Şey da Baş lı, Os man lı Ro ma nı nın İm kân la rı Üze -ri ne, İle ti şim Ya yın la rı, İs tan bul, 2010, 431 s. Şey da Baş lı’nın 2010 yı lı için de ya yım la nan ve yı lın so nun da Tür ki ye Ya zar lar Bir li ği ta ra fın dan in ce le me da lın da yı lın ki ta bı se çi len ça lış ma sı, adı nın da işa ret et ti ği gi bi Os man lı dö ne -mi ro man la rı üze ri ne bir in ce le me. Ya za rın “Türk ro ma nı” ye ri ne “Os man lı ro ma nı” ad lan -dır ma sı nı kul lan ma sı nın se be bi nin, in ce le di ği ro man lar ara sın da da bu lu nan Var tan Pa şa’nın ese ri (Aka bi Hi kâ ye si) ve ben ze ri me tin le ri dı şa -rı da bı rak ma mak ol du ğu an la şı lı yor. Ki tap ta bu ko nu da açık la ma yok, fa kat araş tır ma cı, Asım Öz’ün ken di siy le yap tı ğı bir söy le şi de1bu ko -nu da ki dü şün ce si ni şu şe kil de di le ge ti ri yor:
Bir kaç ne den le ‘Os man lı Ro ma nı’ ta nı mı nı kul lan ma yı ter cih edi yo rum, bun lar dan bi ri, si zin de söy le di ği niz gi bi kap sa mın ge niş le mek te ol ma sı. Azın lık la ra ait ye ni ye ni or ta -ya çı kan ve -ya ede bi -yat araş tır ma cı la rı ola rak
üze rin de ça lış ma ya ye ni baş la dı ğı mız ro man lar var, do la -yı sıy la bu kap sam sü rek li ge niş li yor. Ay rı ca, fark lı azın -lık lar ta ra fın dan Os man lı al fa be si kul la nı la rak Os -man lı ca ve ya ken di dil le rin de ya zıl mış
ro man lar da var, bu da hem et nik açı dan hem de dil açı sın dan bir çe şit li lik ya ra tı yor. Bu çe şit li li ğin or tak ek se niy se ben ce, kül tü rel açı dan Os man lı lık, ya ni bir im pa ra tor lu ğun hal kı ola rak bi ra ra da ya şa ma de ne yi mi. Fark lı halk la rın bi ra ra da ya şa dı ğı bir or tam ve top lum sal ya pı için de üre ti len ede bi yat me tin le ri ol duk la rı için Os man lı ro ma nı adı nı ver me yi ter cih edi yor ve bu bi ra ra da, bir -bi riy le et ki le şim için de ya şa ma ve ede -bi yat üret me de ne yi mi ni çok önem si yo rum. Bu açık la ma nın an la şı la bi lir ta raf la rı var el bet
-* Prof. Dr., Ege Üni ver si te si Ede bi yat Fa kül te si Türk Di li ve Ede bi ya tı Bö lü mü.
1 “Şey da Baş lı ile Os man lı Ro ma nı Üze ri ne Söy le şi”, He ce, S. 165, Ey lül 2010, ss. 137-151.
Yeni Türk Edebiyatı Dergisi, Sayı 3, Mart 2011, s. 247-259
Fazıl Gökçek
*2 Ör ne ğin Os man lı Rum la rı nın üret ti ği ede bi yat için bkz. Jo hann Stra uss, “Mil let ler ve Os man lı ca: Os -man lı Rum la rı nın Os -man lı Ede bi ya tı na Kat kı sı (19. ve 20. Yüz yıl lar)”, Kri tik, S. 2, Güz 2008, ss. 98-145. Os man lı Er me ni le ri nin ede bi ya tı için bkz. Ke vork Pa muk ci yan, Er me ni Harf li Türk çe Me tin ler, Aras Ya yın cı lık, İs tan bul, 2002, LVI + 255 s.
3 Ki tap ta “Kla sik Türk şi i ri/ede bi ya tı ve ya Di van şi i ri/ede bi ya tı ye ri ne çok luk la bu te rim kul la nıl mış -tır. Asım Öz’ün yap tı ğı, yu ka rı da zik re di len söy le şi de ken di si ne bu nun se be bi so rul du ğun da Ş. Baş lı, “Siz bu ko nu da dik ka ti mi çe ke ne ka dar bu ta bi ri kul lan dı ğı mın far kın da de ğil dim ama bir ön ce ki so ru yu [Ni çin Os man lı Ro ma nı ad lan dır ma sı nı kul lan dı ğı so ru su kas te di li yor. (F.G.) ya nıt lar ken izah et -me ye ça lış tı ğım ne den ler le Os man lı şi i ri de -me yi ter cih et miş ola bi li rim” de -mek te dir. Fa kat esa sın da bu yak la şım, ya za rın ki tap bo yun ca iti raz et ti ği Av ru pa-mer kez ci ba kış açı sı nın ürü nü dür. Os man lı dö ne mi Türk ede bi ya tı için Ba tı lı Tür ko log la rın ıs rar la “Os man lı Ede bi ya tı/Şi i ri” ad lan dır ma sı nı kul -lan ma yı ter cih et tik le ri bi lin mek te dir.
te; Os man lı Dev le ti’nde çok mil let li ya pı için de baş ka dil ler de üre ti len ede bi yat lar dan da ay -rı ca söz edi le bi lir, bun lar üze rin de in ce le me ler de ya pıl ma lı dır, ya pı lı yor da.2 Fa kat Var tan Pa -şa’nın Aka bi Hi kâ ye si ve Mi sa ili dis’in Te ma şa-yı Dün ya gi bi ro man la rı nın Türk çe ile ka le me alın dık la rı nı da unut ma mak ge re kir. Bun lar Türk çe ile ya zıl dık la rı için Türk ede bi ya tı nın için de dir. Bel ki Ta ner Ti mur’un ki ta bın da ki gi -bi (Os man lı Türk Ro ma nın da Ta rih, Top lum ve Kim lik) bu ro man la rın Cum hu ri yet ön ce si ne ait li ği ni be lir te cek şe kil de “Os man lı Türk Ro ma nı” ad lan dır ma sı kul la nı la bi lir, fa kat “ro man”ın önü ne ek le nen Tan zi mat, Ser veti Fü -nun, İkin ci Meş ru ti yet gi bi dö nem ni te le me le ri bu nu da ge rek siz kıl mak ta dır.
Os man lı Ro ma nı nın İm kân la rı Üze ri ne, Tan zi -mat dö ne min de ka le me alın mış olan beş ro man üze rin den ya pıl mış bir in ce le me. Bun lar Var tan Pa şa’nın Aka bi Hi kâ ye si, Ah met Mit hat Efen -di’nin Fe la tun Bey ile Ra kım Efen di’si (bu iki ro man, ay nı prob le mi ele al dık la rı için bir ara da ve kar şı laş tır ma lı ola rak in ce len miş), Na mık Ke mal’in İn ti bah’ı, Mi zan cı Mu rat’ın Tur fan da mı Yok sa Tur fa mı? ad lı ro ma nı ve Re ca iza de Mah mut Ek rem’in Ara ba Sev da sı’dır. Dört bö -lüm den olu şan ki ta bın ilk üç bö lü mü, ya za rın tez le ri ni uy gu la dı ğı ro man lar üze rin de dur du ğu dör dün cü bö lüm için ha zır lık ve ya ön-in ce le me ma hi ye tin de dir. Ki ta bın ya za rı, Gi riş’te bu in ce -le me nin “Os man lı ro man la rı hak kın da ki de ğer dü şü rü cü yar gı la rın eleş ti rel söy lem için de na sıl
ye ni den üre til di ği so ru su na odak la na rak bu yar gı la rın çok kat man lı an la tı ya pı sı açı sın dan ge çer siz li ği ni ka nıt la ma yı” amaç la dı ğı nı be lirt -mek te dir. Bu na bağ lı ola rak “‘Has ta’ Ada mın ‘Ace mi’ Ço cu ğu: Tan zi mat Ro ma nı Eleş ti ri sin de Tak lit Söy le mi” baş lık lı ilk bö lüm de, Cum -hu ri yet dö ne min de ya pı lan Tan zi mat dö ne mi ro man la rı na yö ne lik eleş ti ri le rin ge çer siz li ği ni ile ri sür mek te dir. Araş tır ma cı ya gö re, bu eleş ti ri le rin or tak nok ta sı nı oluş tu ran, ro ma nın Ba -tı’dan alı nan bir tür ola rak baş la dı ğı, ilk ro man ya zar la rı nın Ba tı ro ma nı nı ‘ace mi ce’ tak lit et tik le ri, ro man la rın da ilk ol ma nın ku sur la rı nı ba rın dır dık la rı, an cak Ha lit Zi ya’dan son ra Türk çe de bir ro man di li nin ya ra tı la bil di ği... bi çi min -de ki gö rüş ler bü tü nüy le ge çer siz dir. Ro ma nın Ba tı ro ma nın dan da et ki len mek le bir lik te, bi zim ede bi ya tı mı zın ürü nü bir tür sa yıl ma sı ge rek ti ği ni ile ri sü ren araş tır ma cı ya gö re “Os man lı şi i -ri nin/ede bi ya tı nın”3ya pı sı ve özel lik le ri Tan zi mat’tan son ra ya zı lan ro man lar da de vam et miş -tir. Di van şi i rin de ol du ğu gi bi bu ro man lar da da “çok kat man lı” bir an la tı ya pı sı var dır, an cak bu ya pı Cum hu ri yet dö ne min de ya pı lan in ce le me ve eleş ti ri ler de gö rü le me miş ve ya özel lik le gö -rül mek is ten me miş tir.
Ki ta bın ya yım lan ma sın dan son ra hak kın da ya zı lan la rın ve ve ri len ödü lün, yu ka rı ya alın tı la -dı ğı mız, araş tır ma cı nın ama cı nı açık la yan ve ki tap bo yun ca sü rek li tek rar la nan cüm le den et ki len di ği an la şıl mak ta dır. Çün kü ki ta bı bü tü -nüy le oku yup da ele alı nan ro man la ra iliş kin
tu tar lı ve ge çer li çö züm le me le rin ya pı la bil di ği -ni ile ri sür mek çok zor. Bu ya zı da söz ko nu su çö züm le me le rin ne den tu tar sız ve ge çer siz ol -du ğu nu an lat ma ya ça lı şa ca ğım.
1. Araş tır ma cı, Cum hu ri yet dö ne mi eleş ti ri sin de bir ede bi yat ka no nu ya ra tıl dı ğı nı ve ba zı ya zar la rın bu ka no na dâ hil edil di ği ni, bu na kar şı lık ba zı la rı nın dı şa rı da tu tul du ğu nu, bu nun bi linç li ola rak ger çek leş ti ril miş bir çe şit pro je ol du ğu nu ile ri sür mek te dir. Bu pro je çer çe ve sin de “Mi zan cı Mu rat ve Meh met Ce lal” gi bi ya -zar lar “ka non dı şı na itil miş”ler dir (s. 50). Bu id di a ile, söz ko nu su iki ya za rın iyi ro man cı lar ol duk la rı hal de, araş tır ma cı nın ifa de siy le “de -ğer dü şü rü cü” bir ba kış açı sıy la gör mez lik ten ge lin dik le ri ifa de edil miş ol mak ta dır. Bu nu ile -ri sü re bil mek, an cak Meh met Ce lal’in her han gi bir ro ma nı nı ve Mi zan cı Mu rat’ın ça lış ma ya ko nu olan Tur fan da mı Yok sa Tur fa mı? ro ma -nı -nı oku ma mak la müm kün ola bi lir. Meh met Ce lal’in, Ah met Mit hat Efen di ile çok eleş tir di -ği Ser vet-i Fü nun ya zar la rı ara sın da bo ca la yan bir dil le yaz dı ğı ro man la rı ve hi kâ ye le ri, bı ra -kın eleş tir men ol ma yı, iyi bir okur ola rak bi le cid di ye al mak im kân sız dır. Mi zan cı Mu rat’ın ise ro ma nı, fi kir le ri ni di le ge tir mek için bir araç ola rak kul lan dı ğı, an cak di ğer Tan zi mat ya zar -la rı ka dar, tü rü, bir araç o-la rak bi le kul -lan ma be ce ri si ne sa hip bu lun ma dı ğı nı, ro ma nı nı oku duk tan son ra gör me mek na sıl müm kün ola bi -lir? Mi zan cı Mu rat iyi bir fi kir ada mı ola bi lir, ama biz ro man dan ve bu fi kir le ri ro man di liy le an lat mak tan söz edi yo ruz. Ni te kim ay nı hük mü Na mık Ke mal’in Cez mi ro ma nı için de ve re bi -li riz; o da bu ro man da İn ti bah’ta ki ba şa rı yı gös te re me miş tir. Bu yüz den İn ti bah, eleş tir men le rin ve okur la rın il gi si ni çe ker ken Cez -mi’ye ay nı il gi gös te ril me miş tir. Bu du rum da İn ti bah “ka non”a dâ hil edi lir ken Cez mi “ka non dı şı na itil miş” mi ol mak ta dır? Bu so ru ya Ş. Baş lı’nın ver di ği ce vap, “Cum hu ri yet son ra sı eleş ti rel söy lem”in, ro ma nı, Do ğuBa tı ça tış ma sı na in dir ge di ği, bu yüz den İn ti bah’ın içe ri
de, Cez mi’nin dı şa rı da kal dı ğı dır. Fa kat bu in ce le me ye dâ hil edil me yen ve Do ğuBa tı ça tış ma sı nı iş le me yen Zeh ra ve Ser gü zeşt gi bi “ka noniçi” ro man lar bu id dia yı ge çer siz kıl mak ta dır. Cum hu ri yet’ten son ra ya pı lan eleş ti ri ler ro ma nı Do ğu Ba tı ça tış ma sı na in dir ge miş ol sa lar -dı, bu ro man la rın da dı şa rı da kal ma sı ge rek mez miy di? Şey da Baş lı, Tan zi mat son ra sı ro ma na iliş kin ken di sin den ön ce ya pı lan yo rum la rı ge çer siz kıl ma ya o ka dar odak lan mış ki, bu uğur -da oku duk la rı nı tah rif et mek ten de ka çın mı yor. Ör ne ğin, Gü zin Di no’nun, ro man lar da “top lu mun yan sı ma sı nı ve eleş ti ri si ni yük sek bir aşa ma da gö re bil mek için” Aşkı Mem nu’yu, “çağ -daş dün ya ro ma nı na ve onun ye ni yol la rı na ulaş mak için ise Cum hu ri yet’in ku ru lu şun dan son ra sı nı, 1930 yıl la rı nı” bek le mek ge re ke ce ği şek lin de ki yar gı sın dan, onun “‘çağ daş dün ya ro ma nı için’ Cum hu ri ye tin ku rul muş ol ma sı nı ye ni bir ön ko şul” ola rak ile ri sür dü ğü so nu cu -nu çı kar mak ta dır (s. 50-51). Oy sa söz ko -nu su alın tı da Di no’nun sö zü nü et ti ği şey, sa de ce bel li bir za ma nın geç me si ge rek ti ği dir. Cum hu ri yet ilan edil me se, ro man iler le me ye cek ti, an la -mı nı bu cüm le den çı ka ra bil mek için yu ka rı da sö zü nü et ti ği miz, ken din den ön ce ki her yo ru mu ge çer siz kıl ma ça ba sı na odak lan mak ge re -kir. Araş tır ma cı ya gö re, Tan pı nar’la bir lik te “Mus ta fa Ni hat Özön, Gü zin Di no, Ro bert Finn, Ber na Mo ran, Ah met Evin gi bi araş tır ma -cı lar”ın (s. 59) ilk ro man la ra iliş kin yan lış ve “de ğer dü şü rü cü” yo rum ve yak la şım la rı bu gün de de vam et mek te dir ve bu nun ar tık de ğiş me si ge re kir! Araş tır ma cı nın asıl tez le ri ni di le ge ti re ce ği ki ta bın son bö lü mün den ön ce ki ha zır lı -ğın ilk ba sa ma ğı böy le ce çı kıl mış ol mak ta dır. 2. Ça lış ma nın “Ger çek çi lik Tar tış ma sı” baş lık lı ikin ci bö lü mün de “Fran sız ger çek çi li ği nin ta nı mı”, “Os man lı ge le nek sel şi i rin de ‘ger çek çi lik’” ve “Os man lı dö ne mi ku ram sal tar tış ma la -rı” baş lık la rı açıl mış. Bu bö lüm de özel lik le “Os man lı ge le nek sel şi i ri” ola rak ad lan dı rı lan Di van şi i ri ne iliş kin in ce le me le rin iyi de ğer len -di ril -di ği ve ger çe ği bü tün bo yut la rıy la yan sı tan
bir öze tin ya pıl dı ğı söy le ne bi lir. Bu özet te Di van şi i ri nin ger çek lik le iliş ki si nin, ken di ne öz -gü lü ğü nün vur gu lan dı ğı dik kat çek mek te dir. Araş tır ma cı nın bu hu su su vur gu la ma sı nın se be bi, in ce le me de ele alı nan ro man la rın da, Ba tı ro ma nın dan fark lı ola rak ken di ne öz gü bir ger çek -li ği eğ re ti le me ler le yan sıt tı ğı nı ile ri sür me nin ön ha zır lı ğı nı yap mak tır. An cak bu bö lüm de bu nun la ye ti nil me ye rek ‘maz mun’ kav ra mı et ra fın da ge rek siz ay rın tı la ra gi ril di ği ni, bu ay rın tı -la rın ça lış ma da in ce le nen ro man -la rı an -la mak ve ya aç mak için bir kat kı sağ la ma dı ğı nı be lir te -lim. Bü tün bu ge rek li ve ge rek siz ay rın tı lar la araş tır ma cı nın gel mek is te di ği nok ta, Di van şi i ri nin ale go rik ya pı sı nın ro man tü rü nün ge rek le -ri açı sın dan na sıl bir dö nü şü me uğ ra dı ğı, baş ka de yiş le ‘ger çek çi li ğin’ [ger çek li ğin?], ro man la -rın üre til di ği dö nem de na sıl al gı lan dı ğı nı or ta ya koy mak. Bu nu an la ya bil mek için Tan zi mat ya zar la rı nın teo rik me tin le ri ne de bak mak ge rek ti ği ni be lir ten Ş. Baş lı, “Os man lı dö ne mi ku ram -sal tar tış ma la rı” baş lı ğı al tın da, Ah met Mit hat Efen di ve Na mık Ke mal’in bu ko nu da ki gö rüş -le ri ne yer ve ri yor ve bu gö rüş -le ri yo rum lu yor. Ah met Mit hat Efen di’nin gö rüş le ri için onun “Kla sik ler Me se le si” ile il gi li tar tış ma sı ra sın da yaz dı ğı “Tem hi dat” baş lık lı ya zı la rın dan ve Ah barı Asa ra Ta mimi En zar ad lı ki ta bın dan ya rar la nı yor. (Bu ki ta bın kün ye bil gi le ri ça lış ma nın so nun da ki “Se çil miş Kay nak ça”da bu lun ma dı ğı için ori ji na li ni mi yok sa Nü ket Esen ta -ra fın dan ha zır la nan çev rim ya zı yı mı kul lan dı ğı an la şı la mı yor. Ye ri gel miş ken be lir te lim: Ki tap -ta me tin için de kı sa kün ye le ri ve ri len ki -tap la rın bir ço ğu na ki ta bın so nun da ki “Se çil miş Kay nak ça”da yer ve ril me miş. Bu yüz den araş tır ma cı -nın atıf ta bu lun du ğu kay na ğın ne ol du ğu ço ğu kez an la şı la mı yor.) Şey da Baş lı, Kla sik ler tar tış ma sı sı ra sın da Ah met Mit hat Efen di’nin “kla
-sik” te ri mi ni ta nım lar ken kul lan dı ğı, “er bab-ı mü ta la a”nın be ğen di ği ve “ta bi at-ı be şe ri ye”nin hoş lan dı ğı eser le rin za man içe ri sin de kla sik ha li ne ge le ce ği şek lin de ki ifa de ler den, muh te me len “er babı mü ta la a” ter ki bin de ki “er bab” sö -zü nün “uz man” an la mı nı dü şü ne rek, Ah met Mit hat Efen di’nin “seç kin ci” bir ta vır be nim se -di ği ni ile ri sür mek te -dir:
Ya za rın seç kin ci tav rı di ğer ya zar lar kar şı sın da ken di ni/ya pıt la rı nı sa vun ma ya yö ne -lik bir ko num dan yaz dı ğı nı, ken di si nin bir “er bab”, bu zev ke hi tap eden “üs tün ni te -lik”le re sa hip ol du ğu nu ka nıt la ma ça ba sı sa yı la bi lir.
Bu gra ma ti kal ba kım dan so run lu cüm le ile an -la tıl mak is te nen, Ah met Mit hat Efen di’nin “seç kin ci li ği” ise, bu bü tü nüy le yan lış tır. (“Er -bab-ı mü ta la a” sö zü de sa de ce “oku yu cu lar” an la mı na ge lir. Bu ra da “uz man lık” kas tı yok -tur.) Ah met Mit hat Efen di her za man “va sat”ı be nim se miş bir ya zar dır. Araş tır ma cı nın “Ra vi tak ma isim li bir ya zar” de di ği (s. 125) Na bi za -de Na zım’la4gir di ği tar tış ma da ve bu tar tış ma do la yı sıy la ka le me al dı ğı Ah barı Asa ra Ta -mim-i En zar’da ile ri ye sür dü ğü gö rüş ler, onun bir “seç kin ci” de ğil, tam ter si ne or ta la ma oku yu cu nun ta lep le ri ni dik ka te alan bir ya zar ol du ğu nu or ta ya ko yar. Hay dut Mon ta ri’nin ön sö -zün de açık ça yaz dı ğı üze re ken di si ni bir “ya zı ame le si” ola rak ni te le yen ve tıp kı bir “iş çi” gi -bi yap tı ğı işi “si pa riş eden le re be ğen dir me”yi amaç la yan, si pa riş çi si nin de “rağ bet-i âm me” ol du ğu nu be lir ten bir ya za rın “seç kin ci”li ğin den na sıl söz edi le bi lir? Kı sa ca sı bu id di a ta ma -men te mel siz dir. Ne var ki araş tır ma cı ki ta bın bu bö lü mün de ki yo rum la rı nın önem li bir kıs -mı nı bu te mel siz id dia ya da yan dır mak ta dır. Araş tır ma cı nın Os man lı ca me tin le ri oku ma ve
4 Ra vi müs te arı nın Na bi za de Na zım’a ait ol du ğu Ab dul lah Uç man’ın, TDV İs lam An sik lo pe di si’ne yaz dı ğı mad de de (c. 32, ss. 264265) be lir til mek te dir. Ah met Mit hat ve Na bi za de Na zım ara sın da ki tar tış ma nın ay rın tı la rı için bkz. Fa zıl Gök çek, “Ro ma na ve Ro man cı lı ğa Da ir Bir Tar tış ma”, Ömer Fa -ruk Hu yu gü zel’e Ar ma ğan, Ege Üni ver si te si Ba sı me vi, İz mir, 2010, ss. 235-250.
an la ma da so run lar ya şa dı ğı, ba zı ke li me le ri yan lış oku du ğu ve yan lış an lam ver di ği me tin ler üze rin den “öz gün” yo rum lar yap ma ya kal -kış tı ğı gö rül mek te dir. Bu oku ma yan lış la rı na ay rı ca de ği ne ce ğim.
Tan zi mat ro man cı la rı nın ‘ku ram sal’ me tin le ri ne ör nek ola rak Ah met Mit hat ve Na mık Ke -mal’in yaz dık la rı nın in ce len di ği bu bö lüm de, araş tır ma cı, Na mık Ke mal’in “Do ğu ede bi ya tı -nı dış la yan” (s. 134) bir tav rı be nim se di ği ni, Mu kad di mei Ce lal ve Ba harı Da niş Mu kad di -me si ile İn ti bah’ın ön sö zün de yaz dık la rın dan ha re ket le tes pit et mek te dir. Na mık Ke mal’in Arap ede bi ya tı na kar şı, Fars ede bi ya tı na gös ter di ği sert tav rı gös ter me di ği bi lin mek le bir -lik te, yi ne de böy le bir ge nel le me ya pı la bi lir. Araş tır ma cı nın da be lirt ti ği gi bi Na mık Ke mal, ro ma nı “nev-zu hur” bir tür say mak ta dır. Fark lı me tin le rin de za man za man bir bi riy le çe liş ki li ifa de le ri bu lun sa da esa sın da Ah met Mit hat Efen di de ro ma nı “nev-zu hur” bir tür ola rak gö rür. Ha san Mel lah ön sö zün de ken di si ni Ale -xan dre Du mas ile kar şı laş tı rır ken bu id dia yı açık ça di le ge ti rir. Do la yı sıy la Na mık Ke mal ile Ah met Mit hat Efen di ara sın da ki gö rüş ay rı -lı ğı bu nok ta da de ğil dir.
3. Ki ta bın asıl ko nu ya geç me den ön ce ki üçün cü bö lü mü “Aşk An la tı sı nın Eğ re ti le me li Ya pı -sı” baş lı ğı nı ta şı yor. Bu bö lü mün ilk alt baş lı ğı olan “Fran sız ger çek çi li ğin de aşk an la tı sı”nda Ş. Baş lı Mar ga ret Co hen, Fre de ric Ja me son gi -bi araş tır ma cı la rın eser le rin den ya rar la na rak Fran sız ro ma nın da aşk iliş ki le ri nin dü zen le ni -şi nin 18 ve19. yüz yıl lar da na sıl bir dö nü şüm ge çir di ği ni tas vir edi yor. Bu bö lüm de ulaş tı ğı tes pit ler den en önem li si, Fran sız ro man la rın da bu dö nem de di ğer top lum sal du rum la rın aşk an la tı sı nın ar ka pla nın da yer al dı ğı. Esa sın da bu du rum bi zim Tan zi mat dö ne mi ro man la rın da da ço ğun luk la böy le dir. Bu nun se be bi de ro -ma nı mı zın Fran sız ro -ma nı nı ken di si ne ör nek al ma sı dır. Ş. Baş lı’nın bir yan dan bi zim ro ma nı mı zın Ba tı ro ma nı ve eleş ti ri si ek sen li in ce len me si nin yan lış lı ğı nı ile ri sü rer ken di ğer yan
-dan bu ko şut lu ğu na sıl açık la dı ğı ko nu sun da bir ka rar sız lık ya şa dı ğı, fa kat so nuç ta:
[Fran sız ede bi ya tın da ki] ger çek çi ro man la rın aşk an la tı sı na yö ne lik ale go rik oku ma la rın Os man lı ro man la rı na ben zer lik ta şı dı ğı dü şü nül se de, ger çek çi ro man lar da ki me ta for la rın şi ir di lin den de ğil, di lin ger çek li -ği şef faf bir bi çim de tem sil et ti -ği yo lun da ki Ro man tik dil kav ra yı şın dan et ki len miş ol -ma sı bu ya kın lı ğı sı nır la -mak ta dır. (s. 171) yar gı sı na ulaş tı ğı gö rü lü yor. So nuç ola rak, Ş. Baş lı’ya gö re, “[ki tap ta] ele alı nan ro man la rı ku şa tan ge nel bir eğ re ti le me li ya pı nın var lı ğın dan söz edi le bi lir ken Fran sız ger çek çi ro man la rı açı sın dan bu sav ge çer siz dir.” (s. 171) Bu du -rum da Fran sız ro man la rı ile Os man lı ro man la rı ara sın da ki te mel fark şu dur: Os man lı ro man la -rın da ‘eğ re ti le me li’ bir ya pı bu lun mak ta dır. Bu ya pı yı çöz mek için ise Di van şi i ri ne baş vur mak ge re kir. Bu yüz den bu bö lü mün ikin ci alt baş lı ğı “Di van şi i ri aşk an la tı sı nın özel lik le ri” ola -rak açıl mış. Bu bö lüm de Di van şi i ri nin ka pa lı ya pı sı ve sem bol ler/maz mun lar dün ya sı üze ri ne bu ala nın bel li baş lı araş tır ma cı la rı nın eser le rin den ya rar la nı la rak ay rın tı lı bil gi ler ve ril -miş. Bu bil gi le rin faz la ay rın tı lı ve bu ki ta bın çer çe ve si ba kı mın dan ge rek siz ol du ğu nu dü şü -nü yo rum. Di van şi i rin de aş kın bir ger çek bir de me ca zî bo yu tu nun bu lun du ğu za ten ede bi yat la bi raz il gi le nen her ke sin bil di ği bir ko nu dur. Do la yı sıy la bu nun böy le ol du ğu nu gös ter mek için Tan pı nar’ın sö zü nü et ti ği “sa ray” is ti are sin den Meh met Ça vu şoğ lu’nun “ra kip” kav ra mı na iliş kin de ğer len dir me le ri ne ka dar ay rın tı lar, ken di ba şı na de ğer li, ama bu ki ta bın bağ la -mı ba kı -mın dan ge rek siz dir. Bü tün bu ay rın tı lar şu so nu ca hiz met edi yor (Vur gu lar ba na ait tir.): Di van şi i ri aşk an la tı sı, maz mun sis te mi ne da ya lı ya pı sı ile şi i ri, için de üre til di ği top -lum sal ger çek lik le eğ re ti le me li bir bi çim de iliş ki len di ren, özel lik le mes ne vi bağ la mın da hem top lum sal ya pı yı hem de ik ti dar ya
pı sı nı tem sil et me yi ola nak lı kı lan bir ya -pı ya sa hip tir. (s. 188)
Di van şi i rin de için den çık tı ğı top lum sal ya pı -yı ve ik ti dar iliş ki le ri ni yan sı tan şa ir ler ve ya ba zı şa ir le rin bu tarz şi ir le ri el bet te var dır. Ş. Baş lı’nın da kay nak la rı ara sın da bu lu nan Sab ri Ül ge ner’in ça lış ma la rı bu ba kım dan de ğer li ve ri ler sun mak ta dır. Fa kat bü tün bir Di van şi i ri nin ve özel lik le de mes ne vi le rin “top lum sal ya pı” ve “ik ti dar ya pı sı” odak lı “eğ re ti le me li” bir şi ir ol du ğu nu ile ri sür mek en azın dan abar tı lı dır. Kal dı ki, Di van şi i ri nin böy le bir ya pı sı nın bu lun du ğu ka bul edil se bi le, bu, ro man la rın da bu ya pı ya sa hip ol du -ğu nu ile ri sür mek için bir ge rek çe ola maz. Şey da Baş lı’nın id dia sı ise bu yön de dir:
Bu ya pı nın [Di van şi i ri nin eğ re ti le me li ya pı sı nın] Os man lı ro ma nı nın ku ru lu şun da ki en önem li et ki si ise ‘ger çek çi’ ro ma na ait te mel an la tı un sur la rı nı eğ re ti le me le re dö nüş tü re rek tu tar lı bir an la tı ya pı sı -nın or ta ya çık ma sı nı ola nak lı kıl ma sı dır. Ro man ka rak ter le ri, an la tı cı, za manme -kân, be tim le me gi bi ‘ger çek çi’ ro ma na ait sa yı lan an la tı un sur la rı bu ya pı için de bi -rer eğ re ti le me ye dö nü şe rek düz an lam kat ma nın da yer alan öy kü nün fark lı kat man lar da yo rum la na bil me si ni sağ la mak -ta dır. (s. 188)
4. Ş. Baş lı’nın ça lış ma sı nın dör dün cü ve son bö lü mü, yu ka rı da ki alın tı da sö zü edi len “düz an lam kat ma nı”nın al tın da ki di ğer kat man la -rı gös ter mek için seç ti ği ro man la -rın bu ba kış açı sıy la yo rum lan ma sın dan olu şu yor. İn ce le -me için se çi len ro man lar dan Fe la tun Bey ile Ra kım Efen di ve Aka bi Hi kâ ye si, da ha ön ce de be lir til di ği gi bi, “hem düz an lam kat ma -nın da ki aşk an la tı sı -nın ya pı sı hem de po li tik ve ede bi dö nü şüm sü re ci ne olan yak la şım la -rı nın ben zer li ği dü şü nü le rek” (s. 189-190) kar şı laş tır ma lı ele alın mış. Araş tır ma cı ya gö re, bu ro man la rı “aşı rı Ba tı lı laş mış züp pe ti
pi ni mer ke ze ala rak” in ce le mek, “ro man lar -da ki aşk an la tı sı nın eğ re ti le me li ni te li ği göz önü ne alın dı ğın da” (s. 189) bi zi ha ta lı ve ek -sik yo rum la ra gö tü re cek tir. Ş. Baş lı’ya gö re, bu ro man lar dan Fe la tun Bey ile Ra kım Efen -di, Meh met Kap lan, İn ci En gi nün, Zey nep Ker man gi bi araş tır ma cı lar ta ra fın dan “Av ru -pa lı la rın ça lış ma tar zı nı ve yük sek kül tü rü nü de ğil de, kı lık kı ya fe ti ni ve eğ len ce şek li ni tak lit eden alaf ran ga ti pi”ni yan sıt tı ğı, “Os -man lı Dev le ti nin son yıl lar da ki du ru mu nu an la tan çar pı cı ör nek ler den” ve “ne sil le ri et -ki le yen, be ğe ni le rek tak lit edi len” bir ro man sa yıl dı ğı için olum lu de ğer len dir me le re ko nu ol muş, fa kat “Ba tı lı laş ma mer kez li oku ma”nın dı şı na çı kı la ma mış tır (s. 190). “Fe la -tun Bey ile Ra kım Efen di ile or tak bir ko nu ya sa hip ol ma sı nın ya nı sı ra an la tı ya pı sı açı sın -dan da bü yük bir ben zer lik ta şı yan” (s. 191) Aka bi Hi kâ ye si ise çok az in ce le me ye ko nu ol muş tur. “Ha gop ile Ru pe nig ara sın da ki kar şıt lık üze ri ne ku ru lu” (s. 193) olan Aka bi Hi -kâ ye si ile Fe la tun Bey ile Ra kım Efen di’nin ya pı ve üs lup ba kı mın dan da bir bi ri ne ben ze -di ği doğ ru dur. Fa kat Şey da Baş lı’nın her iki ese rin “po li tik an lam kat ma nı”na iliş kin yo rum la rı hay li tar tış ma lı dır. Ör ne ğin Aka bi Hi kâ ye si’nde Er me ni ce maa ti ile Müs lü man ço ğun luk ara sın da hiç bir iliş ki ye yer ve ril me me si, araş tır ma cı ya gö re, “eğ re ti le me düz le min de” ese rin “ba ğım sız lık dü şün ce si ni tem -sil et ti ği bi çi min de yo rum la na bi lir” (s. 198). Aka bi Hi kâ ye si’nde böy le bir id dia yı ile ri sür me ye im kân ve re cek en kü çük bir ima bi le yok ken, sa de ce Müs lü man ço ğun lu ğa me tin de hiç yer ve ril me miş ol ma sın dan bu so nuç na sıl çı ka rı la bi lir? Ben zer şe kil de Ş. Baş -lı’nın, Ha gop ile Aka bi’nin ro ma nın so nun da öl müş ol ma la rın dan yo la çı ka rak, bu ölüm le rin hiç bir si ya sal bo yu tu ol ma dı ğı hal de, bu nun, “ya pı tın po li tik an lam kat ma nın da ba -ğım sız lık ya da ulus laş ma sü re ci nin Er me ni ce maa ti açı sın dan olum suz bir bi çim de so nuç la na ca ğı dü şün ce si ni” (s. 198) di le ge tir
-di ği ni ile ri sür me si de faz la sıy la zor la ma bir yo rum dur. Bu zor la ma yo rum la ra bir ör nek da ha ve re lim: Ru pe nig Aga’nın ki tap lı ğı nı tas vir eden ya zar, ki tap lık ta Türk çe, Er me ni ce ve Fran sız ca ki tap la rın ay rı raf lar da bu lun du ğu nu be lir ti yor. Ş. Baş lı, bu du ru mu “ka -rak te rin tem sil et ti ği ce ma at çi de ğer ler”e bağ lı yor (s. 221). Oy sa yap tı ğı alın tı da da gö -rül dü ğü gi bi ya zar an la tı cı bu dü zen le me nin se be bi ni, ara nan ki ta bı “su hu let le” bu la bil -mek ola rak açık lı yor:
Ve ki tab le rin ce mi si bir kat de de yil; Ki -tab ha ne nin bir ka tın de li sa nı tür ki den olan ler, ya ni in şa ile to mar ve ikin ci de Fran sız ca elif be, üçün cü kat de da hi er -me ni li sa nın dan olan lar, gö ya üç li sa nın ki tab le ri ka rış ma sın fik ri ile aran dık de su hu let ile bu lun me si için. (s. 222) Araş tır ma cı nın bu alın tı da vur gu la dı ğı “gö ya = gü ya” sö zü de bu yo ru ma git me miz için ye ter li de ğil dir. Ya za rın bu ke li me yi kul lan ma sı -nın se be bi, Ru pe nig’in de –Fe la tun Bey gi bi– ki tap la rı oku mak tan çok on la rın dü ze niy le il gi len di ği ni ifa de et mek tir. Bu tür den aşı rı yo -rum la ra gi dil me den de Aka bi Hi kâ ye si za ten ye te rin ce tem si lî bir me tin dir. Ki şi ler tip leş ti -ril miş ve bu tip ler üze rin den Türk ya zar la rın eser le rin de de da ha son ra gö rü le cek olan, top -lu mun ka dın er kek iliş ki le ri ne, özel lik le de ev li lik ku ru mu na da ir ge le nek sel tu tum eleş ti ril miş tir. Me tin de ki “eşit lik, öz gür lük, bi rey -sel hak la rın ko run ma sı gi bi de ğer ler”in (s. 197) hiç bir si ya sal bo yu tu yok tur. Ah met Mit -hat Efen di’nin Te eh hül’ü, Genç lik’i ve ya Şem set tin Sa mi’nin Ta aş şukı Ta lat ve Fit -nat’ı ile Aka bi Hi kâ ye si’nde eleş ti ri ko nu su ya pı lan ge le nek sel tu tum lar bir bi ri ne çok ben -ze mek te dir. Bu da çok do ğal dır, çün kü fark lı din ve mil let le re men sup da ol sa lar bu top lum lar bir bi ri ne ben zer; Ba tı kar şı sın da Do ğu -lu’dur lar. Bu hu sus Ah met Mit hat Efen di’nin Mü şa he dat, He nüz On Ye di Ya şın da, Kar na val gi bi gay ri müs lim aha li ye yer ver di ği ro
-man la rın da özel lik le vur gu lan mış tır.
Şey da Baş lı’nın, Fe la tun Bey ile Ra kım Efen di’nin “po li tik an lam kat ma nı”nı yo rum lar ken ile ri sür dü ğü gö rüş le ri nin de il gi li me tin den çı ka bi le ce ği ni zan net mi yo rum. “Fe la tun’un eli ne ge çen ser ve ti ol du ğu gi bi ka dın -lar la iliş ki le ri ni de ida re et mek ko nu sun da ki be ce rik siz li ği”nin “dev let yö ne ti min de mer ke zi yet çi ya pı nın gi de rek bo zul ma sıy la ik ti dar kay bı na uğ ra yan sa ray oto ri te si ile ko şut -luk için de” ol du ğu nu (s. 207-208) ve ya ay nı şe kil de Ra kım’ın, “dev let yö ne ti mi için de ik -ti da rın el de ğiş -tir di ği ni dü şün dür”dü ğü nü ve “bu dö nü şü mün na sıl ol ma sı ge rek ti ği ko nu -sun da da bir ta kım ipuç la rı ta şı”dı ğı nı (s. 208) ile ri ye sü re bil mek için ro man da Os man lı dev let yö ne ti mi ne iliş kin en azın dan kü çük bir ima nın bu lun ma sı ge rek mez mi? Üs te lik bu aşı rı yo ru mu ke sin bir ve ri ola rak ka bul edip ro man da “sa ra yın ‘Ba tı lı la şa rak’ Os man lı ge le nek sel de ğer le ri nin dı şı na çık mak -ta ol du ğu yo lun da ki eleş ti ri ler”in yer al dı ğı nı ile ri sü re rek bu ve ri üze ri ne hü küm bi na et mek, pe şin ola rak ka bul et ti ği miz bir dü şün -ce yi ro ma na yük le mek tir. “Fe la tun Be yin mer ke zi yet çi dev le ti, Ra kım’ın ise özel te -şeb bü sü” tem sil et ti ği (s. 207-208) fik ri, söz ko nu su ro ma nın “po li tik an lam kat ma nı”ndan çı ka rı lan bir so nuç ola rak ile ri sü rül -mek te dir. Oy sa Ah met Mit hat Efen di, bir kah ra ma nı nı özel te şeb bü sün tem sil ci si ola rak ki şi leş tir mek is te di ğin de bu nu açık ça ya pa bil mek te dir. Mü şa he dat’ta ki Sey yid Meh met Nu man bu nun ilk ak la ge len ör nek le rin den bi ri dir. Her han gi bir ede bî met ni zor la dı -ğı mız da on dan her tür lü an la mı çı ka ra bi li riz. Bu me yan da Ah met Ha şim’in şi i rin den de po li tik an lam lar çı kar mak, ör ne ğin “Mer di -ven” şi i ri nin Os man lı Dev le ti’nin yük se li şi ni ve çö kü şü nü an lat tı ğı nı ile ri sür mek müm kün dür. Ama bu tür den yo rum la rı cid di ye al -ma mız için bir se bep yok tur.
Ça lış ma da in ce le nen ro man lar dan bi ri de Ta -aş şuk-ı Ta lat ve Fit nat’tır. Ar-aş tır ma cı nın bu
in ce le me de ori ji nal me tin le ri kul lan(a)ma dı -ğı nı da ha ön ce be lirt miş tik. Bu in ce le me için de söz ko nu su ro ma nın sa de leş ti ril miş bir neş ri nin (Mor pa, 1992) kul la nıl dı ğı an la şı lı yor. Bu tür ne şir ler de ki mi za man bü yük yan lış lar ya pıl dı ğı, do la yı sıy la aka de mik ça lış -ma lar da me tin le rin ya asıl la rı nın ya da as lı na sa dık çev rim ya zı la rın kul la nıl ma sı ge rek ti ği -ni be lirt me ye bi le lü zum yok. Bu na dik kat edil me di ği tak dir de Fe la tun Bey ile Ra kım Efen di’den söz eder ken Zik las’ın “kız -lar[ın]dan bi ri nin Ra kım yü zün den öl”dü ğü “bil gi si ni” ve re rek bu nun üze rin den bir de yo rum yap mak gi bi is ten me yen so nuç lar do ğa bi lir (s. 219). Ta aş şukı Ta lat ve Fıt nat ro -ma nı üze rin den de araş tır -ma cı nın yi ne bir “po li tik” oku ma yap tı ğı ve bu ro ma nın “tek -nik ye ter siz li ği nin ne den le ri ara sın da sa yı lan ni te lik ler[in], bu ça lış ma nın kap sa mı açı sın dan ro ma nın çok kat man lı ya pı sı nın ku ru lu -şun da ol duk ça önem li bir iş lev ta şı”dı ğı (s. 226227) so nu cu na ulaş tı ğı gö rü lü yor. Araş tır ma cı nın id di ası na gö re, bu ro man, “ka -non”a dâ hil di ğer ro man lar dan fark lı ola rak, “aşı rı Ba tı lı laş ma so run sa lı nı mer ke ze al mak ye ri ne (…) im pa ra tor lu ğun hem coğ ra fi açı dan hem de kim lik tar tış ma la rı açı sın dan par -ça lan ma sı so ru nu na odak lan”mış tır (s. 229). Bi lin di ği gi bi Ta aş şukı Ta lat ve Fit nat ro ma nın da Fit nat’a âşık olan Ta lat’ın onu gö re bil mek için ka dın kı lı ğı na gir me si, Fit nat’ın ba -ba lı ğı Ha cı Ba -ba’nın, kı zı nı Ali Bey adın da zen gin bir ada ma ver me si, bu ada mın evin de Fit nat’ın, ar dın dan onu ara ma ya gi den Ta -lat’ın in ti har ediş le ri ve en so nun da Ali Bey’in, Fit nat’ın as lın da ken di kı zı ol du ğu nu öğ ren me si ve cin net ge çir me si an la tı lır. Bu hi kâ ye nin için de bir ge ri ye dö nüş le Ta lat’ın an ne ve ba ba sı nın bir bir le ri ni se ve rek ev len -me le ri de –bir doğ ru ör nek ola rak– ve ri lir. Bu bir ev li lik eleş ti ri si dir ve ede bi ya tı mı zın Şa ir Ev len me si’nden iti ba ren ki mi za man ko mik ki mi za man –bu ro man da ve ör ne ğin Ah met Mit hat Efen di’nin Te eh hül hi kâ ye sin de ol du
-ğu gi bi– tra jik bir çer çe ve de sık lık la iş le di ği bir ko nu dur. Bu ro man da “im pa ra tor lu ğun hem coğ ra fi açı dan hem de kim lik tar tış ma la rı açı sın dan par ça lan ma sı so ru nu”nun iş len di ği ni ile ri sü re bil mek için araş tır ma cı nın na sıl zor lan dı ğı nı –da ha doğ ru su hiç zor lan ma -dı ğı nı!– bir kaç ör nek le gös ter me ye ça lı şa lım: Araş tır ma cı ya gö re “Sa li ha Ha nım’ın ev li li -ği ne iliş kin aşk öy kü sü oda ğa alı na cak olur sa kı zı nın seç ti ği er kek le ev len me si ne kar şı çı -kan, kız la rı nı ko ru ma ça ba sı nı im le yen ba ba oto ri te si nin, Rı fat’ın ba ba sıy la tem sil edi len ‘aşı rı Ba tı lı laş ma’nın ge tir di ği yoz laş ma kar -şı sın da ik ti dar kay bı na uğ ra yan sa ra yı tem sil et ti ği söy le ne bi lir” (s. 233). Bu ra dan ha re ket edin ce, Sa li ha Ha nım’ın ba ba evin den ay rı la rak da ha yok sul bir ya şan tı yı pay laş tı ğı Rı -fat’la ya şa ma yı ka bul et me si “sa ra yın ken di içe ri sin de üre ti le cek çö züm ler le ‘yoz laş ma’[nın] önü ne ge çil me si ge rek ti ği dü şün ce si ni im le di ği” (s. 233), “Rı fat’ın er ken ölü -mü”nün, “Ta lat’ın ka dın sı laş tı rıl ma sı”nın, “Ali Be yin ar tan re fah ve gü cü ne kar şı lık [Ta lat ve an ne si nin] mü te va zı bir ya şa mı im -le yen ev ya şan tı la rı”nın “sa ray ik ti da rı nın ayanbü rok rat ke si mi kar şı sın da aza lan gü cü ne işa ret et”ti ği (s. 233) yo ru mu na gi di le bi li yor. Bit me di, şu cüm le de, so run lu ku ru lu şu -na rağ men, bu ro ma nın bu gü ne ka dar fark edil me miş da ha ne gi bi özel lik le ri nin bu lun -du ğu nu göz ler önü ne se ri yor:
Ze ki ye ile Ha cı Mus ta fa’nın ev li li ği ise, bir yan dan es naf lık ara cı lı ğıy la tem sil edi -len “İs lam cı cep he”nin, ayan ile sa ray la kar şıt ko nu mu, Ze ki ye ile iliş ki le ri üze rin -den gös te rir ken –Ali Be yin ko na ğın dan ko vu lan Ze ki ye’nin Ha cı Mus ta fa için pa -ra sal re fah ve mül ki yet ar tı şı nı im le me si bu bağ lam da önem li dir– Ha cı Mus ta fa’nın, Fit nat’ı, Ta lat ye ri ne Ali Bey ile ev -len dir mek is te me si, sa ray kar şı sın da ayanbü rok rat ke si mi ile ‘İs lam cı cep he’ ara sın -da ki ya kın laş ma ya işa ret ede rek mül ki yet iliş ki le ri nin sü reç için de de ği şen do ğa sı nı
ser gi le mek te dir (s. 233-234)
Ay rı ca ro ma nın tra jik bir son la bit me si nin ve bü tün ta raf la rın öl me si nin “dev let ya pı sı ile mül ki yet iliş ki le ri nin yı kı mı na, kök ten bir de ği şi me işa ret et ti ği”ni de (s. 234) öğ ren miş olu yo ruz. Evet, he pi mi zin bil di ği, Şem set tin Sa mi’nin Ta aş şukı Ta lat ve Fit nat ro ma nın -dan söz edi yo ruz! Bu iti raz la ben de “de ğer dü şü rü cü bir söy lem”i be nim se miş olu yo rum is ter is te mez, ama biz öy le is ti yo ruz di ye me tin le rin an la mı de ğiş mez. Kal dı ki “im pa ra tor lu ğun par ça lan ma so ru nu”nu an lat mak ev -li -lik eleş ti ri si yap mak tan ni çin da ha de ğer -li ol sun, o da ay rı bir ko nu. Ro ma nın, im pa ra -tor lu ğun par ça lan ma sı sü re ci ni an lat tı ğı nı bir ke re baş tan ka bul edin ce, ro man da ki her un su ra bu yo ru ma uy gun bir bi çim de ye ni an -lam lar ka zan dır mak zor ol mu yor. Ör ne ğin “Sa li ha Ha nım’ın ba ba sı ile Ha cı Mus ta fa’nın” kız la rı nı zen gin kim se le re ve re rek ko -ru mak is te me le ri, “ka dın la rın ko -run ma sı na yö ne lik bu ça ba”, “top rak kay bı nın en gel len me si ne ya da de ne tim al tın da tu tul ma sı na yö -ne lik bir tu tum” olu yor (s. 31). Araş tır ma cı bu nun la da ye tin me ye rek ro ma nın “ede bi an lam kat ma nı”nda da Ali Bey’in Fit nat’la ev -len mek is te me sin den şu an la mı çı ka rı yor:
Fit nat ile ev len me nin, Ali Bey için as lın da geç miş te ken di si nin ola nı ge ri al mak, Ze -ki ye ile geç miş te ka lan ev li lik ya şan tı sı nı onun la öz deş leş tir di ği, an cak da ha genç olan Fit nat ile yi ne le mek is te me si, ede bî tar tış ma lar bağ la mın da de ği şi min ge rek li ol du ğu an cak ede bi ya tın, Os man lı kül tü rü -nün ken di kay nak la rı kul la nı la rak ye ni den can lan dı rıl ma sı yo lun da ki ça ba lar la ko şut -luk için de gö zük mek te dir. (s. 254) Ro ma nın “po li tik” an lam kat ma nın da “im pa -ra tor luk coğ -raf ya sı”nı tem sil eden ka dın lar, bu kez “ede bi an lam kat ma nı”nda ede bi yat ge le ne ği ni tem sil edi yor lar. Böy le olun ca da Sa li ha ile Fit nat’ın ya şan tı la rı nın ben zer li ği
nin Os man lı ede bi yat ge le ne ği nin yi ne le me -ye da ya lı ya pı sı nı çağ rış tır dı ğı, Ze ki -ye ile Fit nat’ın bir bir le ri ne ben ze me le ri nin ise ge le nek le ka dın ka rak ter ler ara sın da ko şut luk ku -rul ma sı nı des tek le di ği ile ri sü rü le bi li yor (s. 258-259).
Ça lış ma ya ko nu olan ro man lar dan İn ti bah’ın da ge rek “po li tik” ge rek se “ede bî” an lam kat -ma nı na iliş kin yo rum lar öz gün lük te Ta aş şuk-ı Ta lat ve Fit nat’a da ir yo rum la rı arat mı yor. Fa kat İn ti bah’ta du rum ter si ne dö nü yor; bu kez er kek ler de ğil ka dın lar ik ti da rı tem sil edi -yor, er kek ler ise ik ti dar iliş ki le ri nin nes ne si olu yor. “Ro man da ki iliş ki dü ze ni nin ka dın lar ara sı ik ti dar iliş ki le ri bağ la mın da açım lan ma sın dan olu şan eğ re ti le me ler ala nı”nın “İn ti bah’ın bu ça lış ma da in ce le nen di ğer ro man lar dan fark lı la şa rak ik ti dar ko num la rı nın ka -dın ka rak ter ler ta ra fın dan tem sil edil di ği bir eğ re ti le me düz le mi ni im le”di ği ni ile ri ye sü -rü yor araş tır ma cı (s. 266). Ve “bu an la tı nın po li tik bağ lam da yo rum lan ma sıy la il gi li çer çe ve”nin bö lüm baş la rın da ki be yit ler ile “ro -ma na ek len ti ol du ğu sav la nan” baş lan gıç ta ki ba har tas vi ri nin “sun du ğu eğ re ti le me ala nı -nın çö züm len me si ile müm kün” ola bi le ce ği ni be lir ti yor (s. 266). Bu ra dan ha re ket le ro ma -nın ilk bö lü mü nün ba şın da ki:
Gel ey fasl-ı ba ha ran mâ ye-i ârâm u hâ bım sın Enis-i hâ tı rım, gam-ı dil-i
pür-ıs tı ra bım sın ve ikin ci bö lü mün ba şın da ki:
Ey âlem-i mi sâ lin sey yah-ı huş yâ rı Hiç kasr su re tin de gör dün mü nev-ba ha rı be yit le ri üze rin den Na mık Ke mal’in Çam lı ca tas vi ri ni yo rum lu yor. Ş. Baş lı’ya gö re ilk be yit te ba har “uy ku nun ma ya sı” ol ma sı, “in sa -nı ge çip git miş olan ha tı ra lar dan olu şan düş âle mi ne ça ğır ma sı, gü zel li ğin ge çi ci li ği ni anım sat ma sı” se be biy le “ıs tı rap kay na ğı sa
yıl mak ta”dır (s. 267). İkin ci be yit ise “Çam lı ca’nın gü zel lik le ri nin as lın da bir düş te gö rül dü ğü, ger çek ol ma dı ğı ko nu sun da bir uya -rı da bu lu nur gi bi dir” (s. 267-268). Evet, bu be yit ler den –“hâ tır (zi hin, dü şün ce)” sö zü ne “ha tı ra, ge çip git miş olan ha tı ra lar” an la mı ver mek zor ol sa da, “âlem-i mi sâl” ter ki bi “rü ya âle mi”nden çok “idea lar, yan sı ma lar âle mi” an la mı na gel se de– epey ce zor la ya rak da ol sa bu an lam la rı çı kar mak müm kün ola bi lir. Fa kat Çam lı ca’nın tas vi ri ile “im pa ra tor lu ğun geç mi şi” ara sın da –se be bi be lir til -me yen– bir iliş ki ku ru lun ca bu zor la ma nın bo yu tu da de ği şi yor. Böy le olun ca bu be yit ler “Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nun güç lü dö nem le ri ile öz deş leş ti ri len ba ha rın gör ke mi nin ar -tık geç miş te kal dı ğı nı fark et me si ge re ken ‘akıl lı yol cu [sey yâh-ı huş yâr]’ya yö ne lik bir uya rı” an la mı ka za nı yor. Ro ma nın ilk bö lü mün de be yit ten son ra ki, ba har la bir lik te dün -ya nın ade ta öl dük ten son ra ye ni den di ril di ği dü şün ce si üze ri ne ku rul muş olan tas vir de bu du rum da do ğal ola rak Na mık Ke mal’in Os -man lı Dev le ti’nin si ya sal-eko no mik hâ li ne iliş kin dü şün ce le ri ni di le ge tir di ği bir met ne dö nü şü yor. Şey da Baş lı’ya gö re Na mık Ke -mal, “be tim le me nin he men ba şın da, dün ya, bel ki de Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nun o gün kü du ru mu”nu “köh ne miş sı fa tıy la ni te len dir”mek te dir (s. 269). Bu yo ru mun çı ka rıl dı -ğı sa tır la rı ha tır la ya lım:
Ba har ey ya mı bu köh ne ci ha nın subh-ı sa fa-yı nev-ci va ni si dir ki ba har eri şin ce top ra ğın her ta ra fı se ra pa ta ra vet ke si le rek ‘yuh yi’lar ze ba’de mev ti ha’ sır rı aşi -kâr olur. O ku ru ku ru ağaç lar ye ni den can bul ma ğa baş lar. Bir hal de ki…
Bu tas vi rin ne ba şın da, ne so nun da ne de ro ma nın her han gi bir ye rin de Os man lı Dev le ti’ne iliş kin en kü çük bir ima bi le bu lun ma dı -ğı hâl de bu tas vir le bir lik te bü tün bir ro ma nı da ni çin Os man lı Dev le ti’nin yö ne tim ve üre -tim iliş ki le ri nin bir yo ru mu ola rak oku ma mız
ge rek ti ği ne da ir araş tır ma cı nın en ufak bir ik na ça ba sı yok. Araş tır ma cı nın ba zen bir ke li me ye yük le di ği yan lış an lam dan, ba zen ger çe ğe da yan ma yan “bil gi”ler den ha re ket le öl çü süz yo rum lar yap mak ta ki ce sa re ti kar şı sın da söy le ne cek söz kal mı yor. Bun lar dan bir -ka çı nı da ha ör nek le ye rek bu bah si -ka pat mak is ti yo rum. Bi lin di ği gi bi Na mık Ke mal, ro -ma nın baş lan gı cın da ki tas vir de der ki:
Nev ba ha rın en bü yük bir be dia sı –meb zu li yet ve me lu fi yet ci het le riy le ga yet ha -kir gör dü ğü müz– çe men ler dir. Dün ya da el va nın hadd-i iti da li olan ye şil den tat lı renk mi olur? Ba har mev si min de ise gü -ya ki ru-yı ar zın her zer re si ye şil le nir Ba har tas vi rin de ye şil den söz et mek ten da ha do ğal ne ola bi lir? Ay rı ca ya za rın bir ama cı da “ye şil len mek” sö zü nün öte ki an la mı nı da ha tır la ta rak “bir ta kım bey le ri miz”in öte de be ri -de rast gel dik le ri ha nım la ra ye şil len me”le ri ni kı na mak tır. Şey da Baş lı’nın, ya za rın ye şil den söz et ti ği bu cüm le ler üze rin den yap tı ğı yo -rum la rı “yo -rum suz” ola rak nak le di yo -rum:
Ye şi lin ta şı dı ğı İs lam kül tü rü ne iliş kin çağ rı şım lar la bir lik te Os man lı bay ra ğı nın da ye şil renk te ol ma sı ne de niy le İm pa ra -tor lu ğu, İs lam kül tü rü nü vur gu la ya cak bi çim de tem sil et ti ği sav la na bi lir. Bu ren gin ifa de et ti ği ide al dü zen, İm pa ra tor lu -ğun sü rek li bü yü dü ğü, top rak ka za na rak “dün ya yı ye şil ren gin kap la dı ğı” dö nem -ler le iliş ki len di ri le bi lir… (s. 270) Sos yo log la rın çok kul lan dı ğı bir söz var dır: “Pis bir ger çek bü tün te ori yi mah vet ti” der ler. Ol say dı da yu ka rı da ki yo ru mu ge çer li kıl maz dı, ama yi ne de be lir te lim: Os man lı Dev le ti’nin bay ra ğı nın ren gi ye şil de ğil dir! Bir ör nek da ha: Bi lin di ği gi bi “kı ta” ke li me si Arap -ça kö ken li dir ve “par -ça, bö lüm, cüz” vb. gi bi an lam la ra ge lir. Ke li me nin “ana ka ra” an la -mın da kul la nıl ma sı ye ni dir. Na mık Ke mal’in
Çam lı ca’yı “cen neti alâ nın ye re in miş bir kı ta sı” ola rak ni te le me sin den yo la çı ka rak “Be tim le me de ‘kı ta’ söz cü ğü nün kul la nıl mış ol ma sı, İs tan bul’la bir lik te Çam lı ca’nın, ro man da İm pa ra tor lu ğu me kân sal ola rak tem sil et ti ği”ni (s. 271) gös te rir di ye bil mek için ger çek -ten çok “ce sur” ol mak ge re kir.
“İn ti bah’ın ede bî an lam kat ma nı nın yo rum lan ma sı”nda (s. 306), im pa ra tor lu ğun çö zü lü şü ve po li ti ka yı bir ta ra fa bı ra kıp Na mık Ke -mal’in bu ro ma nı, tam da ro man tü rü nün Türk ede bi ya tı için de na sıl yer ala ca ğı na da ir bir “eğ re ti le me” ola rak ka le me al dı ğı nı öğ re -ni yo ruz. Ör ne ğin “Ali Bey’in Çam lı ca’da Meh pey ker’in ara ba sı ile kar şı laş ma sı nın an -la tıl dı ğı bö lüm”, araş tır ma cı ya gö re, “ede bi dö nü şüm sü re ci nin yö nü hak kın da önem li ipuç la rı ba rın dı ran bir eğ re ti le me dir (s. 312). Şöy le ki: “Ali Bey’in ara ba yı ya ka la mak ko nu sun da ki te red düt lü ça ba sı (…) sö mür ge ci -lik-son ra sı ku ram sal ça lış ma lar için de Ba tı-dı şı ül ke le rin Ba tı ile kur duk la rı iliş ki yi açım la mak üze re yay gın la şan ‘ge cik miş mo dern lik’ tar tış ma la rı nı anım sat”mak ta, “Meh -pey ker ile öz deş leş ti ri len ara ba, Ali Bey’in ulaş mak is te di ği he de fe eriş mek ko nu sun da ki bo ca la yı şı ara cı lı ğı ile Cum hu ri yet son ra sı eleş ti rel söy lem için de Os man lı ya zar la rı nın ‘he def’i sa yı lan ro man yaz ma ko nu sun da ki ‘kay gı’la rı nı tem sil” et mek te dir (s. 312). Meh pey ker’in ara ba dan Ali Bey’e “bil me di ği yol da” bir işa ret te bu lun ma sı ve Ali Bey’in bu işa re ti doğ ru an la ya rak kar şı lık ver me si -nin ise ro man tü rü nün “Os man lı ede bi yat bağ la mı için de ku ru lu şu nun bir ta kım dö nü şüm sü reç le ri nin so nun da ger çek leş ti ği dü -şün ce si ne işa ret” et ti ği ile ri sü rü lü yor (s. 313). Bu ro ma nı ni çin böy le oku ma mız ge rek ti ği, Ali Bey ile Meh pey ker ara sın da ki ah la kî bir so ru nu da içe ren aş kı an la tan bir ro man ola rak yo rum la ma nın ni çin “de ğer dü şü rü cü bir söy lem”i be nim se mek ol du ğu so ru la rı nın ce va bı yok. Bu ro ma nın tü rün ilk ör -nek le rin den bi ri ol mak do la yı sıy la bir ta kım
za af lar ta şı ma sı son de re ce do ğal dır. Ken di -sin den son ra ge le cek ya zar la ra, ör ne ğin Ha lit Zi ya’ya ka pı ara la yan bir ro man ola rak İn ti -bah ye te rin ce önem sen miş tir. On da Os man lı Dev le ti’nin çö kü şü ne ve ya ro man tü rü nün ku ru lu şu na da ir giz li şif re ler bu lun du ğu nu ta -sav vur et mek il ginç ola bi lir, ama bu nun bir da ya na ğı nın ol ma sı, eli miz de ki met nin bu na im kân ve ren kod lar ta şı ma sı ge re kir. So nuç ola rak, ki tap ta ki, İn ti bah’a iliş kin yo rum ve de ğer len dir me le rin hiç bir tu tar lı lı ğı yok tur. Söz ge li şi, Di van şi i ri ne ait be yit le rin, araş tır ma cı nın id di a et ti ği şe kil de, “Di van ede bi ya -tı nın an la -tı ola nak la rı”na (s. 291) ro man tü rü için de iş lev sel lik ka zan dır mak ama cıy la bu ro man da kul la nıl mış ol du ğu nu ka bul et mek, bü tü nüy le Na mık Ke mal’in ede bi yat an la yı şı na da ay kı rı dır. Na mık Ke mal, Di van şi i ri nin an la tı üs lu buy la ro ma nın ger çek çi üs lu bu nu bir leş tir me kay gı sı ta şı say dı, bu nu ede bi ya ta iliş kin teo rik ya zı la rın da da di le ge ti -rir di. Onun Di van şi i ri nin süs lü ve “ger çek dı şı” ka bul et ti ği üs lu bu na şid det le kar şı çı kar ken ro ma nın da bu di lin et ki sin den kur tu -la ma yı şı, bu eği tim le ye tiş me si ve is te di ği hal de bu üs lup tan ko pa ma yı şı ile açık la na bi lir. Ni te kim ken di si de bu du ru mun far kın da -dır; “Li san-ı Os ma nî nin Ede bi ya tı Hak kın da Ba zı Mü la ha za tı Şa mil dir” baş lık lı meş hur ya zı sı nın so nun da bu hu sus ta bir açık la ma ya par ve bir çe şit özür di ler.
Ki tap ta ki, Ara ba Sev da sı ve Tur fan da mı Yok sa Tur fa mı? ro man la rıy la il gi li yo rum ve de ğer len dir me ler de İn ti bah için ile ri sü rü len ler den çok fark lı de ğil. Bir eleş ti ri ya zı sı nın sı nır la rı nı zor la ma mak için bu de ğer len -dir me ve yo rum la ra gir me ye ce ğim. Bir fi kir ver me si ba kı mın dan, ör ne ğin Ara ba Sev da -sı’nda Çam lı ca’ya iliş kin tas vi rin, bah çe nin Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nu tem sil et ti ği id di asın dan yo la çı kı la rak yo rum lan dı ğı nı, ara ba nın gü cü ve oto ri te yi, do la yı sıy la sa ra yı tem -sil et ti ği nin var sa yıl dı ğı nı be lir te lim. 5. Araş tır ma cı nın ki tap ta in ce le di ği ro man la
rın ço ğun da sa de leş ti ril miş ya yım lar dan ya rar lan dı ğı nı il gi li yer ler de be lirt miş tim. Na di -ren ori ji nal me tin le re baş vur du ğun da ise bu me tin le ri doğ ru oku ma ve bun la ra doğ ru an -lam ver me ko nu sun da ki ye ter siz li ği açık ça gö rül mek te dir. Ori ji na li ni kul lan dı ğı me tin ler den bi ri, Ah met Mit hat Efen di’nin Kla sik ler tar tış ma sı sı ra sın da ka le me al dı ğı “Tem hi dat” baş lık lı ya zı lar. Ta ma mı 6 ya zı dan mey da na ge len bu se ri ma ka le ler Ter cü manı Ha -ki kat’in 5887 (19 Ey lül 1897)-5896 (27 Ey lül 1897) sa yı la rı ara sın da ya yım lan mış tır. Şey da Baş lı, ya zı la ra iliş kin kün ye bil gi si ver me di ği için bun la rı ga ze te den mi oku du ğu yok sa baş ka ikin cil bir kay nak tan mı ya rar lan dı ğı an la şıl mı yor. An cak ken di si nin ya da kay -na ğı nın bu ya zı la rı yan lış oku du ğu, bu yan lış oku ma lar üze rin den de araş tır ma cı nın ki mi yo rum la ra git ti ği gö rü lü yor. Ki ta bın 120. say fa sın da ki:
Su ret-i tas ni fi kaf fe lem re ve er ba bı nın mat lub ve mak su du na ve eh lin zev ki ne ka bu lü ne mu vaf fak ol ma yan şey hat tı za -tın da tas nif edil me miş ola ca ğı... şek lin de ki alın tı nın doğ ru su:
Zi ra su reti tas ni fi nef sü’lem re ve er ba -bı nın mat lup ve mak su du na ve eh li nin zev ki ne, ka bu lü ne mu va fık ol ma yan şey had di za tın da tas nif edil me miş ola ca ğı... dır. “kaf fe lem re mu vaf fak” ol ma yan “şey”den araş tır ma cı nın ne an la dı ğı nı ve bu -nun üze ri ne na sıl yo rum ya pa bil di ği ni ben an la ya ma dım. Ay rı ca “Tem hi dat 2”den alın dı ğı be lir ti len bu cüm le nin ora da de ğil “Tem -hi dat 1”de ol du ğu nu da ek le ye lim. “Mal-i mev rus la rı”nın “mal me va ris le ri” (s. 126), “ena fis-i âsâr”ın “ena fis-i eser” (s. 126), “gay ret-i müf ri te”nin “gay ret-i mü fer ri te” (s. 122), “meşk it ti haz et mek”in “meşk-i it ti haz et-”, “do ru bey gir”in “du ru bey gir” (s. 369) okun ma sı vb. oku ma yan lış la rı, araş tır ma cı
nın üze rin den yo rum yap ma ya kal kış tı ğı me tin le ri doğ ru an la mak ko nu sun da ki ye ter siz li ği nin ba zı ör nek le ri ola rak zik re di le bi lir. Na mık Ke mal’in Ba harı Da niş Mu kad di me sin -den alı nan:
Yok sa ta sav vur la rı nın asar-ı Mah mud dan [doğ ru su “âsâr-ı Acem’den” ola cak] yi ne zer re ka dar far kı bu lun maz, yi ne di van la rın da dağ lı la la lar dan, ya ka sı yır tık gül -ler den…
cüm le sin de pe şin den ge len “gül”ü gö re gö re “lâ le ler den”i “la la lar dan” oku mak, ya da ya -rar lan dı ğı kay nak böy le oku muş sa, an la mı üze rin de dü şün me den ka bul et mek, “Ba sit bir oku ma ha ta sı dır” de ni lip ge çiş ti ri le bi lir di bel ki, fa kat bu ha ta yı ya pa nın Di van şi i ri nin imaj dün ya sı üze ri ne öl çü süz yo rum la ra git ti ği ve ar dın dan da bun la rı Tan zi mat ro man la rı na uy gu la ma ya kal kış tı ğı dü şü nü lür se, so -ru nun ha fi fe alı na cak ka dar ba sit ol ma dı ğı ka bul edi le cek tir sa nı rım. Bir baş ka ör nek, Ara ba Sev da sı ile il gi li. Ya zar an la tı cı, Bih -ruz Bey’in ve ara ba sı nın Pe ri veş Ha nım’la ya nın da ki ka dı nın dik ka ti ni çek ti ği ni an lat -mak için şöyle der:
Lân do nun için de bu lu nan iki be yaz baş tan bir ta ne si bey le rin bu lun duk la rı nok ta ya ge lin ce ara ba dan dı şa rı ya doğ ru bir eda-yı mah sus ile uza na rak ip ti da ara ba ya, hay -van la ra, son ra da be ye fen di le re baş ka baş ka ima le-i ni gâh-ı dik kat et miş idi Bu cüm le de ki “ima le-i ni gâh-ı dik kat et mek” ifa de si ni an la ma yan araş tır ma cı bu yan lış an -la ma üze ri ne hü küm bi na edi yor ve “Bih ruz Bey’in [Pe ri veş Ha nım’dan] bu ka dar çok et -ki len me si”[nin], “Pe ri veş’in kar şı sın da -ki ni önem se me di ği ni gös te ren ‘dik kat siz ba kı -şı’ndan” ile ri gel di ği ni be lir ti yor (s. 369-370). Ör nek ler ço ğal tı la bi lir, ama bu ka da rı ye ter sa nı rım.
-ye’de ki eleş ti ri or ta mı nın du ru mu nu gös te ren bir kaç ya zı ya de ği ne rek bu ya zı yı bi ti re lim. Şey da Baş lı’nın ki ta bı nın Tür ki ye Ya zar lar Bir li ği ta ra fın dan eleş ti ri da lın da ödü le la yık gö rül dü ğü nü ya zı nın ba şın da be lirt miş tim. Ay rı ca ki tap hak kın da ne ler ya zıl mış di ye in -ter net or ta mın da bir ara ma yap tı ğım da bir kaç ya zı ya rast la dım. Bu ya zı la rın or tak ta ra fı, söz ko nu su ki ta bın Türk ro ma nı üze ri ne in ce le me le re bü yük bir kat kı yap tı ğı yar gı sı nı di le ge tir me le riy di. Bun lar dan Do ğuş Sarp ka -ya’nın “Bu Top rak la rın Ro ma nı nı Yaz mak” baş lık lı ve Bir gün ga ze te si nin ki tap ekin de çı kan ya zı da (Bir gün Ki tap, 2 Tem muz 2010) “Şey da Baş lı’nın ça lış ma sı[nın] ge le nek sel ez ber le ri boz”du ğu, ek sik le ri ol mak la bir lik te (“ha ta la rı” de mek is ti yor) bu ki ta bın “Os -man lı ro ma nı nı an la mak açı sın dan önem li bir ça ba” ol du ğu be lir ti li yor. Etem Ba ran’ın Ki tap Za ma nı’nda ki (Sa yı 51) “Os man lı Ro ma
nı na Da ir Bil dik le ri ni zi Unu tun” baş lık lı ya zı sın da “Son za man lar da, ye ni Türk ede bi ya -tı üze ri ne ya pı lan aka de mik ça lış ma lar da önem li söy lem ler” ge liş ti ril di ği be lir ti li yor ve Şey da Baş lı’nın ki ta bı kas te di le rek “Bun lar dan en ye ni si ve bel ki de en önem li le rin den bi riy le kar şı kar şı ya” ol du ğu muz müj de -le ni yor. Bu ki ta bın “bir baş ka ez be ri boz mak için ka le me alın mış bir ça lış ma” ol du ğu da ek le ni yor. Ra di kal Ki tap’ta çı kan (25.06.2010) Nu ran Ke keç im za lı, “Tan zi mat Ro ma nı Üze ri ne” baş lık lı ya zı da da “Şey da Baş lı’nın bu ça lış ma sı[nın] Tan zi mat ro ma nı üze ri ne de ğer len dir me ya pa cak okur için her da im eli nin al tın da bu lun ma sı ge re ken bir kay nak ni te li ğin de” ol du ğu ile ri sü rü lü yor.
