YATAKLARI
FAHRETT~N TIZLAK` Giri~:Devlet hazinesi için büyük gelir kaynaklar~ndan biri olman~n yan~nda, gerek resmi ve gerekse sivil alanlarda birçok kullan~m alan~~ ile büyük önem arzeden madenler aç~s~ndan Osmanl~~ Devleti oldukça zengindi. Bu zengin-lik, ayn~~ zamanda ülke topraklar~n~n çok geni~~ olmas~~ ile de yak~ndan alakal~~ idi. Böyle olunca, Osmanl~~ ülkesi içerisinde yer alan madenlerin cinsi de çe-~itlilik arzediyordu. Fakat yak~ n zamanlara kadar Osmanl~~ Devleti'nin sahip oldu~u bu zenginlik hakk~nda ve özellikle ülkede mevcut olan maden yatak-lar~~ hakk~nda pek fazla bilgiye sahip de~ildik. Çünkü ~imdiye kadar bu alanda Ahmet Refik taraf~ndan yap~lan bir çal~~may~' bir yana b~rakacak olursak, Osmanl~~ ülkesindeki maden yataklar~n~n çe~it itibariyle co~rafi ola-rak da~~l~m~na yönelik do~rudan bir çal~~ma yap~lmam~~t~r. Ancak, Osmanl~~ madencili~i ile do~rudan2 veya dolay113 olarak ba~lant~l~~ baz~~ çal~~malar ya-p~lm~~t~r. Fakat bunlar da Osmanl~~ maden yataklar~n~n cinslerine göre ülke içerisindeki da~~l~m~na yönelik de~ildir. Dolay~s~yla bu çal~~malarda da, ko-nuya bir vesile ile de~inilmektedir. Böyle olunca Osmanl~~ madencili~i hak-
Süleyman Demirel Üniversitesi Burdur E~itim Fakültesi-BURDUR.
Ahmet Refik, Osmanl~~ Devrinde Türkiye Madenleri (967-1200), ~stanbul, 1931,s. 60.
2 Do~rudan Osmanl~~ madencili~i ile ilgili olarak yap~lm~~~ olan ba~l~ca çal~~malar ~unlard~r: Ne~et Ça~atay, Osmanl~~ Devletinde Maden i~letme Hukuku, AÜDTCF, Bas~lmam~~~ Doktora Tezi, Ankara, 1942; "Osmanl~~ ~mparatorlu~unda Maden Hukuk ve ~ ktisadiyau Hakk~nda Vesikalar", Tarih Vesikalan, c. II, S. 10 (1942), s. 275-283; S. 12 (1942), s. 415-423; "Osmanl~~ ~ mparatorlu~unda Maden ~~letme Hukuku", AC1DTCFD, c. ~~, S. 1 (1943), s. 117-126. Kamil Su,
Bal~ kesir Madenleri, ~stanbul, 1939. Talat Mümtaz Yaman, "Kiire Bak~r Madenine Dair
Vesikalar", Tarih Vesikalart, c. I, S. 4 (1941), s. 266-287. Robert Anhegger, Beitrage Zur
Geschichte des Bergbaus im Osmanischen Reich, 1 Europaische Turkei, Bd. 1 (1943), II (1944),
~stanbul. Roads Murphy, "Mineral Exploation in the Ottoman Empire" The Encylopaedia of ~slam, volume V, Leiden, 1986, s. 973-985. Fahrettin T~zlak, Keban E~gani Yöresinde Madencilik
(1780-1850), FÜSBE, Doktora Tezi (TTK'da basluda), Elaz~~, 1991, XXXVI1+342 s.
3 Osmanl~~ madencili~inden bir vesile ile bahseden baz~~ çah~malar için bkz., Charles ~ssawi,
The Economic Histo~y of Turkey 1800-1914, Londan, 1980. Yücel Özkaya, XVIII. Yüzy~lda Osmanl~~ Kurumlar~~ ve Osmanl~~ Toplum Ya~ant~s~, Ankara, 1985. Ahmet Tabako~lu, Türk iktisat Tarihi. ~stanbul. 1986. Enver Ziya Karal, Osmanl~~ Tarihi, c. VI, Ankara, 1976.
704 FAHRETTIN TIZLAK
k~nda ~imdiye kadar yap~lm~~~ olan çal~~malardan, herhangi bir tarihte ülkede mevcut olan maden yataklar~n~n isimlerini ve cinslerini tam olarak ö~renmemiz mümkün olamamaktayd~. Bundan, taraf~m~zdan yap~lm~~~ olan "XIX. Yüzy~l~n ~lk Yar~s~nda Anadolu Madenleri' 4 isimli çal~~may~~ bir ölçüde ayr~~ tutabiliriz. Ancak, biz de, bu çal~~mam~zda belirli bir zaman dilimini esas alm~~~ oldu~umuzdan dolay~~ herhangi bir tarihe ait kesin bilgiler veremedik. Çünkü, Osmanl~~ Devleti'nde yer alan maden ocaklar~, her döneme göre de-~i~mi~tir. Bunda, baz~~ maden ocaklar~n~ n rezervlerinin pek fazla büyük ha-cimli olmamas~~ veya baz~lar~n~n da zamanla üretime elveri~li olmaktan ç~ k-mas~~ gibi nedenlerden dolay~~ kapanmalar~~ etkili oluyordu. Böyle olunca, y~ l-lara göre Osmanl~~ topraklar~nda bulunan maden ocaklar~n~ n say~ lar~n~n ve çe~itlerinin devaml~~ surette de~i~mesi durumu ortaya ç~ k~yordu. Bu nedenle, elde kesin kay~tlar olmay~nca herhangi bir tarihte Osmanl~~ Devleti'nde ne türden ve ne kadar maden oca~~n~n bulundu~u konusunda bu güne kadar hüküm vermek çok güç olmu~tur. Ancak, biz bugün bu konuda ayr~nt~l~~ bil-giler verebilecek durumday~z. Çünkü elimizde, 1857 y~l~nda Osmanl~~ ülke-sinde bulunan maden yataklar~= cinslerini, bulunduklar~~ yerleri ve genel durumlar~n~~ ihtiva eden bir defter mevcuttur. Sözkonusu defter, biraz sonra da de~inilece~i üzere, ortaya ç~kan bir ihtiyaçtan dolay~~ bütün Osmanl~~ ülke-sinde yer alan madenlerin durumlar~~ ile ilgilenmek üzere te~kil edilmi~~ olan Ma'adin-i HümâyC~n Meclisi taraf~ndan haz~rlanm~~t~r ve halen Ba~bakanl~ k Ar~ivinde hide Dahiliye Tasnifi'nde 23521 numarada kay~ tl~~ olarak bulunmaktad~r.
Biz bu çal~~mam~zda, bahsi geçen deftere dayal~~ olarak sözkonusu ta-rihte yani, defterin kaleme al~nd~~~~ y~llarda Osmanl~~ topraklar~nda mevcut olan madenlerin genel durumlar~~ ile 1857 y~l~nda ülke genelinde mevcut maden yataklar~n~~ cinsleri, bulunduklar~~ yerler ve i~letme durumlar~~ itiba-riyle vermeye çal~~aca~~z. Ancak, hemen belirtelim ki, sözkonusu defterde, listesi verilen maden ocaklar~n~n üretim kapasiteleri hakk~ nda bilgi yer al-mad~~~~ için biz bu konuya girmeyece~iz. Ki, zaten böyle bir konu, üzerinde çok detayl~~ ~ekilde ayr~~ bir ara~t~rmay~~ gerektirmektedir.
A - XIX. Yüzy~l~n Ortalar~nda Osmanl~~ Madenlerinin Genel Durumu: Sözkonusu defterde yer alan bilgilere göre, 1857 y~ l~ndan önce Osmanl~~ topraklar~nda var olan maden ocaklar~n~n ço~u emanet usulü ile devlet tara-
f~ndan idare edilmekte ve i~letilmektedir. Osmanl~~ Devletinde mukataalar~n emaneten idare edilmelerinin alt~nda yatan sebeplerin burada da etkili ol-du~u görülmektedir. Nitekim, Osmanl~~ Devletinde emaneten idare edilen mukataalar, genelde az gelir getiren ve dolay~s~yla özel te~ebbüsün pek iltifat etmedi~i gelir kaynaklar~ndan olu~uyordu. Bu durumun biz, ele ald~~~m~z tarihte var olan maden yataldar~mn önemli bir bölümünde de geçerli oldu-~unu görüyoruz. Çünkü, ayn~~ defterde belirtildi~ine göre bu ~ekilde idare edilen ve i~letilen maden ocaldarn~da, elde edilen gelirler, üretim faaliyetleri için yap~lan masraflar~~ kar~~lamarnaktad~r. Bundan dolay~~ bu türden ocaida-nn baz~lar~~ kapanma noktas~na gelmi~tir.
Yine defterde yer alan kay~tlara göre, bu dönemde Osmanl~~ toprakla-r~nda varl~~~~ tespit edilen maden ocaklatoprakla-r~ndan baz~lar~~ da i~letmeye müsait durumda de~ildir. Bu yüzden, yap~lan ara~t~rmalar sonucunda yeni ke~fedi-len maden ocaklar~n~n baz~lar~, rezervleri kalite itibariyle üretime elveri~li olmad~~~~ için i~letmeye al~nmam~~t~r. Dolay~s~yla burada, klasik Osmanl~~ ma-dencilik rejiminde, yeni bulunan bir maden oca~~ndan numune al~narak o oca~~n üretime elveri~li olup olmad~~~na karar verilmesi hususunda gösteri-len titizli~in bu dönemde de devam ettirildi~i anla~~lmaktad~r. Dolay~s~yla gereksiz harcamalardan böylelikle kagmlm~~~ oluyordu.
Bu dönemdeki Osmanl~~ madencili~inin içerisinde bulundu~u ba~l~ca problemlerden birisinin, ülkede var olan ekonomik bunal~ma paralel olarak sermaye s~k~nt~s~~ oldu~u anla~~lmaktad~r. Bu s~k~nt~~ o derece ileri boyutlara ula~m~~~ olmal~d~r ki, inceledi~imiz defterdeki ifadelere göre, baz~~ maden ya-taklar~~ yeterli sermayenin bulunamamas~ndan dolay~~ i~letmeye al~namamak-tad~n Bu konuda tedbir olarak görülen uygulamalardan biri, bu ~ekildeki maden ocaklanmn i~letme imtiyazlann~, baz~~ ~artlar çerçevesinde istekli olan ki~i veya ~irketlere vermektir. Devlet buna da ba~vurmu~~ ve istekli olup da bu konuda müracaat edenlere emr-i aliler ile istedikleri maden ocaklar~n~~ i~-letme yetkisini vermi~tir. Ancak s~k~nt~~ o kadar önemli boyutlarda olmal~~ ki, bu tür giri~imciler de, gerekli olan i~letme sermayesini bulmakta zorlanm~~-lard~r. Bu yüzden onlar da, d~~ar~dan borç para alma yoluna gitmi~lerdir. Fakat, bu da, i~letmeden al~nacak olan kâr~n azalmas~na sebep oldu~u için i~-letme imtiyaz~n~~ alan te~ebbüs sahipleri, ald~klar~~ imtiyazlan ba~kalar~na dev-reder duruma gelmi~lerdir.
706 FAHRETT~N TIZLAX
Bütün bunlar~n sonucunda anla~~lan o ki, sözkonusu dönemde Osmanl~~ madencili~i büyük bir krizin içerisine girmi~~ bulunmaktad~r. Tabii ki, devlet, bu duruma çare bulmak zorunda idi. Çünkü en nihayetinde i~letilemeyen ve de i~letilemedi~i için at~l vaziyette kalan madenler, devletin kendi mal~~ ve en önemli gelir kaynaklar~~ aras~nda yer al~yordu. Bu çerçevede Osmanl~~ yöne-timinin, mevcut maden ocaklanndan devletçe i~letilebilecek olanlar~~ ay~ra-rak, geri kalanlar~mn yerli veya Osmanl~'ya dost yabanc~~ devletler tebas~ndan olan ba~ka ~irketlere ihale edilmesi prensibini benimsemi~~ oldu~unu görü-yoruz. Bunda da ilke olarak ilk etapta, do~abilece~i dü~ünülen birtak~m mahzurlar~~ içermeyen ve mülki ve mali aç~lardan da devlete faydalar sa~laya-cak birtak~m sa~lam kurallar~~ ihtiva eden anla~malar~n, ilgililer ile yap~lmas~~ benimsenmi~tir. ~kinci olarak da, emaneten idare edilecek maden ocaklar~-n~n yukar~daki esaslar çerçevesinde istekli olanlara ihale edilece~inin ilan edilmesi kural~~ kabul edilmi~tir. Burada bahsedilen bütün bu hususlar, 1857 y~l~ndan önce Meclis-i Mi-i Tanzimat taraf~ndan yap~lan müzakereler netice-sinde olu~an fikirlerdir ve uygulanmas~~ için merkezi yönetime sunulmu~tur. Ancak, belirtilen bu fikirlerin uygulanabilirlik veya uygunluk derecesinin ne oldu~u konusunda merkezi yönetim taraf~ndan hemen bir ara~t~rma ba~lat~-lir ve bu do~rultuda Ma'adin-i HümâyC~n Meclisinden görü~~ isteniba~lat~-lir. Ad~~ ge-cen meclis de bu konudaki görü~lerini belirtirken 1857 y~l~~ itibariyle ülke genelinde var olan maden yataklann~n çe~itleri ve bulunduklar~~ yerler ile i~-letme durumlar~n~~ ihtiva eden bir defter haz~rlam~~t~r. Bu defter, daha sonra Hazine-i Hassa Nezâreti taraf~ndan Meclis-i Ali-i Tanzimat'a gönderilir. Meclis-i kli-i Tanzimat dairesinde, Hazine-i Hassa, Mecli-i Vâlâ, Maliye ve Evkaf-~~ Hümây~:in Nezareti temsilcilerinin de bulundu~u bir toplant~~ yap~la-rak Ma'adin-i Hümâyûn Meclisi'nden gelen bu görü~ler müzakere edilir. Yap~lan görü~meler neticesinde Rumeli'de bulunan madenler için bir ~irket tesis edilmesi ve bu ~irketin hisselerinin ülke geneline sat~lmas~~ ile bütün madenler için geçerli olacak bir nizamnâmenin haz~rlanmas~~ kararla~t~nl~r (25 Eylül 1856). Bu konu ile ilgili olarak 5 Ekim 1856 tarihinde sadrazam~ n padi~aha sunmu~~ oldu~u telhiste belirtildi~ine göre ise, bir maden nizam-nâmesinin haz~rlanmas~ndaki fayda, ülke topraklar~nda gerek çe~itlilik ve ge-rekse say~~ itibariyle oldukça fazla miktardaki madenlerden daha çok fayda sa~lanabilece~i ~eklinde belirtilmi~tir. Burada bahsi geçen bütün fikirler padi~ah taraf~ndan da kabul edilir ve uygulama alan~na konulabilmesi için
irade-i seniyye sad~r olur. Yay~nlanan irade gere~ince ba~lat~lan faaliyetler bundan be~~ y~l sonra 1861 y~l~nda meyvesini verir ve Osmanl~~ Devletinde ilk defa bir maden nizamnamesi yay~nlan~rs.
~~te bizim elimizde mevcut olan defter, yukar~da bahsedilen süreç sonu-cunda Ma'adin-i Hümâyün Meclisi taraf~ndan haz~rlanm~~~ olan defterdir. Doyay~s~yla a~a~~da verecek oldu~umuz bilgiler, sözü edilen bu deftere da-yanmaktad~r.
B - 1857 Y~l~nda Osmanh Maden Yataklar~ :
Bu konuya girmeden önce hemen belirtelim ki, ele ald~~~m~z dönemde, yani Nisan 1857'de Osmanl~~ topraklar~nda yer alan maden ocaklann~, eli-mizde bulunan deftere dayal~~ olarak vermeye çal~~~rken ilk önce dikkate al-d~~~m~z husus, madenlerin cinsi olmu~tur. Dolay~s~yla burada, madenlerin önem derecesine göre bir s~ralamay~~ esas alarak bunlar~n, nerelerde bulun-du~unu veya ülkenin hangi lusunlar~nda üretildi~ini belirtmeye çal~~aca~~z. Bu çerçevede ilk önce ele alacak oldu~umuz maden çe~idi, tarihin hiçbir döneminde de~erinden bir~ey kaybetmeyen alt~n olacakt~r.
a - Alt~n Yataklar~:
Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nda belirtilen tarihte alt~n üretiminin gerçekle~-tirilmekte oldu~u ba~hca maden yataklar~~ ~unlard~r: 1 - Keban madeni. 2 - Amasya sanca~~na ba~l~~ Gümü~haaköy ka7as~~ ve civar~nda bulunan maden-ler. Sözkonusu madenlerde gümü~~ ve kur~un üretimi de gerçekle~tirilmek-teydi. 3 - Ni~de sanca~~~ dahilinde bulunan Bereketli madeni. Bu maden oca-~~nda ileride de belirtilece~i üzere ayn~~ zamanda gümü~~ ve kur~un üretimi de yap~l~yordu. 4 - Kastamonu ~ehir merkezine on saat uzakl~kta bulunan Akkaya nahiyesine ba~l~~ Çoban köyü ve Ilgaz da~~~ ile Gökdere, Çaya~z~~ ve Nerdivanba~~~ diye bilinen yörelerde bulunan maden ocaklar~~ . Bu ocaldarda az sonra da görülece~i üzere gümü~, kur~un ve nikel üretimi de yap~lmak-tayd~. 5 - Bosna eyaleti Könice kazas~~ yak~nlar~nda bulunan Kre~ova ve Prozor köyleri ile ~zvornik sanca~~na tabi Srebrenica, Tuzla-i Bal, ve Gradacac'da bulunan ocaldar ile Resyofa (?) havalisinde ayn~~ zamanda gümü~~ madeni
5 1861 y~l~nda yay~nlanm~~~ olan nizamnâme ve bu konudaki yaz~~malar için bkz.
Ba~bakanl~k Ar~ivi, Dosya Usulü ~rüdeler Tasnifi (DUIT), dosya 21, gömlek 2-1. Bu nizamâmenin Frans~z öme~inden ç~kar~ld~~~~ hk. bkz., Ba~bakanl~k Ar~ivi, Y~ld~z Esas Evrak~~
708 FAHRETTIN TIZLAK
üretimi de yap~lmakta olan alt~n madeni. 6 - Drama sanca~~na ba~l~~ Gümülcine kazas~nda ~ene ve Seyfosta köyleri ile Dar~dere nahiyesine yak~n ~lyasca, Sultaneri, E~ridere, Göricek, ve Kalyopi köylerindeki maden ocaklan ile Filibe sanca~~~ Tasvice köyünde bulunan gümü~~ ve kur~un ile kar~~~k alt~n madeni. 7 - Gümülcine kazas~~ dahilinde bulunan Maronya ~aphanesi yak~n-lar~ndaki bir da~~ (ismi belirtilmemi~) ile Selanik kazas~nda Karada~~ ismin-deki bir yerde bulunan alt~n madenleri. En son zilu-edilen maden oca~~nda da ayn~~ zamanda gümü~~ ve kur~un üretimi yap~lmakta idi. 8 - Bo~aziçinde bulunan Yürüs nahiyesinde ortaya ç~kan bak~r ile kar~~~k alt~n madeni. 9 - Adana eyaletinde Post isimli yerde bulunan ve gümü~~ ile kur~un da ihtiva eden alt~n madeni.
Görüldü~ü üzere, XIX. yüzy~l~n ortalar~nda Osmanl~~ ülkesinde var olan alt~n madenleri, co~rafi olarak daha çok Anadolu topraklar~~ üzerinde yo~un-la~maktad~r.
b - Gümü~~ Yataklar~:
Tarih boyunca oldu~u gibi, Osmanl~~ toplumunda da insanlar~n en fazla de~er verdikleri ve kulland~klar~~ bir di~er maden çe~idi de gümü~~ idi. Elimizdeki deftere göre, Osmanl~~ Devleti'nin bu aç~dan da önemli bir zen-ginli~e sahip oldu~u görülmektedir. Bu cümleden olarak, defterin kaleme al~nd~~~~ dönemde Osmanl~~ topraklar~nda gümü~~ üretimi yap~lan maden ocaklar~n~~ ~öylece s~ralayabiliriz: 1 - Keban madeni6. 2 - Amasya sanca~~~ da-hilinde yer alan Gümü~hac~köy ve civannda bulunan Bak~rçay~~ madeni. 3 - Bozok sanca~~~ s~n~rlar~nda yer alan ve kur~un üretimi de yap~lan maden oca~~. 4 - K~r~ehir sanca~~~ dahilinde yer alan Gümü~kan madeni. Bu ocakda ayn~~ zamanda kur~un üretimi de yap~l~yordu. 5 - Konya sanca~~ nda Çizme ismiyle bilinen yerde kur~un madeni de elde edilen maden oca~~. 6 - Ni~de sanca~~~ s~n~rlar~~ dahilinde yer alan Bereketli madeni. 7 - Yine Ni~de sanca~~~ dahilinde yer alan Bulgarda~~~ madeni. 8 - Trabzon eyaleti dahilinde yer alan ~adi, Il~ca, Gümü~beli, Kurum ve Züngar isimleri ile bilinen maden ocaklar~. 9 - Yine, Trabzon sanca~~nda Ke~ab kazas~~ Çak~rl~~ köyünde E~rimon deresi denilen yerde bulunan maden oca~~. 10 - Adana eyaletinde Post isimli yerde bulunan gümü~~ madeni. 11 - Kozanda~~'nda bulunan gümü~~ madeni. 6 Keban madeninin tarihçesi, XVIII. yüzy~l sonu ile XIX. yüzy~l~n ilk yans~ndaki üretim
12 - Kastamonu ~ehir merkezine on saat uzakl~kta bulunan Akkaya nahiye-sine ba~l~~ Ceban köyünde Ilgazda~~, Gökdere, Çaya~z~~ ve Nerdivanba~~~ diye bilinen yerlerde bulunan maden ocaklar~. 13 - Kastamonu sanca~~~ dahilinde bulunan Küre-i Nühas madeni. Bu maden oca~~nda, oca~~n Osmanl~~ hâki-miyetine geçti~i andan itibaren bak~ r üretiminin yap~ld~~~~ bilinmektedir. Ancak, bu kay~ttan anla~~ld~~ma göre, ele ald~~~m~z dönemlerde burada ba-k~ r üretimi sona ermi~~ ve gümü~~ madeni üretimine geçilmi~tir. 14 - Hüdavendigâr eyaletine ba~l~~ Yeni~ehir kazas~~ Demirbo~a ve Perçin köyleri ile ayn~~ eyalete ba~l~~ Arnabud kazas~~ Balar~m ve Mustafal~~ köylerine iki~er saat uzakl~kta bir yerde bulunan maden ocaklar~. 15 - Hüdavendigâr sanca~~~ ~ negöl kazas~~ civar~ nda bulunan da~daki gümü~~ madeni. 16 - Mihaliç kaza-s~na ba~l~~ Dö~le köyünde bulunan gümü~~ madeni. 17 - ~zmid sanca~~nda lunan Sile kazas~n~ n Maryollar~~ ve Karaburun diye bilinen mevkilerinde bu-lunan ve ayn~~ zamanda di~er baz~~ maden ocaklar~nda oldu~u gibi, kur~un madeni de elde edilen maden oca~~. 18 - Sivas eyaletine ba~l~~ Erbaa kazas~~ s~n~rlar~~ dahilinde yer alan ve ayn~~ zamanda bak~ r üretimi de yap~lan maden oca~~. 19 - Yine ayn~~ eyalet dahilinde yer alan Çit ismiyle an~lan gümü~~ ma-deni. 20 - Yine bu eyalete ba~l~~ Mecidözü kazas~na yer alan maden ocaklar~. Bu ocaklarda da ayr~ ca kur~un madeni üretimi gerçekle~tiriliyordu. 21 - Diyarbak~ r eyaletinde yer alan Palu kazas~ nda Sivas nahiyesine ba~l~~ Rizvan ve Tarakum isimli yerle~im birimlerinde ortaya ç~kan ve bak~r üretimi de ya-p~lan maden ocaklar~. 22 - Kemah kazas~na tabi Hüsnebeli isimli yerde ortaya ç~ kan gümü~~ madeni. 23 - Edremid ve Ayd~nc~k kazalar~nda ortaya ç~ kan gümü~~ madenleri. 24 - Bergama kazas~na tabi Geyikda~~~ isimli yerde bulunan ve kur~un da üretilen maden oca~~. 25 - Mara~~ sanca~~~ s~n~rlar~~ dahilinde bu-lunan Haçin köyü civar~ nda yer alan gümü~~ madeni. 26 - Selanik eyaletinde bulunan Siroz sanca~~na ba~l~~ Demirhisar~~ kazas~~ dahilinde yer alan Senkl (?) Petrova, Remuri-i Sa~ir? ve Kebir köylerinde bulunan maden ocaklar~, Bu ocaklarda da ayn~~ zamanda kur~un madeni üretimi yap~ lmakta idi. 27 - Yine ayn~~ eyalet dahilinde Derme kazas~nda Göricek köyü civar~nda yer alan bir da~da Bo~aziçi denilen mevkide ortaya ç~kan ve kur~un üretimi de yap~-lan maden oca~~. 28 - Köstendil sanca~~~ dahilinde bulunan Kratova ve Yapanca nahiyelerinde yeni bulunmu~~ olan gümü~~ madeni. 29 - Bosna eya-letinde Könice kazas~~ yak~nlar~nda bulunan Kre~ova ve Prozor köyleri ile yine ayn~~ eyalete ba~l~~ ~zvornik sanca~~nda Srebrenica, Tuzla-i Bal, Gradacac ve Resyofa isimli yerlerde bulunan gümü~~ madeni ocaklar~. 30 - Drama sanca~~~ dahilinde bulunan Gümülcine kazas~nda ~ene ve Seyfosta
710 FAHRETTIN T1ZLAK
köyleri ile Dandere nahiyesine ba~l~~ ~lyasca, Sultaneri, E~ridere, Göricek ve Kalyopi mevkileriyle, Filibe sanca~~nda yer alan Deli ~brahimce mevkiinde bulunan maden ocaklar~. 31 - Yanya eyaleti T~rhala sanca~~~ Gulos (?) nahiye-sinde zuhur eden ve z~rn~k ile bak~r da üretilen maden oca~~. 32 - Pirlepe ka-zas~nda bulunan gümü~~ madeni. 33 - Yine Pirlepe kaka-zas~nda bulunan Ru~de (?) köyü civar~ndaki gümü~~ madeni. 34 - Gümülcine kazas~nda yer alan Maronya ~aphanesi civar~ndaki da~~ ile Selanik kazas~na ba~l~~ Karada~~ mev-kiinde bulunan maden ocaklar~. 35 - Beykoz kazas~~ Kurtulmu~~ mevmev-kiinde zuhur eden ve ayn~~ zamanda kur~un üretimi de yap~lan gümü~~ madeni. 36 - Rumelikava~~'nda ve Teknecideresi'nde zuhur eden ve bak~r da elde edilen gümü~~ madenleri.
Görüldü~ü üzere, XIX. yüzy~l~n ortalar~nda mevcut olan Osmanl~~ top-raklar~, gümü~~ madeni aç~s~ndan oldukça büyük bir zenginli~e sahipti ve gümü~~ madeni üretimi yap~lan toplam 36 adet maden oca~~n~ n 25 adedi Anadolu topraklar~~ üzerinde bulunuyordu. Bu zenginli~-in büyük bir bölü-münün Anadolu topraklar~~ üzerinde bulunmas~~ dikkat çekicidir.
c - Kur~un Yataklar~:
Kur~un, Osmanl~~ madencili~inde genellikle gümü~~ üretimi yap~lan ma-den ocaldar~nda ikinci ürün olarak elde edilen bir mama-den olarak dikkatimizi çekmektedir. Osmanl~~ Devletinde, özellikle askeri alanda top dökümünde ve sivil alanda da ba~l~ca çat~~ kaplamac~l~~~nda kullan~lan kur~un madeninin, üretiminin yap~ld~~~~ maden ocaklar~n~n ülke genelinde bulundu~u yerler ~unlard~r: 1 - Keban madeni. 2- Amasya sanca~~nda bulunan Gümü~hac~köy ve mülhakat~ndan olan Bak~rçay~~ madeni. 3- K~r~ehir sanca~~nda bulunan Gümü~kâ'n madeni. 4 - Ni~de sanca~~nda bulunan Bulgarda~~~ madeni. 5 - Adana eyaleti dahilinde bulunan Gülek madeni. Bu maden oca~~ ndan sa-dece kur~un üretilmekte idi. 6 - Y~ne, Adana eyaleti dahilihde Post isimli yer-deki maden oca~~. 7 - Konya sanca~~nda Çizme isimli yerde bulunan maden oca~~. 8 - Kastamonu sanca~~nda bulunan Küre-i Nühas madeni. 9 - Y~ne ayn~~ sancak dahilinde yer alan Akkaya nahiyesine tabi Ceban köyü ile Ilgaz Da~~~ ve Çaya~z~~ ve Nerdivanba~~~ denilen yerlerde bulunan maden ocaklar~. 10 - Hakkari sanca~~nda yer alan maden oca~~. 11 - Sivas eyaleti Mecidözü kaza-s~nda yer alan maden oca~~. 12 - Kocaili sanca~~na ba~l~~ Gökyüze kazas~ na tabi Pelitli köyünde yer alan kur~un madeni. Bu maden oca~~ndan da sadece kur~un üretiliyordu. 13 - Bergama kazas~nda yer alan Geyikda~~'nda bulunan maden oca~~. 14 - ~zmit sanca~~~ ~ile kazas~nda Maryollar~~ ve Karaburun deni-
len mevkilerde bulunan maden ocaklar~. 15 - Selanik eyaletine ba~l~~ Demirhisar kazas~nda yer alan maden oca~~. 16 - Drama sanca~~nda yer alan Gümülcine kazas~nda bulunan maden oca~~. 17 - Pirlepe kazas~~ dahilindeki Demirbozan maden oca~~. Bu maden oca~~nda da ayn~~ zamanda z~rmk ve k~rm~z~~ boya üretimi yap~l~yordu. 18 - Beykoz kazas~nda Kurtulmu~~ isimli yerde bulunan maden oca~~. 19 - Pravi~te kazas~nda yer alan Boranl~~ isimli da~da bak~r üretimi de yap~lan maden oca~~. 20 - Selanik sanca~~nda Derme kazas~~ Göricek köyünde bir da~da yer alan maden oca~~. 21 - Gümilcine ka-zas~~ dahilinde yer alan Maronya ~aphanesinde ortaya ç~kan maden oca~~. 22 - Büyükada'da ortaya ç~kan kur~un madeni.
Kur~un madeni aç~s~ndan da~~l~ma bir göz att~~~m~zda ise, XIX. yüzy~l~n ortalar~nda Osmanl~~ topraklar~nda bulunan kur~un madeni ocaklar~n~n bü-yük bir bölümünün Rumeli topraklar~nda bulundu~u ortaya ç~kmaktad~r.
d - Mi~rdeseng:
Osmanl~~ Devleti'nde gümü~~ madeni üretimi ile çok yak~ndan ilgili olan bir di~er maden de mürdesengdi. A~a~~da da görülece~i üzere ülke gene-linde pek fazla üretim alan~~ olmamas~na ra~men, belirtilen ilgisinden dolay~~ mürdesengi hemen burada zilu-etmek durumunda kald~k.
Mürdeseng, sözlük anlam~~ olarak sar~~ veya k~rm~z~~ renkte, kur~undan elde edilen bir maden olarak bilinmektedir7. Bir di~er ismi de kur~un-oksit olan bu maden, Osmanl~~ madencili~inde kimyasal olarak gümü~~ ihtiva eden cevherlerin birinci defa tasfiyesinden elde edilens ve kur~un bile~imi içeren cevherlerin ayr~~t~nlmas~nda kullan~lan bir maddedirs. Sözkonusu maddenin elde edildi~i maden ocaklar~~ aras~nda birinci s~ray~~ Keban madeni almakta-d~r'''.
e - Bak~r Yataklar~:
Bak~r, Osmanl~~ Devleti'nde oldukça stratejik bir öneme sahip olan ma-den olarak kar~~m~za ç~kmaktad~r. Çünkü, sözkonusu mama-den, geni~~ bir sivil
7 Hüseyin Amid, Ferheng-i Amid, Tehran, Tarihsiz, s. 957; Ziya ~ükün, Farsça-Türkçe Lügat, ~stanbul, 1948, s. 1792.
8 Roads Murphy, "Mineral Exploation in the Ottoman Empire", The Encylopaedia of ~slam, N'olume V, Leiden, 1986, s. 981.
9 Ne~et Ça~atay, Osmanl~~ Devletinde Maden ~~letme Hukuku, AÜDTCF, Bas~lmam~~~
Doktora Tezi, Ankara, 1942, s. 13. 1° F. T~zlak, a.g.t., s. 203-206.
712 FAHRETTIN TIZLAK
kullan~m alan~n~n yan~nda, askeri alanda da büyük bir kullan~m alan~na sa-hipti. Bu alanda genellikle tophanede, cebehanede ve tersanede kullan~lma-s~ndan dolay~~ devlet için stratejik önem arzeden bak~r~n, devletin izini ol-maks~z~n d~~ar~ya ihraç edilmesi yasakt~~ veya d~~ar~ya ihraç edilip edilmiye-ce~i konusunda gerekli karar mutlaka merkezi yönetim taraf~ndan verilirdi. Hatta, öyle ki, b~rakal~m d~~ar~ya ihraç konusunu, ülke içerisine bile bak~r~n sürümü devletin izini çerçevesinde gerçekle~tirilmekte idi. Bütün bunlardan dolay~, Osmanl~~ Devleti'nin, di~er madenlerde oldu~u gibi, balurda da tekel-cilik politikas~~ izlemi~~ oldu~unu biliyoruz. Bu ön bilgilerden sonra, devletin bol miktarda ürün elde edilmesi politikas~n~~ her zaman için uygulamak iste-di~i ba~l~ca bak~r yataklar~n~~ ~öylece s~ralayabiliriz: 1 - Harput eyaleti dahi-linde yer alan Ergani madenin. 2 - Trabzon eyaleti dahidahi-linde yer alan ~sal~, Luhnas, Karaçukur, Koyulhisar, Derintoros, Sefit (?), Makos ve ~delik (?) madenleri, 3 - Yine Trabzon eyaleti dahilinde yer alan Gümü~hane Maden-i Hümâyanuna ba~l~~ olan Halavlu bak~r madeni. Bu ve bir önceki maddede belirtilen maden ocaklar~ndan sadece bak~r madeni üretimi gerçekle~tiril-mekte idi. 4 - Ergani madenine ba~l~~ olarak üretim faaliyetine devam eden Hu~in madeni. Bu maden oca~~ndan da sadece bak~r elde ediliyordu. 5 - Palu ve Lice kazalar~~ s~n~rlar~~ aras~nda yer alan Felek köyü civar~nda Seferderesi denilen yerde ortaya ç~kan bak~ r madeni. 6 - Yine, ayn~~ kaza da-hilindeki Sivas nahiyesine ba~l~~ Rizvan ve Tarakum nahiyelerinde (defterde aynen bu ~ekilde belirtilmi~tir) yer alan maden ocaklar~. 7 - Sivas eyaletine ba~l~~ Erbaa kazas~~ dahilinde yer alan maden oca~~. 8 - Ayn~~ eyalet dahilinde bulunan Boru ve Almi isimlerindeki bak~r madeni ocaklar~. 9 - Sar~yar'da or-taya ç~kan bak~r madeni. 10 - Bo~aziçi'nde yer alan Yürüs nahiyesindeki bak~ r madeni oca~~. 11 - Bosna eyaletinde Könice kazas~~ ile ~zvornik sanca~~~ ara-s~nda yer alan maden ocaklar~. 12 - Yanya eyaletinde yer alan T~rhala sanca~~~ dahilinde bulunan Gulos (?) nahiyesindeki maden oca~~. 13 - Pravi~te kazas~~ dahilinde yer alan Boranl~~ da~~ndaki maden oca~~. 14 - Rumeli Kava~~'nda Teknecideresi'nde ortaya ç~kan maden oca~~.
1850% y~llarda Osmanl~~ ülkesinde mevcut olan bak~r madeni yataklar~~ aç~s~ndan da en zengin bölge olarak kar~~m~za Anadolu topraklar~~ ç~kmakta-
Bu madenin XVIII. yüzy~l sonlar~~ ile XIX. yüzy~l~n ilk yar~smdaki üretim ve i~letme durumdan hakk~nda bkz., F. T~zlak, a.g.t., s. 206-215.
d~r. Nitekim, yukar~da da görüldü~ü üzere, Osmanl~~ Devleti'nin ele al~nan dönemde sahip oldu~u bak~r madeni ocaklar~n~n % 80'i Anadolu'da yer al-makta idi.
f - Nikel Yataklar~:
XIX. yüzy~l~n ortalar~nda Osmanl~~ Devletinde üretildi~ini gördü~ümüz madenlerden biri de nikeldi. Ancak, hemen belirtelim ki, Osmanl~~ Devleti bu aç~dan pek fazla bir zenginli~e sahip de~ildi. Çünkü, elimizdeki defterde yer ald~~~~ kadar~yla sözkonusu dönemde Osmanl~~ topraklar~nda nikel üre-timi sadece Kastamonu sanca~~~ dahilinde yap~lmakta idi. Buna göre, nikel üretimi gerçekle~tirilen ocaklar, ayn~~ sancak dahilinde bulunan Ceban köyü ve Ilgaz Da~~~ ile Nerdivanba~~~ denilen yerlerde bulunuyordu.
g - Krom Madeni:
Elimizdeki deftere göre sözkonusu dönemde Osmanl~~ topraklar~nda krom madeni üretimi yap~lan bir adet maden oca~~~ bulunuyordu ve o da Kütahya sanca~~~ dahilinde yer al~yordu.
h - Demir Madeni:
Kaynak olarak elimizde bulunan defterde belirtildi~ine göre, Osmanl~~ topraklar~nda bulunan demir madeni yataklar~~ aç~s~ndan da kroma benzer bir durumun sözkonusu oldu~u görülmektedir. Çünkü, defterde yer alan kay~tlara göre o dönemde Osmanl~~ topraklar~nda sadece Sivas eyaleti dahi-linde bir adet demir üretimi yap~lan maden oca~~~ göze çarpmaktad~r.
- Z~rr~ih Yataklar~:
XIX. yüzy~l~n ortalar~nda Osmanl~~ topraklar~nda üretimi yap~lan maden-lerden biri de z~rr~ll~~ madeni idi. Z~rn~k diye de bilinen bu maden, arsenik ile kükürt kar~~~m~~ bir maddedir'2. Sözkonusu dönemde bu madenin üreti-minin yap~ld~~~~ ba~l~ca maden yataklar~~ -ki, bunlar genellikle Rumeli toprak-lar~nda yo~unla~maktad~r- ~unlar& 1 - Bosna eyaleti Könice kazas~~ yak~ nla-r~ndaki Kra~ova ve Prozor köyleri ile ~zvornik sanca~~na ba~l~~ Srebrenica ve Tuzla-i Bâlâ ve Gradacac bölgelerinde yer alan maden ocaklar~. 2 - Yanya eya-leti dahilinde yer alan T~rhala sanca~~nda bulunan Gulos (?) nahiyesindeki maden oca~~. 3 -Pirlepe kazas~nda bulunan Demirbozan madeni. 4 -Hakkari
714 FAHRETTIN TIZLAK
sanca~~nda bulunan ve daha önce kur~un üretildi~ini belirtti~imiz maden oca~~.
j - Z~mpara Yataklar~:
Bu madenin de üretildi~i yer olarak kar~~m~za birkaç maden oca~~~ ç~k-maktad~r. Bunlar da, ~zmir eyaletine ba~l~~ Kütahya sanca~~~ dahilinde bulu-nan bir maden oca~~~ ile Sak~z adas~~ civar~nda yer alan Nikarya adas~nda bu-lunan bir ba~ka maden oca~~ndan ibarettir.
k - Laileta~~~ Madeni:
Lületa~~, yer alt~ndaki s~cak sular~n hareketleri esnas~nda meydana gelen tortulanmadan olu~an ve silisit ma~nezi'3 diye de bilinen bir madendir. XIX. yüzy~l~n ortalar~nda Osmanl~~ ülkesinde bu madenin elde edildi~i bir tek ma-den oca~~~ vard~~ ve o da, Kütahya sanca~~~ dahilinde yer alan Armudili nahiye-sinde bulunan lületa~~~ madeni idi.
1- Alç~ta~~~ Yataklar~:
XIX. yüzy~l~n ortalar~nda Osmanl~~ topraklar~nda üretimi yap~lan maden-lerden biri de alç~ta~~~ idi. Ancak, sözkonusu madenin üretiminin de pek yay-g~n olmad~~~~ ve sadece iki yerde üretildi~i bilinmektedir. Elimizdeki def-terde yer alan kay~tlara göre alç~ta~m~n üretildi~i ba~l~ca maden ocaklar~~ ~unlar& 1 -Karadeniz bo~az~nda Rumeli taraf~nda Kemerler civanyla, Azatlu Baruthanesi civar~nda bulunan maden ocaklar~. 2 - Y~ne, ayn~~ bo~az~n Anadolu yakas~nda Arnabud köyü civar~nda bulunan ve ayn~~ zamanda beyaz, k~rm~z~~ ve sar~~ boya madeni de elde edilen maden oca~~. 3 -Bo~az içinde Kilyos kalesi civar~nda Berli köyünde bulunan alç~~ madeni.
m - Boya Madeni Yataklar~:
Osmanl~~ sanayiinde kullan~lan boya maddelerinin tabii yollardan elde edildi~i bilinen bir husustur. Bu yollardan biri de birtak~m renklerin toprak-dan elde edilmesidir. Bu çerçevede XIX. yüzy~l~n ortalar~nda Osmanl~~ ülke-sinde çe~itli renkteki boyalann elde edildi~i ba~l~ca maden ocaklar~n~n isim-lerini ~u ~ekilde s~ralayabiliriz: 1 - Asi-i Mihaliç kazas~nda mevcut olan ye~il boya madeni. 2 - Arnabud köyü hududlar~nda bulunan sar~~ toprak madeni. 3 - Y~ne Arnabud köyü dahilinde bulunan ak toprak madeni. 4 - Karadeniz bo~az~n~n Rumeli taraf~nda Kemerler ve Azatlu baruthanesi civarlar~nda ve
yine bo~az~n Anadolu yakas~nda Arnabud köyünde ortaya ç~kan beyaz, k~r-m~z~~ ve sar~~ boya madenleri. 5 - Üsküb sanca~~nda bulunan k~rk~r-m~z~~ boya ma-deni. 6 - Pirlepe kazas~nda bulunan Demirbozan k~rm~z~~ boya mama-deni.
n - Siyah Pultah ( Jij< ) ~i~esi Madeni:
Muhteviyat~~ ve özellikleri hakk~nda ~imdilik ayr~nt~l~~ bilgi sahibi olama-d~~~m~z ancak, elimizdeki defterde zikredildi~i kadanyla cam fabrikalar~n~n hammaddesini olu~turan bu madenin, sözkonusu dönemde Osmanl~~ impa-ratorlu~unda üretildi~i bir tek maden oca~~~ vard~. Bu ocak da, Midilli ada-s~nda Molva kazas~na ba~l~~ Mertos köyü civar~nda bulunmakta idi.
o - Di~erleri:
Üzerinde durdu~umuz defterde, XIX. yüzy~l~ n ortalar~nda Osmanl~~ Devleti'nde bütün bunlardan ba~ka, elde edilen ürününün cinsi hakk~nda bilgi verilmeyen ancak faaliyetde bulundu~u anla~~lan baz~~ maden ocaklar~-n~n isimlerine de yer verilmi~tir. Bunlar da, Ardahan kazas~ nda, Arif Palangas~~ civar~nda ve Kemah kazas~~ Urkan köyünde bulunan maden ocak-lar~~ ile S~~la sanca~~nda bulunan Anberkaya madenidir.
C - XIX. Yüzy~l~n Ortalar~nda Osmanl~~ Madenlerinin ~~letme Durumlar~:
Görüldü~ü üzere XIX. yüzy~l~n ortalar~nda Osmanl~~ topraklar~nda bir-çok çe~it madenin üretimi sözkonusudur. Ancak, yukar~da vermi~~ oldu~u-muz listelerden de anla~~laca~~~ üzere zikredilen maden çe~itlerinin bir k~sm~~ müstakil maden ocaklar~ndan de~il de, aksine birkaç maden üretimi yap~ lan baz~~ ocaklardan elde edilmektedir. Bu noktadan hareketle, elimizdeki def-tere bir göz att~~~m~zda, 1857 y~l~nda Osmanl~~ ülkesinde mevcut olan maden yataklar~n~n say~s~n~ n 72 oldu~u ortaya ç~kmaktad~ r. Dolay~s~yla bu say~, bi-zim yukar~da vermi~~ oldu~umuz listelerde yer alan say~ya göre oldukça az gö-rünebilir. Bunun yegane sebebi, yukar~da de~inmi~~ oldu~umuz husustur, yani bir maden oca~~ndan çe~itli cinste madenin üretilmesi durumudur.
Sözkonusu dönemde Osmanl~~ ülkesinde mevcut olan maden ocaklar~-n~n genel durumlar~~ hakk~nda göze çarpan ba~l~ca hususlar da ~unlard~r:
716 FAHRETTIN TIZLAK
kalan 52 adet maden oca~~n~n 33 adedi ise, "hums nizam~"' gere~ince ba~-kalar~nca i~letilmektedir. Yani, i~letmeci olan ki~i veya gruplar, ürettikleri madenin 1/5'lik bir bölümünü kar~~l~ks~z olarak devlete vermek sureti ile i~-letme imtiyaz~m alm~~lard~r. Sözkonusu maden ocaldar~ndan 12 adeti ise, belirli bir süre için yine belirli bedeller kar~~l~~~nda talip olanlara verilerek i~lettirilmektedir15.
Ancak, gerek hums nizam~~ üzere ve gerekse belirli bir bedel kar~~l~~~nda olmak üzere i~lettirilen 45 adet maden oca~~n~n i~letme imtiyaz~n~~ alanlara bakt~~~m~zda dikkat çekici bir durum ortaya ç~kmaktad~r. ~öyle ki, bu maden ocaldar~mn büyük bir k~sm~n~n i~letme imtiyaz~n~n gayr-i müslimler taraf~n-dan al~nm~~~ oldu~u görülmektedir. Bunu say~~ ile verecek olursak, 26 adet maden oca~~n~n gayr-i müslimler taraf~ndan i~letilmekte oldu~unu belirtme-liyiz. Ki, bu oran müslümanlar taraf~ndan i~letilenlere ~öre, % 50'den fazla-d~r. Ve yine, bu maden ocaldarm~n, gerek müslim ve gerekse gayr-i müslim-lere i~letme imtiyazlar~n~n birbuçuk ile yirmi y~l aras~nda de~i~en ama ge-nelde on y~l civar~nda seyreden süreler için ihale edilerek verilmi~~ oldu~u görülmektedir. Bu ise, klasik Osmanl~~ madencilik rejiminde maden i~letme- cili~i büyük oranlarda sapmay~~ ifade etmektedir. Çünkü, klasik Osmanl~~ madencilik rejiminde madenler, genellikle devlet taraf~ndan idare edilmekte ve i~letilmekte idi.
Geriye kalan maden ocaldar~ndan iki tanesi ise, basma fabrikas~~ ile har-biye taraf~ndan idare edilmektedir ki, bu iki maden oca~~n~, Kütahya sanca-~~ nda bulunan krom madeni ile Sivas eyaletinde bulunan demir madeni olu~turmaktad~r.
Be~~ adet maden oca~~~ ise, elde edilen ürün miktarlar~n~n yap~lan mas-raflar~~ kar~~layamamas~~ ve cevherlerinin yetersizli~i gibi sebeplerle kapat~lma durumuna gelmi~~ olmas~ndan dolay~, irâde-i seniyye gere~ince imalat~~ dur-durulmu~tur. Bunlar ise, Biga sanca~~ndaki Balya madeni, Keban madenine ba~l~~ olarak üretim faaliyetinde bulunan Perçeman madeni, Selanik sanca-~~ndaki Sidrekapsa madeni, Konya sancasanca-~~ndaki Bozk~r madeni ve ~zmir eya-
14 Hums nizam~, madenlerde üretimi gerçekle~tiren madencilerin iiretmi~~ olduklar~~
ürünün be~te birlik bir lusnun~~ devlete vergi olarak vermeleri ~art~yla faaliyetde bulunmalar~na ruhsat verilmesinden ibarettir. Bu konuda bilgi için bkz., Ba~bakanl~k Ar~ivi Hatt-~~ Hümayiin
Tasnifi, belge nu. 27774.
letindeki Nif madenidir. Biz burada bahsi geçen madenleri yukar~da ürün cinslerini vermi~~ oldu~umuz maden ocaklar~~ listesine almad~k.
Sonuç:
Yukar~da verilen bilgilerden sonra ~öyle bir durum ortaya ç~kmaktad~r: Her~eyden önce, ele al~nan dönemde Osmanl~~ topraklar~, büyük bir k~sm~~ Anadolu'da olmak üzere önemli bir maden zenginli~ine sahiptir ve bu zen-ginlik, hem madenlerin çe~itlili~i, hem de ocak say~s~~ aç~s~ndan geçerlidir. Dolay~s~yla, bir ara~t~rmada, Osmanl~~ Devleti'nin madencilik aç~s~ndan kalay d~~~nda kendi kendine yeter durumda oldu~u ~eklinde belirtilen görü~ün16 geçerlili~i bir daha aç~kça ortaya ç~km~~~ bulunmaktad~r. Çünkü vermi~~ oldu-~umuz listelerde Osmanl~~ Devleti'nin kalay d~~~ nda her türden madeni üretir durumda oldu~u aç~kça ortadad~r.
Ancak, de~indi~imiz bu müspet durum kar~~s~nda, XIX. yüzy~l~n ortala-r~nda Osmanl~~ madencili~i aç~s~ndan kendisini hissettiren baz~~ problemler de yok de~ildir. Nitekim, elimizdeki defterde yer alan kay~tlarda yer ald~~~~ kadar~yla bu dönemde, maden i~letrnecili~i aç~s~ndan klasik tarzdan birtak~m sapmalar ortaya ç~kmaya ba~lam~~~ ve Osmanl~~ ülkesindeki madenlerin baz~-lar~n~n a~~rl~~~n~~ gayr-i müslimlerin olu~turdu~u özel müte~ebbisler taraf~n-dan i~letilmesi uygulamas~ na geçilmeye ba~lanm~~t~r. Bu da, kar~~ birinci planda gören baz~~ müte~ebbislerin, i~letilmesi için biraz fazla yat~r~m' gerekli k~lan maden ocaklar~m sermaye bulamamak gibi sebeplerle ba~kalar~na b~-rakmalar~~ sonucunu do~urmu~tur. Ki, bunda, maden ocaklarm~n verimsiz- li~i sebep olarak gösterilmi~tir.
Y~ne, elimizdeki defterden anla~~ld~~~~ kadar~yla XIX. yüzy~l~n ortalar~, Osmanl~~ madencilik sektörüne yabanc~~ yat~r~mc~lar~n ve dolay~s~yla yabanc~~ sermayenin girmeye ba~lad~~~~ bir dönem olmu~tur. Bunda kanaatimizce, Osmanl~~ Devleti'nin içerisinde bulundu~u ekonomik bunal~m~n etkisi büyük olmu~tur. Çünkü defterde de belirtildi~i gibi, maden i~letme imtiyaz~m alan baz~~ müte~ebbisler, bu dönemde i~letme sermayesini bulamamaktad~rlar ve bu yüzden i~letme hakk~n~~ elde ettikleri madenleri ba~kalar~na devretmekte-dirler. Ki, zaten Osmanl~~ Devleti'nin K~nm Sava~~~ nedeniyle ilk defa 1853'te
718 FAHRETTIN TIZLAK
yabanc~lardan borç para almaya ba~lad~~~~ da bilinmektedir. Böyle olunca, elimizdeki defterin kaleme al~nd~~~~ tarih de, devletin ciddi boyutlu bir eko-nomik bunal~ m~~ ya~amaya ba~lad~~~~ dönem içerisinde kalmaktad~r. Dolay~s~yla, Osmanl~~ Devleti'nin ve toplumunun ekonomik bunal~m nede-niyle bo~~ b~rakt~~~~ veya tam olarak ilgilenemedi~i böyle bir alan~n yabanc~lar taraf~ndan doldurulmas~~ süreci ba~lam~~t~r.
