İstanbul'un tiyatro yapıları:19. yüzyıl İstanbulu'nun mimarlık tarihi ile ilgili belgeleri

19. yüzyıl İstanbulu 'nun m im arlık tarihi ile ilgili belgeleri

İstanbul’un tiyatro yapıları

Münih Üniversitesi Sanat Tarihi

Enstitüsü’nce yayımlanan bir kitap,

uzun yıllar Osmanlı başkentinde

kalan ve Avrupa mimarisinin

İstanbul’daki temsilcileri olan

Fossati Kardeşler’in şimdiye kadar

yayımlanmamış tiyatro

tasarımlarına değiniyor.

1

kitap Münih Üniversitesi Sanat Tarihi Ens­ titüsü yayınlarından. Bu araştırmada uzun yıl­ lar Osmanlı başkentinde kalan ve Avrupa mimarisinin İstanbul’daki temsilcileri olan Fossati Kardeşler’in şim­ diye kadar yayımlanmamış tiyatro tasarımlarına deği­ nilmiş.

19. yüzyılda Pera’daki yabancı elçilik binalarıyla olu­ şan Batılı biçimdeki yapılanma, kentin bu kesimine de­ ğişik bir görünüm kazandırmıştır. Elçilik yapımı için özel olarak İstanbul’a gelen yabancı mimarlar arasında önemli bir sırayı da Gaspare Fossati (1809-1883) tutar. İtalyan asıllı isviçreli mimar, öğrenimini Milano’da Brera Akademisi’nde yapmıştır. 1833’te Petrograd’a giden sa­ natçı 1837’de Rus Elçilik binasını yapmak üzere Ruşpa- saportu ile İstanbul’a gönderilmiştir. 1839’da Gaspare’ın

9. yüzyıl İstanbulu’nun Mimarlık Tarihi ile ilgili bazı belgeleri açıklığa kavuşturan

Fossati Kardeşler Ayasotya’nın tamirini de üstlenmişlerdi.

Naum Tiyatrosu 1845-46 yıllarında bir yangın sonucu harap oldu. 20 Şubat 1846'da çizilen ve Gaspore Fossati’ nin gerçekleştirdiği projeyle yeniden yapıldı.

sağ kolu olarak nitelendirilen erkek kardeşi Giuseppe de (doğumu 1822) İstanbul’a gelir. 1838-1849 yılları ara­ sında elçilik binasında çalışan Fossati’ler başka mimari projelerle de uğraşmışlardır. (*) Sultan I. Abdülmecit- in 1847 tarihli iradesiyle Ayasofya’nın tamirini üstlenen kardeşler, bu restorasyon sırasında Ayasofya’nın görün­ tülerini içeren bir de albüm hazırlamışlardır. Restoras­ yon dolayısıyla Hıristiyan dünyasına açılan Ayasofya’yı Horace Vernet ve Franz Liszt gibi ünlülerde gezmişler­ dir. 1845-1849 yılları Fossati’lerin İstanbul’da büyük bir enerji ile çalıştıkları dönemdir.

Yazar, Fossati’lerin tiyatro tasarımlarını ele almadan evvel, İstanbul tiyatrolarının tarihçesi üzerine bilgi ver­ mekte ve bu konudaki en zengin kaynaklan da M. A N D ’ın eserlerinde bulduğuna değinmektedir.

Eserin özü Bellinzona’daki Cantonale Arşivi’ndeki Fossati Kardeşlere ait üç tiyatro tasarımı ve bunların tipolojik değerlendirmeleri üzerine yoğunlaşmış. “ Pro-

jet pour un Theatre Imperiale â Constantinople” baş­

lığını taş.ıyan birinci proje 1846 tarihli ve mimar Fossati imzalı. Fossati’nin bu tasarımı uygulânmamış, çünkü İlk Saray Tiyatrosu’nun bu proje tarihinden aşağı yu­ karı on yıl sonra Saray mimarlarından Nigogos Balyan tarafından gerçekleştirildiğini biliyoruz. Dolmabahçe Sa- rayı’nın yanı başında yükselen bu binanın yerinde bu­ gün yeller esmekte. 1500 kişilik bir tiyatro planını gösteren ikinci proje tarihsiz ve yine Fossati imzalı. Üçüncü tiyatro tasarımı ise 20 Şubat 1846 tarihli ve Gi­ useppe Fossati imzasını taıyan Naum Tiyatrosu’na ait. Aralık 1844’te Mihail Naum tarafından açılan tiyatro,

1845-1846 yıllarında bir yangın sonucu harap olmuştur. Büyük bir onarım geçiren Naum tiyatrosu 1848 senesi­ nin eylül ayında yeniden açılmıştır. 20 Şubat 1846 ta­ rihli bu proje yangından sonra çizilmiş olsa gerek. Yazara göre, Naum Tiyatrosu her ne kadar Giuseppe Fossati imzasını taşıyorsa da Gaspare Fossati tarafından gerçek­ leştirilmiştir. İki kardeşin beraber çalıştıkları düşünü­ lürse, Guisseppe’nin bu projeye sadece, ağabeyinin denetiminde asiste ettiği kabul edilebilinir. 1848’de Fos­ sati’lerin yaptığı Naum Tiyatrosu 1853 yangınında bü­ yük zarar görmüştür. Bu felâketten sonra tiyatro, İngiliz Elçilik binasının mimarı W.J. Smith tarafından yeniden Pera’ya kazandırılmıştır. Bu yapı da 1870 Pera yangının­ da ortadan silinmiştir.

19. yüzyıl İstanbul’unun mimarlık tarihinde önemli bir rol oynayan Gaspare ve Giuseppe Fossati’nin 1846’lı yıllardan itibaren Osmanlı metropolünde Batılı anlamda bir tiyatro mimarisi oluşturmaya çalıştıkları bu araştır­ manın çerçevesi içinde açıklanmış. Sistematik arşiv ta­ ramasıyla 19. yüzyılın mimar-yapı identifikasyonuna veni dokümanlar kazandıran Gertraud Heinrich’in bu kitabını mimarlık ve sanat tarihçilerinin dikkatine su­ narız. □

* Semavi Eyice / “ Fossati” / İstanbul Ansiklopedisi / İl. cilt / s. 5818-5823 / İstanbul / 1972

* Semavi Eyice / “ İstanbul’da ilk Telgrafhâne-i Âmire’nin projesi (1855)” / Tarih Dergisi / sayı XXXIV. / 1984

D ie Fossati-Entwüre zu Theaterbauten/ Gertraud Heinrich / 100 s. / Almanca, 27 mark, Münih.

C U M H U R İ Y E T K İ T A P S A Y I 15

_{S A Y F A 1 9}