entellektüel bakış
Şahin ALPAY - Nilüfer KUYAŞ Fax: (212) 505 62 55
t
OsmanlI Bankası’nın arşivini bir sergi ve bir kitapla gün ışığına çıkartan Edhem Eldem
M U D İLER ARASINDA PADİŞAH VE AİLE!
i
İ
KİNCİ Abdülhamit’in gayet "burjuva” bir padişah ve İşini bilen bir yatırımcı olduğunu biliyor muydunuz? Ya Kasımpaşa Mevlevihanesi şeyhi Kamil Bey’in vefat eden eşine dua okunması için vakıfta bulunurken son derece m odem bir yol seçtiğini, yani tahvil vakfettiğini? Yahut da Şeyhülislam Esat Efendi’nin karısı İffet Hanınım banka hesabı bulunduğunu?Osmanlı Bankasının arşivlerinden renkli bir kesit sunan ‘Tarihten İzler” sergisinde,
19. yüzyıl Osmanlı toplumundan böyle ilginç portrelere rastlamak mümkün.
Anadolulu bakkaldan, Fener Patrikhanesi’ne, Saray’daki harem ağalarından m üsrif ( ve müflis) paşalara kadar, bankanın o
dönemdeki müşterilerinin profili, son derece zengin bir toplumsal doku çıkartıyor karşımıza.
Boğaziçi Üniversitesi Tarih Bölümü öğretim üyesi Doç. Dr. Edhem Eldem, 1989 yılından beri bu muazzam arşivin tasnifiyle uğraşmış. Sergi için “Banka arşivindeki zenginliğin vitrini, buzdağının sadece ucu” diyor. Sergideki
belgelerden kasalarda daha binlercesi var.
Ama araştırmacılara iyi haber: Bu sergi, Osmanlı Bankası’nm arşivini kamuoyuna ve tabii tarihçilerin kullanımına açacağı Tarihi Araştırma Merkezi'nin de kuruluşunu müjdeliyor.
Bankanın eski Beyoğlu şubesinin bulunduğu binanın giriş katı sergi mekanı, ikinci katı belgelerin kullanılabileceği kütüphane ve en üst kaü da bu belgelerin taranarak bilgisayar ortamına geçirildiği laboratuvar ya da “mutfak” olarak 1998 sonunda hizmete giriyor.
Sergi gibi arşivin de düzenlenmesini "müteahhit firma" olarak Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı üsüenmiş. Projenin yöneücisi olan Eldem, bir yandan bankanın kurumsal tarihini kaleme alırken, diğer taraftan da serginin uzantisı olan bir kitap hazırlamış. “ 135 Yıllık Bir Hazine: Osmanlı Bankası Arşivinden Kesitler" adb bu çalışma, her ne kadar yazan tarafından büyük tevazuyla “Kahve sehpası kitabı" diye tanımlansa da, tarih ve kültür
meraklılarının kütüphanesi için vazgeçilmez bir belge olacak kuşkusuz.
★ ★ ★
Osmanlı Bankası 1863'de Fransız ve İngiliz
sermayesiyle kurulmuş. Osmanlı Devletinden aldığı
imtiyazla, para basma yetkisi bulunan, bir tür "merkez bankası” işlevi görmüş. 1914 yılında İttihatçılar tarafından “düşman” yöneticiler sınırdışı edilip, emisyon hakkı elinden almıyor. Cumhuriyet'in
kurulmasından sonra, 1924’de Bank - 1
Osmani - i Şahane’nin “şahaneliği” gidiyor. “Am a Osmanlılığı kalıyor” diyor Edhem Eldem. “ Cumhuriyet’te Osmanlı adım kullanmasına izin verilen tek kurum. Bir tür yumuşak geçişi temsil ediyor. 1930’larda TC Merkez Bankası kumlana kadar da özel bir işlev görmüş.”
Dünya bağlantısı ve yabancı sermayesi yakın zamana kadar sürüyor Osmanlı Bankası’mn. “Statüsü hala imtiyaznamesine bağlıydı. 1970 - 80’lere kadar bir dinozor gibiydi, hukuki bir garabetti.” Nihayet 1992
Osmanlı Bankası arşivini açtı, Tarih Vakfı malzemeyi değerlendirdi. Ortaya zen gin bir sergi, önemli bir kitap ve eşsiz bir araştırma merkezi çıktı. Arşivi tasnif etmek için dokuz yıldır iğneyle kuyu kazan tarihçi Doç. Dr. Edhem Eldem, Boğaziçi Üniversitesi öğretim üyesi. Doktorasını
18. yüzyılda İstanbul’da
Fransız ticareti üzerine yapmış. Halen Beşinci Murat'ın oğlu Selahattin Efendi’nin özel arşivde kalan Çırağan anılarını yayına hazırlıyor. Artık kendi tekelinden çıkmak üzere olan Osmanlı Bankası arşivinin anahtar teslim aşamasında, bilim sel izlenimlerini bizimle paylaştı.
Mudi
bdülhamit
f
burjuva’ hükümdar
yılında hukuki değişme ardından, 1996’da Doğuş Gmbu, eski sahibi Paribas
grubundan bankayı satın alıyor. Osmanlı Bankası artık alelade bir banka. Şubeleri ve mudileri var, ama profili giderek yatırıma doğru yükselen bir kurum.
“Ve hakkım vermek lazım” diyor Edhem Eldem. “Birçok kurumun arşivi olabilir, kendi tarihini yazdırmaya meraklı olabilir, ama Osmanlı Bankası toplumsal -
ekonomik tarihe ışık tutacağım düşünerek kısıtlama olmadan arşivi kamuya açmaya
OSMANLI iktisat tarihinde
makro dengeler konusunda
pek eksiğimiz kalmadı, ama
mikro düzeyde sisler
içindeydik. Daha
ampirik
düzeyde
sondaj
yapıp insana
inmek
istersek, bu
arşiv eşsiz bir
veri tabanı
oluş
turuyor.”
karar verdi.”
Hangi tarihe kadar? Tah m in im elli yıllık bir tahdit konur. Bilhassa özel kayıtlar için bu bir mecburiyet."
Böylece 1863 - 1947 gibi önemli bir dönemden büyük bir bulmaca parçası yerine oturuyor.
★ ★★
Am a gerçekten ne kadar ışık tutacak bu arşiv tarihçilere? Yakın dönem Osmanlı tarihinin en iyi araştırılan bölümü iktisat tarihi olduğuna göre, bilmediğimiz bir şey kaldı mı?
“Makro dengeler konusunda çok fazla bir eksiğimiz kalmadı. Ama mikro seviyeye indiğinizde durum farklı. Mikro düzeyde sisler içindeydik. Şahısa yahut kuruma, mesela ticarethaneye inebilmek önemli.
Üstelik makro düzeyde de Anadolu pek bilinmiyordu” diyor Edhem Eldem.
Ziraat Bankası dışında, bu tarih diliminde Anadolu’da şubeleri olan tek bankaymış
Osmanlı Bankası. Üstelik zirai dünyaya açılan Garanti Bankası'mn da arşivleri yok ortada. Devletin hala tasnifi bitmemiş muazzam arşiv zenginliğinin yaranda, özel alan adeta bomboş.
“Genel olarak Osmanlı ticaret dengesinin bağımlılığı biliniyor. Ama Anadolu’da küçük işletmelerin, sanayilerin bütün bu
bağımlılığa rağmen devam ettiğini öğreniyoruz" Eldem’e göre; “Eski bağımlılık = sömürü = sanayisizleşme türünden denklemler artık sorgulanıyor ve bu arşivde yeni malzeme bulmak mümkün."
Bir başka ilginç kazanım, İstanbul’daki ticari piyasanın gerçek yapışım öğrenmek. Vasat insanların yatinmlan. Tüketim örüntüleri. Aile bütçeleri. “Zafer Toprak tüketim örüntüleri üzerine çok önemli çalışmalar yaptı. Am a genellikle tüketimin vitriniyle ilgili. Daha ampirik düzeyde sondaj yapıp insana inmek istersek, bu arşiv önemli bir veri tabam oluşturuyor.”
Bir başka ilginç alan personel dosyalan. “Fotoğraftan, nüfiıs kaydına kadar ve bankaya girişte yapılan sınavdaki sorular da dahil olmak üzere, insani boyut taşıyan, mükemmel bir sosyal veri deposu” diyor Edhem Eldem. hatta 1930’lardan bu yana kurumun öyküsü için sözlü tarihe de başvurulmuş, bugüne kadar elli mülakat yapılmış. “Resmi belgelerde sadakat kavramına rastlayamazsınız.”
★ ★★
Son dönem Osmanlı toplumunun adeta bir anketini yapıyoruz Edhem Eldem’le. Demek ki özel mülkiyet o dönemde yerleşmiş? “Vakıf ile özel mülkiyet arası
gidip gelmeler de olsa, evet. Bunun en belirgin örneği Abdulhamit. Hanedan içinde kendine tahvil, arazi, hisse senedi ve nakit para olarak şahsi servet ayıran ilk padişah. Bu açıdan çok buıjuva bir hükümdar. Tahttan indirilince 52 bin altınlık şahsi
parasım bankadan istediği mektup da bu arşivde."
Bugünün Sabancı ve Koç
imparatorluklarıyla kıyaslanacak servetler var mıymış? "Mukayese çoz zor. Am a hisse senedi, tahvil ve emlakte büyük spekülatif servetler var.”
İstanbul’da yüzyıl önce de muazzam bir borsa merakı varmış. Ve spekülasyon furyası. "Ama bu yüzeysel bir benzerlik” diyor Edhem Eldem. T a rih in tekerrür ettiğini söylemek bence yalnış. Tarih bir mutfak kitabı değil. Dış borçlanma gibi yüzeyde benzerlikler bulabilirsiniz. Ama bu sergide gördüğünüz dünya artık yok. 1. Dünya Savaşı gerçekten müthiş bir kopuş olmuş.”
‘İslami bankacılık yok’
Peki İslami bankacılık var mıymış o zaman? "Hayır kesinlikle yok. Üstelik faiz OsmanlI’da 15 - 16. yüzyıldan itibaren, adı pek konmasa da, uygulanıyor. Faiz 19. yüzyıl icadı değil OsmanlI'da. Faizi haram sayan, bankaya gelmeyip altına itibar ediyor, o kadar.’’
Altından söz etmişken, daha 1947'de Osmanlı Bankası’mn büyük kurumsal ciddiyetle, tedavülden kalkan banknotlarına karşılık altın verdiğini de hatırlatalım. Osmanlı Devleti’nin karşılıksız bastığı kaimeden daima daha itibarlı olmuş bankanın banknotları.
Sonuç olarak, nasıl bir toplum çıkıyor karşımıza? ‘Tanzim atla başlayan modernleşme ve hala süren muasır medeniyetleri yakalama projesinin mali kısmım görüyoruz” Edhem Eldem’e göre; “Osmanlı toplumu iki zamanlı yaşıyor. Tarıma dayalı bir kapalı toplum ve Batiyla nispeten entegre olmuş seçkin kesim. OsmanlI’nın mali kaynak yetersizliği, bağımlılığı ve Osmanlı Bankası’mn
Avrupa’dan kaynak bulmak, borç toplamak işlerini görüyoruz.”
Ve kuşkusuz Fransızca - Osmanlıca çift dilli bu arşivin kapışım Fransız araştırmacı lar da epey aşındıracaklar. Şimdilik hazine ziyaretçilerin. İleride Anadolu kentlerinde de bölümleri gösterilecek olan bu zaman tüneline girmeyi sakın ihmal etmeyin.
+
h *'98
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
