Yarma Ģev eğim hesabı formülü ve buton eklenmes

Yarmada şev eğimini hesaplayabilmek için veritabanına eklenen jeolojik harita ve jeolojik katmanlar kullanılmıştır. Bilindiği üzere Coğrafi Bilgi Sistemleri yazılımları açık kaynak kodlu ( isteklerimize göre geliştirilebilen), yazılımlardır.

Çalışmamızda ArcMap yazılımının Visual Basic (VB) yazılım geliştirme programı kullanılarak şev eğim hesabı yapan kod yazılmış ve buton eklenmiştir. Hazırlanan buton ile oluşturulan veritabanının etkileşimli kullanımı sağlanmaktadır. Toolbar yapımı için ArcGis programı bünyesinde bulunan New menü bileşeni, Toolbar menüleri altında bulunan UIButtun Controls denetimleri ile hazırlanmıştır. New Menü ile butonların konulacağı menüler, UIButtonControls ile ise butonlara atanan kodlar çalıştırılmaktadır.

Private Sub UIButtonFields_Click () Dim pMxDoc As IMxDocument Dim pMap As IMap (Chang, 2008).

60 ġev açısı hesabı ;

İ = X+1.2xQ (4.2) Y= y x H/C (4.3)

Formülleri kullanılmaktadır. İ= Şev açısı

Q=İçsel sürtünme açısı

y = Doğal birim hacim ağırlığı H = Yükseklik

C = Kohezyon

X = Şev açısı fonksiyonu Y = Şev yükseklik fonksiyonu

ġekil 4.28 Dairesel kaymaların grafik yöntemi ile analizi için şev tasarım grafiği (Ulus, 1978)

Ġçsel Sürtünme Açısı (Q) : Kayma eşiğindeki yamaçlarda, yamaç yüzeyindeki eğimin yatay düzlemle yaptığı açıya içsel sürtünme açısı denir.

Doğal birim hacim ağırlığı (y) : Malzemenin cinsine göre deney numunesinin boyu, çapı, kütlesi ve hacminin ölçülmesi ile sonuçların elde edilmesi ile elde edilir.

Kohezyon (C): Moleküller arasındaki çekim kuvvetidir.

Gerekli tanımlamaları yapıldıktan sonra ArcMap ortamında buton eklenmiştir. Şekil 4.29‟ de buton görüntüsü gösterilmiştir.

ġekil 4.29 Şev açısı hesaplama butonu

Buton oluşturulduktan sonra butonu çalıştırılacak gerekli kod yazılmıştır. ArcGis ortamında verilerin saklandığı veritabanını tanımlamak için ArcObject bileşenleri kullanılmıştır. Şekil 4.30„da kullanılacak form ve formu çalıştırılacak kodlardan bir kısmı gösterilmiştir.

62

ġekil 4.30. Form ve butonu çalıştıran kod

Uygulamada ilk önce Şev yükseklik fonksiyonu hesaplanmaktadır, ardından Şekil 4.28‟ deki grafik kullanılıp güvenlik katsayısı 2 alınarak, şev açısı fonksiyonu okunur. Formda kullanılan Combobox seçeneği ile istenilen jeolojik katman seçilmiştir. Seçilen jeolojik katmana göre, veri tabanından içsel sürtünme açısı, doğal birim hacim ağırlığı, yükseklik, kohezyon değerleri formda otomatik veri tabanından alınarak doldurulmaktadır. Okunan şev açısı fonksiyonu forma girilip hesapla dendiğinde şev açısı hesaplanır. Örnek uygulama olarak jeolojik tabaka kuvarsit, şev açısı fonksiyonu -14.3 seçilmiştir yükseklik tablodan otomatik 10 m alınmıştır farklı bir yükseklik uygulanacaksa değiştirilebilir, hesapla dendiğinde şev açısının 39,7 derece hesaplandığı görülecektir. Örnek uygulama görüntüsü şekil 4.31‟ de gösterilmiştir.

ġekil 4.31. Örnek şev açısı hesabı

Çalışma bölgemize düşen jeolojik katmanlar göz önünde bulundurulduğunda, Eosen volkanik ile çakışmakta olduğu gözlemlenmektedir. Şekil 4.32‟ de pembe renkle temsil edilen Eosen volkanik tabakasıdır.

64 Çalışama alanı için belirlenen jeolojik tabaka sonucu şev yüksekliği 10 m ve şev açısı fonksiyonu grafikten okunup 5 girilerek, şev eğimi hesaplatıldığında şev eğiminin 41 derece olduğu görülür. Şekil 4.33 „de hesaplama görüntüsü gösterilmiştir.

ġekil 4.33. Şev açısı hesaplama

Hesaplanan bu şev açısının şekil 4.34‟de de görüldüğü üzere şev 2/3 eğimle kesilirse yaklaşık 41 derece açıyla kesmiş oluruz.

Karayolu uygulamalarında yarma şev eğimini hesaplama adına güzergah boyunca belirli numuneler alınıp deneylere tabi tutularak bizim yaptığımız hesaplamalara göre farklı güvenlik katsayıları kullanılarak şev eğimi belirlenmektedir. Biz bu uygulamada güvenlik katsayısı maksimum 2 alınarak (en güvenli) şev eğimi belirlenmiştir. Güzergah boyunca uygulanacak şev eğimi yaklaşık 2/3 olarak belirlenmiştir.

66 5. SONUÇLAR VE ÖNERĠLER

Teknolojinin gelişmesiyle CBS donanım ve yazılımlarında büyük gelişmeler olmaktadır. Ülkemizde de Coğrafi Bilgi Sistemlerinin gelişmesiyle devlet kurumları, özel sektör ve sivil kuruluşlar bu alanda çalışmalar yapmakta ve gelişmeleri takip etmektedirler. Böylelikle veri paylaşımı, etkileşimli çalışma, grafik veriler ile sözel verilerin tümünün bir arada kullanılabilmesi ve güncellenmesi, denetimin sağlanması ve gelir artışı sağlanmaktadır

Coğrafi Bilgi Sistemlerinin işletilmesi; verilerin toplanması, işlenmesi, saklanması, tekrar yenilenmesi, analiz ve dağıtımları bütünlük içerisinde sağlamaktadır. Bu gibi sistemlerin kullanılışlığı verilerin güncellenmesine, verilerin kalitesine, erişilebilirliğine ve bilgi üretmesinden ziyade kullanıcının ihtiyacına göre tasarlanmış sistemin büyüklüğüne bağlıdır.

Çalışma alanımız olarak Yozgat ili, Akdağmadeni ilçesi, Melikli, Davutlu, Yedişehirli köyleri seçilmiştir. Bu köylere ait kadastral altlıklar, Kadastro müdürlüğünden temin edilmiş dönüşüm parametreleri kullanılarak ED50 „den, ITRF sistemine dönüştürülmüştür.

Alınan altlıklar içerisinde 20 adet Nirengi noktası, 99 adet Poligon noktası veritabanına aktarılmıştır. Aktarılan yer kontrol noktalarının nokta numaraları ve koordinat değerleri veri tabanında tutulmaktadır. Yapılacak herhangi bir çalışmada bu noktalar kullanılacak bu sayede koordinat bütünlüğü ve güncelliği sağlanmış olacak, farklı uygulamalar için gerekiyorsa sıklaştırma yapılabilecektir. Bu sayede yeniden nokta atıp alım yapma ihtiyacı ortadan kaldırılmış olacaktır.

Kadastro müdürlüğünden alınan kadastral veriler gerekli dönüşümler ve topolojik düzeltmelerden sonra sisteme aktarılmıştır. 172 adet ada, 2552 adet parsel sisteme dahil edilmiş ve gerekli sözel bilgiler tablosal olarak veri tabanına girilmiştir. Bu sayede arazinin kadastral durumu sayısal ortama aktarılmış, kadastral ve tapu faaliyetleri sistem üzerinden kolayca kullanılabilir hale getirilmiştir.

Veritabanına dahil edilen raster harita rectifiye edilmiş ve dereler, orman arazileri sisteme dahil edilmiştir. Orman arazileri alan çıkartma işlemlerine tabii tutularak orman olmayan alanlar temizlenmiştir. Orman arazileri tablosuna, alanı, çevresi, ağaç cinsi, ağaç çapı gibi bilgiler girilmiştir. Görüntü zenginliğini ve işlem kolaylığını artırmak adına orman

arazilerine 29237 adet nokta orman yoğunluğu gözetilerek atılmış koordinat ve kot değerleri hesaplanmıştır. Semboloji kütüphanesi kullanılarak üç boyutlu ağaç sembolü ile görüntü güçlendirilmiştir.

Çalışma alanı içerisinde toprak yapısına göre yapılacak uygulamalar için kullanmak adına bölgenin geniş çapta jeolojik haritası sayısallaştırılıp jeolojik katman özellikleri olan içsel sürtünme açısı, kohezyon, birim hacim ağırlığı, tabaka ismi gibi veriler girilmiştir.

Veritabanına girilen raster haritalar kullanılarak münhanilere 10479 nokta atılarak koordinat hesaplanmış, kotlar ise münhanilerin kot değerleri baz alınarak veritabanına dahil edilmiştir. Bu noktalardan faydalanılarak üçgenleme yapılarak arazi modellenmiştir. Oluşturulan yükseklik modelinden faydalanılarak diğer detaylara yükseklik verisi kazandırılmış ve araziye ait üç boyutlu haritalar elde edilmiştir.

Oluşturulan bilgi sistemi ile birçok kamu ve özel kuruluşlar uygulamaya yönelik birçok faaliyet gerçekleştirebilecektir. Çalışmada Coğrafi Bilgi Sistemini aktif kullanma ve karayolu uygulamaları adına neler yapılabilirin araştırması yapılmıştır.

Sisteme dahil edilen veriler ve altlıklar kullanılarak bilgisayar ortamında güzergah çalışmaları yapılmıştır. Maliyet ve süre değerlendirmeleri yapılarak uygun güzergah tespit edilmiştir. Bulunan bu güzergah mevcut çalışan yol ile değerlendirildiğinde paralellik gösterdiği görülmüştür.

Kent bilgi sistemi uygulamalarının bir benzeri olan en yakın sağlık ocağı bulma ve yol analizleri yapılmıştır. Bu tür amaca yönelik daha birçok uygulamanın kurulan Network analiz sayesinde yapılabilmektedir. CBS yazılımlarının amaca yönelik geliştirilebilme yetenekleri sayesinde, ara kod yazılarak veritabanı ile etkileşimli, çalışan, veritabanındaki jeoloji katmanını kullanarak çalışma alanına düşen Eosen volkanik jeolojik tabakasının şev açısı hesaplanmıştır.

Bu çalışmada Coğrafi Bilgi Sisteminin yeteneklerinden yararlanılarak, birçok uygulamayı içine alan, özellikle de karayolu uygulamaları üzerine çalışılmıştır. Belirlenen bölgede oluşturulan Coğrafi Bilgi Sistemi başta karayolu uygulamaları olmak üzere bölgenin gelişmesine yönelik birçok alanda kullanılabilir. Karayolları Genel Müdürlüğü çalışmalarının daha verimli ve sağlıklı olması ve karayolları ile ilgili bilgilere ihtiyaç duyan diğer kurumlar ve yol kullanıcılarına daha iyi hizmet verebilmesi gibi birçok görevleri yerine getirebilir.

68 Kurulan bu sistemin faaliyete geçmesi ile kurumlar arası koordinasyon ve veri birliği sağlanmış olacaktır. Böylece bilgi kirliliğinin önüne geçilerek, devlet için maliyeti yüksek olan birçok uygulamanın tekrar tekrar yapılmasının da önüne geçileceği söylenebilir.

6. KAYNAKLAR

Arıcı, N., Uslu, O., 2009, Coğrafi Bilgi Sitemleri teknolojileri kullanılarak karayolu bilgi sistemi oluşturulması, TMMOB Coğrafi Bilgi Sistemleri Kongresi, İzmir.

BÖHHBÜY, Büyük Ölçekli Harita ve Harita Bilgileri Üretim Yönetmeliği, 2005. Chang, KT, 2008, Programming ArcObjects with VBA, U.S. Government Works.

Eungheol Kim, Manoj K.Jha, Bongsoo Son., 2005, improving the computational efficiency of higway alignment optimization models through a stepwise genetic algorithms approach.

Transportation Research Part B; Methodological, Volume 39, Issue 4, May 2005, Pages

339-360

Haward J, Simkowitz., 1988, Transportation applications of geographic information siystems, Computers, Environment and Urban Systems, Volume 12, Issue 4.

İşlem şirketler Grubu Eğitim dokümanı., 2006, ArcGis 9 uygulama dokümanı, İşlem

Coğrafi Bilgi sistemleri ve Eğitim Ltd.Şti. Ankara, 1-100.

Karakaş, İ R., 2007, CBS‟de ağ analizlerine yönelik coğrafi veritabanının otomatik olarak üretilmesi, Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemleri Kongresi 30 Ekim – 02 Kasım 2007, KTU, Trabzon.

Karayolu Tasarım El Kitabı, 2008, Karayolları Genel Müdürlüğü, Ankara, 1-40.

Karayolu Teknik Şartnamesi, 2006, Karayolları Genel Müdürlüğü Teknik araştırma Daire

Başkanlığı, Ankara.

Kol, Ç ve Küpçü, S., 2008, ArcGis 3D Analiz, İşlem Coğrafi Bilgi sistemleri ve Eğitim Ltd.Şti. Ankara, 1-60.

Netcad., 2007, Netpro 3D kulanım ve eğitim kılavuzu, Ankara başak matbaacılık, Ankara, 201-220.

Sarı, MP., 2007, ArcGis proğramı ve uygulamaları, Lisans bitirme tezi, Konya, 1-66. Sarı, F., 2010, CBS Amaçlı yer kontrol noktaları bilgi sistemi oluşturma ve Konya kent bünyesinde bir uygulama, Yüksek lisans tezi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Konya, 1-125.

Tecim, V., 2008, Coğrafi Bilgi Sistemleri, Dokuz Eylül Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü

Coğrafi Bilgi Sistemleri Anabilim Dalı, İzmir, 1-50.

Thill, J – C., 2000, Geographic information systems for transportation in perspective, Transportation Research PartC: Emerging Technologies, Volume 8, Issue 1-6, Pages 3-12.

70

Tombaklar, ÖH., 2004, Yol Bilgisi, Konya, 1-50

Tunalıoğlu, N., Öcalan, T., 2007, Üç boyutlu karayolu güzargah optimizasyonunda karar destek sistemi olarak genetik algoritmaların kullanımı, 11. Türkiye Harita Bilimsel ve

Teknik Kurultayı, Ankara

ULUS AY, R,, 1978, Şev denge analizlerinde kullanılan pratik yöntemler, MTA Derleme Rap, No, 8208,

Umar, F., Yayla, N., 1988, Yol İnşaatı, İTU İnşaat Fakültesi Matbaası, İstanbul, 1-45. Yıldırım, B., 1984, Yol İnşaatı, Fırat Üniversitesi, Elazığ, 1-30.

Yomralıoğlu, T., 2000, Coğrafi Bilgi Sistemleri Temel Kavram ve Uygulamalar, iber Ofset Trabzon, 1-480.

ÖZGEÇMĠġ

KĠġĠSEL BĠLGĠLER

Adı Soyadı : Osman Salih YILMAZ

Uyruğu : TC.

Doğum Yeri ve Tarihi : TRABZON 02,03,1985

Telefon : 0533 729 70 01

Faks :

e-mail : osman.s.yilmaz@hotmail.com

EĞĠTĠM

Derece Adı, Ġlçe, Ġl Bitirme Yılı

Lise : Affan Kitapçıoğlu Lisesi, Merkez, Trabzon 2001 Üniversite : Selçuk Üniversitesi 2007 Yüksek Lisans :

Doktora :

Ġġ DENEYĠMLERĠ

Yıl Kurum Görevi

2008- Öngün İnşaat Taah . Tic. A.Ş Etüt Proje Şefi