verilen eğime boyuna eğim adı verilir. Boyuna eğim değeri yolun sınıfına ve arazinin cinsine bağlı olarak değişir. Standartları yüksek olan yollarda ve düz arazilerde boyuna eğim küçük alınır. Boyuna eğimin sıfır değer kullanılması durumunda yüzeysel suların drenajı zorlaşır (Yıldırım,1984).

Bir yola ait boykesitte eksen üzerindeki noktaların iki çeşit kotu vardır. Bunlar: 1-Doğal Zemin Kotu: Yol ekseni boyunca arazideki kotlara doğal zemin kotu veya siyah kot denir.

2- Proje kotu: Yolun yapımında toprak işleri (Yarma ve Dolgular) bittikten sonra yol eksenine ait noktaların kotuna denir. Bu kota (Kırmızı Kot) adı verilir. Projede kırmızı

kotlu noktaları birleştiren çizgiye “Kırmızı çizgi” denir. Kırmızı çizgi, eğimli doğrulardan ve düşey kurblardan oluşur.

Yolun dolgu yapılan kesimlerinde küçük debili suların yolun bir tarafından diğer tarafına akışını sağlamak amacıyla büz ve menfez, akarsular içinse köprüler inşa edilir.

Yol eteklerinde yapılan istinat duvarı ve benzeri yapılarla birlikte, büz, menfez, köprü, viyadük gibi yapılara “Sanat Yapıları” denir.

Boykesitte, siyah çizgi ile kırmızı çizginin kesiştiği noktalarda, yarmadan dolguya, ya da dolgudan yarmaya geçilmektedir. Böyle noktalara “Geçiş Noktası” denir. Geçiş noktaları eksende yarma ve dolgunun sıfır olduğu noktalardır. Siyah kotun kırmızı kottan büyük olduğu noktalarda yarma, kırmızı kotun siyah kottan büyük olduğu noktalarda dolgu vardır (Tombaklar, 2004).

3.3.2.3. Enkesitte yol

Yol eksenine dik doğrultuda geçirilen düşey düzlemlerle yolun arakesitleri “Enkesitleri” oluşturur. En kesitte de tabii zemin çizgisi siyahla ve yolun genişliğini ve eteklerini gösteren proje çizgisi kırmızı ile gösterilir. Şekil 3.3‟de detaylandırılmış bir enkesit görüntüsü gösterilmiştir. ENKESĠTTE YOL KAFA HENDEĞĠ PLATFORM 9.50m 1.50m DeğiĢe bilir KAPLAMA 1.50m 2.00m 3.25m 3.25m 1.50m DeğiĢe bilir 4/1 Banket 2% 2% Banket

ÜST YAPI DeğiĢe

bilir

4/1

YARMA ġEVĠ Toprak Tesviye Yüzeyi _{Yarma Hendek}YARMA ġEVĠ

DeğiĢeb ilir

Toprak Tesviye Yüzeyi DOLGU

ġEV KAZIĞI TABAN ZEMĠN

BANKET ALT TEMEL h<1.50m için Ģev 4/1 1.50 h<3.00m için Ģev 3/1 3.00 h<5.00m için Ģev 2/1 h>5.00m için Ģev 3/2 ĠRTĠFAINA GÖRE DEĞERLERĠ Yarma Hendek

ĠMLA ġEVLERĠNĠN (h) ĠMLA DOLGU ġEVĠ

1:100

KAPLAMA

DeğiĢeb

ilir HENDEK ġEVĠ

Toprak Tesviye Yüzeyi

26 Bir dolguda platformun dış kenarı ile doğal zemin, yarmada ise hendek tabanı ile doğal zemin arasındaki eğik yüzey bu dolgu veya yarmanın şevi denir. Şev eğimini belirlemede gözetilen iki ana faktör; zeminin kendini tutma özelliği ile dolgu veya yarmanın yüksekliğidir (Umar ve Yayla, 1988).

Yolun şevi ile tabii zemin çizgisinin kesim noktalarına yapım alanının sınırlamak için şev kazıkları çakılır. Bu noktalara “Şev Kazığı Noktaları” denir.

Yol yüzeyine gelen suların, yolun iki yanına akarak yoldan uzaklaşmasını sağlamak için eksenin iki yanına doğru “Enine Eğim” vermek gerekir. Enine eğime “Bombe” de denir ve %2 olarak yapılır.

Yol yüzeyinden uzaklaştırılan suların yarmada bir kanal boyunca akması için yarmanın eteğinde “Hendekler” yapılır. T.C. Karayollarında kabul gören hendek şevi 4/1 dir.

Yarmada, yamaçlardan akan yağış suları erozyon yolu ile şevin bozulmasına neden oluyorsa, şev tepesinden bir miktar geride olmak üzere düzeç eğrisi hattına paralel olarak üçgen veya yamuk kesitli olmak üzere açılan hendeklere “Kafa Hendeği” denir.

Bir yol üzerinde taşıtların emniyetle hareket edilebilmesi için temel tabakası üzerine asfalt, beton, taş ve parke gibi malzemelerle yapılmış kısma “Yolun Kaplaması” denir.

Yol kaplamasının her iki yanında ve diğer araçların geçişine ayrılan kısma “Banket” denir.

Kaplama ve banketler yolun Platformu‟nu oluşturur.

Yol üzerinde taşıtların hareket ettiği kısım şeritlerle ayrılır. Yolların sınıflarına göre şerit sayısı değişir. Genellikle, iki yönde hareket eden taşıtlar için yollar iki şeritli yapılır. Yüksek standartlı otoyol ve ekspres yollarda şerit sayısı 4 veya daha fazla olur. Şerit genişlikleri trafiğin cinsi ve hıza bağlı olup 2.75 m – 3.50 m arasına değişir.Yol kaplamasının ortasında geçtiği varsayılan çizgiye “Yol Ekseni” denir. Bölünmemiş yollarda karşı yönlerden gelen trafiğin kullanılabilecekleri yol kısmını göstermek amacı ile yol üzerine çizilen boyuna doğrultudaki çizgiye de “Eksen Çizgisi” adı verilir. Eksen çizgisi çok zaman yol platformunu ortalarsa da bu kesin bir kural değildir (Tombaklar, 2004).

Yolun yapımına başlamadan önce geçki boyunca yeterli genişlikteki arazinin kamulaştırması icap eder. İşte yol geçkisi boyunca uzanan ve her iki yandaki sınırları ile belirli olan bu alanın genişliğine kamulaştırma genişliği denir. Yoldaki trafiğin işletilmesi

ile ilgili telefon, elektrik, işaretleme, ayrıca drenaj tesisleri de bu alan içinde yapılır. Sıralanan ve başka yol boyu tesisleri için gerekiyorsa belirli bir kesim boyunca daha geniş kamulaştırma yapılır. Kamulaştırma genişliği, yapılacak olan yolun sınıfına ve kaç şeritli olacağına bağlıdır. Ancak, ileriye ait trafikte tahmin edilmeyen artışlara mali olanaklar elverişli ise kamulaştırma genişliğinin fazla tutulmasında fayda vardır. Böylece gerektiğinde yeni şeritler ilavesi vb. gibi düzenlemeler kolaylaşmış olur. Kırsal birinci sınıf yollar için 60 m, ikinci sınıf yollar için 40 m, tali yollar için 15 – 20 m genişlik normal kabul edilir (Umar ve Yayla, 1988).

3.3.2.4. Karayolu tasarım aĢamaları

Ön proje; Yol etüt ve proje mühendislik hizmetleri işinin durum, ihtiyaç ve finasman analizleri ile koridor etüdü çalışmaları (Ölçek: 1/25000) sonucunda (ÇED ve fizibilite dahil), elde edilen veriler kullanılarak 1/5000 ölçekli haritalar üzerinde en uygun geçkinin belirlenmesi amacı ile yapılan çalışmaların tamamıdır (Karayolu tasarım el kitabı, 2008). Ön proje aşağıdaki işleri kapsamaktadır:

Yol geometrik standartlarının belirlenmesi,

1/5000 ölçekli haritaların alımı (mevcut harita yoksa),

Güzergah alternatiflerinin, yol geometrik standartlarının ve enkesit tiplerinin tesbiti ve 1/5000 ölçekli haritalarda uygun geçkinin belirlenmesi,

Ön Jeolojik ve jeoteknik etütlerin yapılması ve raporunun hazırlanması, Hidrolik ve hidrolojik etütlerin yapılması ve raporunun hazırlanması,

Küçük ve büyük sanat yapılarının yer ve yaklaşık boyutunun belirlenmesi (köprü, tünel dahil),

Kavşaklar ve bağlantı yollarının belirlenerek şevli plan ve profillerinin hazırlanması,

Alt ve üst geçitlerin (yaya dahil) yerlerinin belirlenmesi,

100 m aralıkta, istenen aralıkta ve kritik kesitlerde enkesitlerin hazırlanması (1/400 ölçekli),

Dayanma yapıları, tahkimatlar, derivasyonlar ve diğer yapıların belirlenmesi, 1/5000 ölçekli şevli plan ve profil paftalarının hazırlanması,

Trafik güvenliği kontrolünün yapılması, Ön proje raporunun hazırlanması,

28 Ön proje metrajının hazırlanmasıdır.

Kesin proje; Yol etüt ve proje mühendislik hizmetleri işinin, 1/25000 ölçekli vaziyet planı veya 1/5000 ölçekli ön projelerde belirlenen geçkiye ait 1/1000 ölçekli haritaların oluşturulması ve tespit edilen geçkilerin teknik özelliklerinin belirlenmesi için gerekli çalışmaların tamamıdır (Karayolu tasarım el kitabı, 2008).

Kesin proje aşağıdaki işleri kapsamaktadır:

1/1000 veya 1/2000 ölçekli haritaların hazırlanması ve bu haritalar kullanılarak üzerinden uygun geçkinin (yatay ve düşey) belirlenmesi ve raporunun hazırlanması,

Zemin sondaj çalışmalarına dayalı jeolojik ve jeoteknik etütlerin yapılması ve araştırma raporunun hazırlanması,

Hidrolik ve hidrolojik etütlerin yapılması ve raporunun hazırlanması, Küçük sanat yapılarının belirlenmesi ve projelendirilmesi,

Jeolojik ve jeoteknik raporda yer alan dayanma yapıları, tahkimat, derivasyon, heyelan önleme tedbirleri, zayıf zemin kazısı vb. geoteknik tasarımlarının yapılması,

20m veya kritik kesitlerde istenilen aralıkta 1/100 veya 1/200 ölçekli enkesitlerin hazırlanması (kavşaklar dahil),

Şevli planların hazırlanarak kamulaştırma sınırlarının ve varsa imar sınırlarının belirlenmesi (kavşaklar dahil), 1/1000 veya 1/2000 ölçekli plan (şevli) ve profil paftalarının hazırlanması,

Kavşaklar ve bağlantı yollarının belirlenerek (ön proje yoksa) 1/500 veya 1/1000 ölçekli şevli plan ve profillerinin hazırlanması,

Kübaj ve brükner hesaplarının yapılması (kavşaklar dahil),

Brükner diyagramının çizimi ve taşıma cetvellerinin hazırlanması,

Trafik güvenlik ekipmanlarının şartnamesine ve tekniğine uygun olarak hazırlanması,

Köprü ve tünel projelerinin hazırlanması,

Drenaj projelerinin hazırlanması (kavşaklar dahil),

Şehir geçişlerinde ve gerektiğinde kavşaklarda aydınlatma projelerinin şartnamesine uygun olarak hazırlanması,

ÇED raporlarının şartnamesine uygun olarak hazırlanması (ön projede yoksa), Diğer kurum ve kuruluşlara ait alt yapıların deplasman projelerinin teknik

şartnamelerine uygun olarak hazırlanması,

Peyzaj projelerinin şartnamesine uygun olarak hazırlanması, Şekil 3.4‟ de Karayolu yapım aşamaları gösterilmiştir.

ġekil 3.4. Karayolu planlama, tasarım ve yapım aşamaları akış diyagramı (Karayolu tasarım el kitabı,

30 4. COĞRAFĠ BĠLGĠ SĠSTEMĠNĠN OLUġTURULMASI

4.1.Uygulama Bölgesinin Seçimi

Uygulama alanı olarak Yozgat ili, Akdağmadeni ilçesi, Melikli, Davutlu, Yenişehirli köyleri ve civarları seçilmiştir. Bu köyler Ankara‟ yı Sivas ve Doğuya bağlayan E88 Karayolu boyunca sıralanmıştır. Şekil 4.1 de uygulama bölgesi gösterilmiştir.

ġekil 4.1. Uygulama bölgesini gösteren harita

4.2.Veritabanı OluĢturma ÇalıĢmaları

Veri tabanı oluşturmak amacı için, 25000‟lik haritalar ve jeolojik haritalar kullanılmıştır. Haritaların sisteme aktarılması için sayısallaştırma yapılmıştır. Ayrıca uygulama alanına ait, daha önce oluşturulmuş vektör veriler ArcGis‟e aktarılmıştır. Çalışma için yapılan tüm bu aşamalar anlatılacaktır.

4.2.1. Kontrol noktalarının veritabanına aktarılması

Kontrol noktası olarak nirengi noktaları ve ardından poligon noktaları sisteme aktarılacaktır.

Bunun için daha önce Excel‟e aktarılmış koordinatlar ArcGis yazılımında açılır. Araçlar menüsünde bulunan XY Verisi ekle sekmesi kullanılır. Bu menüde gelen XY Veri ekleme Penceresinden, oluşturulan Excel tablosu seçilir.

Daha sonra koordinat sistemi tanımlanır. Bunun için XY verisi ekle kısmında düzenle butonuna tıklanır. Daha sonra seç butonuna tıklanır. Koordinat sistemi olarak “Projected Coordinate Systems” UTM, WGS1984, WGS1984 UTM Zone 36N seçilir.

Daha sonra değiştir butonu yardımı ile Scale-Factor 0.9996 olan sayıyı 1.000 yapılmalıdır. Bunun sebebi ise 3 derecelik dilimde ölçek faktörünü 1.000 alınır.

Nirengi noktalarını geçici olarak içerik penceresinde görüntülenir. Bu events dosyasını shape dosyası veya detay sınıfı olarak kaydedebiliriz. Bunun için içerik penceresinde yer alan Nirengi katmanına sağ‟a tıklanarak veri gönder seçeneği ile shape dosyası olarak kaydedilir.

Aynı işlemi Poligon noktaları için varsa diğer nokta detayları için de uygulanır. Sisteme aktarılan yer kontrol noktaları Şekil 4.2. de gösterilmiştir.

32 4.2.2. Adaların veritabanına aktarılması

Adaların veritabanına aktarılması ArcMap ve ArcCatalog uygulamalarının bütünleşik olarak kullanılması ile gerçekleştirilmiştir.

ArcCatalog; Grafik ve sözel verileri tanımlama yönetme ve organize etme işlemlerini bütünleşik olarak yönetilmesini sağlar.

Çalışma bölgesi içerisine giren adaların veri tabanına aktarılması için projeksiyon tanımlamaları ve adalara ait öznitelik bilgilerin girilmesi işlemi yapılmalıdır.

ArcGis uygulamalarında vektör veriler, ister Shape dosyası ile istenirse Personel GeoDatabase‟ de veya ArcSDE GeoDatabase ortamında detay sınıfları ile çalışılabilmektedir.

Çalışmada öncelikle shape dosyalarını oluşturularak daha sonra GeoDatabase ortamına aktarılacaktır.

Bunun için içerik kısmında açılan proje dizinini seçilerek, Kişisel Coğrafi Veri Tabanı tanımlaması yapılmış ve adı topoloji diye ifade edilmiştir.

Daha sonra ArcMap ortamına geçilerek veri ekleme butonuna seçeneği ile adalar.DWG uzantılı dosya içinde Polyline dosyası açılmıştır.

Sol tarafta içerikler kısmında açılmış katmanlar arasında yer alan, adalar.DWG Veri gönder seçeneği ile adalar shape dosyası olarak veri tabanına eklenmesi sağlanmıştır.

Daha sonra ArcMap ortamına geçilmiştir. Ve veri ekleme butonuna basılınca oluşturduğumuz adalar_poligon dosyası içerikler penceresine gelir ve görüntü penceresinde oluşturulan adalar görüntülenmiş olur. Şekil 4.3‟ de adaların görüntüsü resmedilmiştir.

ġekil 4.3. Adaların ArcMap ortamında görüntülenmesi

Oluşturduğumuz adalara ait öznitelik bilgileri için içerikler penceresinden adalar_poligon katmanına sağa tıklanarak öznitelik tablosu açılmalıdır.

Açılan tabloda, öznitelik verilerinden Alan ve çevre bilgilerini yazılım otomatik olarak getirmektedir.

Öznitelik bilgilerine veri tabanına yeni eklemeler yapılabilir. Bunun için seçenekler kısmında alan ekleme özelliği kullanılarak yeni alanlar eklenmesi sağlanır.

Tabloya verileri girebilmek için Düzenleyici Araç çubuğundan, düzenlemeyi başlat seçeneği aktifleştirilerek gerekli bilgiler girilmiştir. Alan isimleri olarak Ada_No ve Kod alanları eklenmiştir. Girilen veriler şekil 4.4‟ de gösterilmektedir.

34

ġekil 4.4. Adalara ait öznitelik bilgileri

4.2.3. Parsellerin veritabanına aktarılması

Coğrafi Bilgi Sistemlerinde kadastral durum arazi yönetiminde büyük önem arz etmektedir.

Parseller ArcMap ortamında veri tabanına aktarılarak öznitelik bilgileri veri tabanına girilmiştir.

ArcMap‟ de veri ekleme butonu ile Parseller DWG polyline açılmış, daha sonra veri gönder ile vektör veri formatına çevrilerek görüntünün ArcMap ortamına gelmesi sağlanmıştır.

Daha sonra ArcCatalog ortamına geçilmiştir. Daha önce oluşturulmuş topoloji arazi dizinine, parseller aktarılmıştır.

Topoloji veri tabanına alınan parseller doğrular olarak gelmektedir. Bu doğruları kapalı alana çevirmek için tekrar topoloji dizininde sağa tıklanarak yeni, Çizgilerden Alan Detay Sınıfı tanımlanmış, verilerin kapalı alana çevrilmesi sağlanarak parseller_poligons diye kayıt edilmiştir.

Oluşturulan parseller_poligons dosyasının üstünde sağa tıklanarak alanlar kısmına geçilmiştir. Parseller öznitelik tablosunda parsellere ait hangi verilerin olmasını istiyorsak istediğimiz verilere göre alanlarımızı oluştururuz. Oluşturduğumuz öznitelik tablosunda; malik bilgileri, parsel numarası, ada numarası, arazi değeri, arazi kullanımı, pafta adı, hisse durumu gibi bilgileri tabloya eklenerek girilmiştir. Veri tabanına dahil edilen parsellerin görüntüsü Şekil 4.5 „ resmedilmektedir.

ġekil 4.5. Parsellerin ArcMap ortamında görüntülenmesi

4.2.4. Yolların veritabanına aktarılması

Coğrafi bilgi sistemi için köy yollarına ait bilgilerin veri tabanına aktarılması gerekir. Köy ile ilgili yapılacak uygulamalarda yol durumunun gözden geçirilmesi yeniden yollara ihtiyaç olup olmadığı gibi analizlerin yapılma olanağı için gerekli olduğu düşünülmüştür.

Oluşturulan veri tabanına, proje sahasındaki yollar farklı bir tabaka olarak veri tabanına aktarılmıştır. Bunun için ArcMap ortamında veri ekleme butonu yardımı ile yollar polyline dosyası açılmıştır. Daha sonra içerikler penceresinde yollar katmanına sağa

36 tıklanarak veri gönder işlemi ile yolları veri tabanına aktarmıştır. Şekil 4.6‟da yolların görüntüsü resmedilmiştir.

ġekil 4.6. Yolların ArcMap ortamında görüntülenmesi

4.2.5. Binaların veritabanına aktarılması

Proje sahamızda köylerdeki binalar ve diğer detaylar veri tabanına aktarılmıştır. Binalara ait öznitelik bilgileri; bina cinsi, kat adedi, oturan kişi sayısı gibi bilgiler öznitelik tablosuna girilecektir.

ArcMap ortamında veri ekleme butonu ile binalar.DWG dosyası içinde poliyline dosyası açılmıştır. Ve içerikler penceresinde veri gönder seçilerek, binalar shape dosyası olarak kayıt edilir ve ArcMap ortamında görüntülenir.

ArcMap ortamında görüntülenen veriler kapalı alan olarak kayıt edilmemiştir. Kapalı alana çevirmek için ArcCatalog ortamına geçilerek, oluşturulan binalar dosyası üzerinde sağa tıklanmış ve topoloji dosyasının içine gönderilmiştir.

Daha sonra ArcCatalog ortamında Sağa tıklanarak, yeni, çizgilerden Alan Detay Sınıfı denerek kapalı alana çevrilmesi sağlanmıştır. Oluşturulan dosyanın üstünde sağa

tıklanır ve özellikler tablosundan alanlar kısmında yukarıda bahsedilen alanlar tanımlanmıştır.

Daha sonra ArcMap ortamına geçilerek binalar_poliygons dosyası seçilip ekrana getirilerek, içerikler penceresinden dosya üzerinde sağa tıklanarak, öznitelik tablosu açılmış ve veri girişi yapılmıştır.

Coğrafi bilgi sistemi oluşturma çalışması için Veri tabanına dahil edilen vektör ve sözel bilgilerden bazıları Şekil 4.7‟ de gösterilmiştir. Yol uygulamalarında yapacağımız sorgulama ve analizlerde bu veriler bizi sonuca götürecektir.

ġekil 4.7. Binaların ve öznitelik verilerinin ArcMap ortamında görüntülenmesi

4.2.6. Raster verinin veritabanına aktarılması

Çalışma sahasında veritabanına aktarılan verilerin yükseklik değerleri bulunmamaktadır. Bu verilere arazide takeometrik alım yapmadan ArcMap yazılımının üç boyutlu analiz yetenekleri kullanılarak yükseklik bilgileri kazandırılacaktır.

Yükseklik verileri yardımı ile belirlenen arazinin üç boyutlu görüntüsü güzergah belirlemede bize yol gösterecektir.