Kitle kültürü ve SSCB'de pazar kültürü olarak kitle kültürü

Marnnra lletisin Dergisi, Say:5, Ocak 1994

KITLE

rUrrUnU

ve

SSCB'DE

PAZAR

TUITUNU

OLARAK

KITLE

xUIrUnU

Arg.

Giir.

Zeynep

_QETIN

MARMARA

UNIVERSITESI

lletiqim Fakiiltesi

1.

clRI$

Qahqrnarnrzda kitle

kiiltiirii

kavramrnrn irdelenerek eski SSCB'de

kit-le

kiiltiiriiniin

pazar

ktiltiirii

nitelili

ile

incelenmesi amaElanmrqtr. Bu

ne-denle.Oncelikle

kitle

kiiltUrii

kavramr

genel

ozellikleri ile

ve tarihsel siireg igersinde incelenmiq daha soma eski SSCB'de gerek kitle

kiiltifU

ve gerekse

kiiltiirel

alanrn

diler

baqhca Ozellikleri ve iiriinleri ele

almmqtr.

Giiniimiizde

oldukEa tartrqmah

bir

konu ve kawam

nitelilini

ta$ryan

kitle

kiiltiirti

kawa-mrnrn eski SSCB Ornelinde irdelenmesinin konuya yeni

bir

agrhm ve boyut

kazandlraca$mt sanlyoruz.

Giiniimiizde SSCB

fiilen

ortadan kalkmrg olmakla

birlikte,

s6zkonu-su sosyopolitik ve sosyoekonomik

yaprlanmantr

etkilerinirr

tiimtiyle

orta-dan kallitr$rnr s0ylernek olduliga

giigtiir.

Di$er yandan, incelememizde yera-lan pek gok hususun aynr zamanda SSCB'nin ortadan kalkmasmm nedenleri konusunda

da

rgrk

tutaca$r kanrsmdayrz.

Dolayrsryla gerek SSCB'nin da$rlmasrnm nedenlerini anlamaya

yar-drmcr olmali ve gerekse eski sistemin giiniimiizde de stiren

bir

krsrm

izve

et-kilerini

daha

iyi

somutlayabilmesini sa$lamak aErsrndan gahgmamran

ya-rarh

olacalrnl

sanryoruz.

2.KITLE

r0rUnU

KAvRAMI

Kitle ktiltiirti,

Ondokuzuncu yiizyrlda sanayileqme ethinliklerinin

bii-yiik

boyutlara ulaqmastna, kentlerde emekgi kesimlerin yr$rnlar halinde

yo-lunlagmasura

balh

olarak ortaya gilimrg; Ozellikle de kapitalizmin

emperya-lizm

agamaunda, burjuva toplumlardaki karmagrh toplumsal bir olgu biEi-minde belirginleqmiqtir. Bu olgunun temelindeki gergek,

ileri

geligmig

kapi-talist tiretim

bigimi

ile kitlelerin

kiilttirel

gereksinimleri arasmda yatan

geli$-kidir(1).

Onsekizinci ytizyrlda Oncelikle hgiltere'de gergekleqen sanayi

dewi-miyle el zannatlerinin yerini mal;ine

iiretimi

almrg olup, bu geligme

bir

yan-dan iiretilen

mallann

standartlagtmlmasrna di$er yandan ise herkesitl aynt

saatte iqe baqlamasr ve iiretim siirecinin kendine diigen b0lUmiin0

belirli bir

hrzla yapmali durumunda olmast anlamrnda, iggilerin de standartla$trnlmasr-na yol agmrgtr. Sanayi toplumuna gegigle

bidikte,

ulaqrm ve

ileti;im

tekno-lojisi

dc iginde yer almali iizere iirctim i$lemlerinde kullanrlan teknoloji daha

rafine ve daha

verimli

teknolojilere d0ntiqmiiqtiir(2).

Sanayi

dewimi. "kitle"

ya da

"yrlrn iiretimi"nin

gerEekleqmesine ola-nak sallamrgtr. BOylece "yr$rn iiretimi"ne olanak sa$layan Sanayi

Devrilni,

bagka "yr$rnh" kawamlann

da

do$masma, varolanlann yeni anlamlar

yiik-lenmesine yol agmtgtn(3).

Sanayi ile ortaya grkan kitle toplumu, srnai bir _{toplumdur. QiinkU}

an-cah srnai teknikler ve modern

bir

ulaqrm, taqrmacrhk ve lmberleqme dokusu, eski toplumun

"farkh",

"uzah", "benzemez" bOltimleri arasmda srkr

iligkiler

kurulmasna

yol

agabilirdi(4).

Sanayi

Devrimini

izleyen yrllarda ortaya grkan kitle

kiiltiirii

kawamt

ile; endiistriyel tekniklerle

iiretilen

ve gok genig kitlelere yayrlat karqr

konul-masr gtig davranrg, mitos ya da temsili olgulann tiimti anlatilmak istenir. De-mek ki, kavramrn temelinde 19. yiizyrlda baglayan ve Sanayi Devrimi adr

ve-rilen

biiyiik insanlft

seriivenirrin ortaya

gftaldrlr

iiretim teknikleri

yatmakta-dr(5).

Ancak

kitle

kiiltiiriiniin

yarattrgr mitoslar

illiel

toplumlardaki

mitos-lardan farkh olarak, bilincin akrldrgr krhnmasma ve

karanlkta

kalmasma

yG

neliktir.

Sanayinin

geligtirdi$i

tekniklerle tiretilen

kiiltiir

yani

kitle

kiiltiirti,

halk

kiilttiriiniin

otantikli[ine

sahip

de[ildir,

yarahcr yam yoktur, daha gok go[altrcr ve aktanctdrr(6).

Ondokuzuncu yiizyrldan baglayarah iqb6l0m0 ve uzmanlagma souu-cu

kiiltiirel

yapr de$igime ulramrq; artili

kiiltiirel

tasanmlar, iiretim ve

tiike-tim

zaman ve mekar bakmrndan birbiderinden tamamen aynlmrglardr. Bu ayfimur en 0nemli destekleyici nedeni de,

art*

bir "iiriin"

haline gelmiq olan

kiiltiir

etkinliklerinin

kitlesel

olarak

kitlelere yayrhmrnrn

miimkiin

olmasr-dr(7).

Sanayi toplumunun

kiiltiirel

agrdan en

biiyiik

OzelliSini,

ktilttirti

ile

toplumsal

yapu

arasrndalii

ballann

kopmasr olugturmalitadrr. Bunun

anla-mr: srnrf,

aile,

mesleki

kategori gibi

toplumsal gOstergelerin davranrqlan agililamada yetersiz kahglan ve

kiiltiiriin.Oteki

toplumsal gostergelere gOre cincelik kazanmasrdr. Bu kopukluk, aym zamanda toplumsal yaqama gide-rek egemen olan Orgiitsel yaprda da meydana gelir. Bir zamanlar kendi iginde

bir

biitiin

oluqturan 0rgtitler, artrk uzmanlaqmrE parEalara dOniigmiigttr.

Bir-likte olugan bu siireg, sonunda diinyanm algrlanmasuu da zorlaqtrnr(8).

Modenr toplumda kitle iletiqimirrc gegiqle birlikte insan, diinyayr

ken-di yaqam deneyimleri ile tanrma ahgkrnhfurr. olanalrm yitirmekte; bdylece

Benjamin'in

"Oykii

Anlatrcrsr" denemesinde degindigi

gibi

"enforme edilen insana" gegilmiq olmaktadu. Yaganan hayatrn olgularmr segerek veren gaze-teler,

diiz

olaylan

bile

qok g0rUni.imU iginde sunmakta ve bunlar arasrndalii

dokuyu ise hegemonik ideoloji oluqturmaktadr. Sonugta yangmacr, bireyci.

aclmasrz, ergilci sado-mazoEistik

elilimleri

besleyen bir

kiiltiir

ortamr iginde yagamak durumunda

kalan

modem insan "fantazyalan"na srlrnmaktadr(9).

Dolayrsryla Ondokuzuncu yiizyrldan itibaren modem toplum

yaqa-mrndalii insan dalgur,

gagrmlf,

herhangi

bir

qeyle onun gergekligini

anlaya-bilecek yo$unlukta

ilgilenebilme

6zeng ve yetenegi kalmamrg

"edilgin

in-san"a doniigmiiqtiir.

Riesman ise sanayileqmeyle

birlikte

19. ve 20.

yiizyrl

toplumlarrnda,

kiqilerin toplumsallaqmasr ve diinyayr Olrenmesinin yeni bir iletiqim bigimi

olan

kitle

iletiqim araElanyla

oldulunu

sdylemektedir( 10).

3. SSCB'DE

PAZAR XUITUNU OLARAK KITLE

TUITUNU

Sovyetler

Birligi'nde

l95O'lilerden

1980'lere

delin "kitle ktiltiirii"

kawamr

ilgiyle

izlenmig ve gagdaE Ba0

kiiltittniin

ticarilegmig goriiniimii

ile

eq anlamh olarak algrlanmrgtrr. Batr ile ba$antrsrndan

dttirii

sddionusu

kav-rama, kogullara ba$h olarali pek gok farkh anlam

yiiklenmiqtir.

1983'te ya-ymlanan Felsefe

Ansiklopedisl

sdzliigii

kitle

kiilriiriinti;

"Felsefede ve

sos-yolojide yirminci yiizyrhn ortasrndalii burjuva

kiiltiiriiniin

genelleqtirilmesi"

olarali tanrmlamaktadu(11).

Altr yrl

sonra ise Estetik

St)zlii{ii

bazr

defiqik-liklerle

aynr liavramr qOyle aqildamalitadu:

"Kitle

kiilttirii

(Latince "massa" ve "cultura" kavramlannur birleqtirilmesi ile olugmuqtur) kapitalist toplum-dalii

kiiltiiriin

bir

tiiriidiir.

(Batr'dalii eg anlamh kullanrmlan ile popiiler ya da

pop

kiiltiir,

e$lence endiistrisi,

tiiketici

yada ticari

kiiltiir

vb.)"

(12). Gerek

"burjuvazi"den

"ticarileqme-tiiccar

srnrfin

oluqumuna"

dolru

ve

gerekse

"

farkhhlidegbiklik"

kawamuun kapsamrndaki de$igiklikler, 1 98 5'den

son-ra Batrh formlason-ra yeni agrhmlar

nitelilini

taglyan bir kitle

kiiltiiriine

igaret

er

mektedir.

1985 yrhndan 6nce ise, bu durumun tam aksi

bir

bigimde, Sovyetler

Birli$i'nde kultiir

kawamr

nitelikli

olma kaygrsurm basksr altrndaydr.

Bun-dan dolayr, sosyalist toplumdaki kitlelerin ytiksek nitelikteki bir ki.iltiir diize-yine ulaEmalannm sallanmasr gerekliydi. 1920'lerdeki

kiiltiir

devrimi: okur-yazarhli

elitimi.

yayurcrhli faaliyetleri ve Sovyet

filmcili$ini

geliqtirme

ga-balan ile bu amacr gergekleqtirmeye gahEtr. Bu dOnemde.

kiiltiirel

etkinlik ve

ara$tfinalar yaprlabilmesi iEin bir gok

kuliip

ve "kiilti.ir evleri" olarali tanrm-lanan sosyal

birimler kuruldu(l3).

Ideolojik tiavu ve siyasal yOnlendirmeyi Onde tutan resmi

ktilttir

poli-tikasr. ozellikle Stalin d0neminde

belirli

Olgtilerde sanatsal yaratrcilr$r

srnu-layan ve baskr altrnda tutan

bir

bigime

btrtindii.

Bununla

birlikte

k[ltiiriin

birgok alarunda ulaqrlan yiiksek

diizey,

iistiin

nitelikli

yaprtlar

ve

yetenekli

sanatqrlar. SSCB'ye uluslararasr

plinda

a$rhklt

bir yer kazandrdr.

Dayandr-!r

tarihsel

birikimi

daha da ileriye g6ttren

giiniimiiz

Sovyet kiilttirU,

biitiin

halklan kapsayrcr

bir

temele oturma iddiasma karqrn, belirgin

bir

Rus

etliisi

ta.5rr. Son yrllarda SSCB'de yiikselen

milliyetgi

akrmlann bu etkiden

srynl-maya yOnelik

bir

ulusal

kultiir

anlay$rnr

dolurdulu

sOylenebilir(14).

Bir

toplumun

kiilttiriiniin

igerili

ve geliqme bigimleri, ekonomik

top

lumsal oluqumlann temel yaprsryla ve bunlann tarihsel-somut gdriiniig

bi-gimleriyle

belirlenir(l5).

Bu ba$lamda Sovyetler

Birli$i'nde

"kiilttir".

Sov-yet

Ktiltiirii

ve Ozellikle hem yiiksek sanatsal niteli$e ve hem de gok sayrda sahg olanalrna sahip bulunan klasik yazarlann kitaplanmn basilmasr ve sa-trlmasr anlamma gelmekteydi.

Perestroika (yeniden yaprlanma) ve onun tamamlayrcm olan

glas-nost (agrkhk)

politikalan,

Sovyetler

Birlili'nde

iktisadi sorunlann algrlan-masuu kapsamh

bir

qekilde de$iqtirdi. 1985'e kadar, Sovyet sisteminin

refor-mundarl, stalin _{doneminden miras kalan kumanda ekonomisi prensip ve}

ay-grtlannrn kaldrnlmasr veya etliilerinin azaltilmasr anlaqrlrdr. "AErkhk"

poli-tikasmrn sonucunda geliqen tart$ma

ve

serbest yayrnlar, yatanan

yoklulila-m

nedeninin bazr kotii

niyetli

yoneticiler ve ayncalfthlann tasamrflanndan ziyade, iiretimin gerekli

etkinlikte

yaprlmamasrdan kaynalilardrlrnr gozler Oniine serdi. Bunun yanrnda _{perestroika ve glasnostla beraber toplumsal}

ya-Eam demoh'atikleqiyor, ama bu kez demokratili toplumsal

iligkiler

kumanda

ekonomisini

daha da iglemez hale getiriyordu(16).

Gerek SSCB'de gerekse

Dolu

Avrupa'dalii komiinisr

rejimlerin

96-kiiqii. ozellikle yayrncrhli alamnr da kapsayan tiim endiistrilerde global kapi-talizme kaprlan

agmriitr.

TUm yayrncrhk

faaliyetlerinin

dagrtrm

mekaniz-malan dolrultusunda degigmeleri. btitiinUyle

bir

pazar yayilmasrnr

goster-mektedir(17).

Bu

geliqmeler rgr$rnda perestroikaya gegilmesi ve basrnda

sSCB'deki kitle

kiiltiirti

iizerine tartrqmalann baqlamasr ile birlikte. bu konu-da

ileri siftilen tikir

ve amaglann gergekle iliqkisi olmadrlr agrkga ortaya

grli-tr.

1920'li. 1930'lu. 1940'h

ve

1980'li yrllarda _{gok sayrda srradan escr}

basrl-mrgtr. Faliat bu tUr eserler.

kitle kiilttiriine

Sovyet yalilaqrmryla uyugmalita mrydr?

Bu sorunun yanrtr.

ilk

bakrgta gOriindtigii kadar kolay degildir.

Eler

ki.iltiiriin iginde _{oluqtulu Eewe} ve kor;ullann gririiniimtinden ve

nicelilinden

soz

ediline.

o zaman kitle ktiltiirtini.in Sovyetler

Birlilihde

tarhqmasrz gekil-de var

oldufu

ve hAli varhlrnr siirdiiLrmekte

oldulu

gOrtiltir. Bununla birlikte.

ktiltiirel

i.iriinleri elde edebilme olanagr ve

kiilliir

endiistlisinin

yaratrlmasr sOzkonusu

oldulunda.

sol'unun o kadal aqrli

olmadrlr anlaqrlr.

Kitle kiiltiiriiniin

tanrmlanmasrnda gerek

Batrh

uzmanlar. gerekse

Bahh toplumlar iizerine aral;trmalar yapan Sovyet aragtarmacrlan,

yirminci

yiizyrhn ortalannda

kitle

kiiltiirii

fenomeni (olgusu) iizerinde Onemle

durdu-lar. Bu l'enomen.

kiiltiiriin

ticarileqmesi ve pazal

iliqkilerinin

eg zamanh ge-ligmesi ile

birlikte

farkh nitelikteki

ktiltiir

iiriinlerini biiyiik

mikrarlarda i.ire-ten yeni

teknolojik

araglardaki geligmelere

ballandr.

Ashnda

kitle

kiilttirii

kavramr, sdzkonusu iiriinlerden daha fazlasurr kapsar( I 8).

Kitle

kiiltiirti.

ki.iltiir endiistrisinin ve

kiilti.ir iiriinleri

pazannrn geliq-mesini ve hangi kalite diizeyinde olurs.a olsun, en gekici

iiriinti

segebilme

fir-satrnr

gerektirir.

Kitle

kiiltiirti

aynr zamanda,

kitlelerin

sozkonusu

kiiltiir

i..lr'tinlerine kolayca ulaqabilme olanalrnr da gerektirir. Oysa, Sovyetler

Birli-li'nde

ne

kiiltiir

endiistrisi. ne

kiiltiir

pazan, ne de

kiiltiirel

tir0nleri kolay elde edebilrne olana$r sdzkonusu degildir. Giiniimtizde kitap okuma orarunrn

az-h$rna iliqkin tartrEmalar yaprlmaktadrr. Ancali. yeterince

basrlmadklal

igin

oiuyucular

tarafindan bulunamayan

kitaplar

da sozkonusudur.

Ontefin,

Solzhenitsyn'in eserleri

biiytik

miktarlarda satrlmrq olmasma

ralmen,

dort bugnlr milyon insan bu eserlere ulaqamam4trr.

Diler

yandan Literaturnaya gazeta'srnda

"kitle

edebiyatr"ntn "ustalart" olatak tantmlanan

iki

yazardan

Semenov'un dedektif romanlan ile Picul'un tarihsel kurgu kitaplan. kitapEt-larda bulunamamqtu(19). Lorimer ve O'donnell'in de

belirttikleri

gibi. Do-!u

Awupa ve Rusya'daki mevcut yayrncrhk

faaliyetlerinin

baqhca giiEliiklerin-den

birini,

bu iilkelerdeki varolan basrm teknolojisinin do$asr

oluqturmalita-du(20). Dolayrsryla

nitelik

ve segme

olanalt

aEsmdan

kitle

kiiltiirii

var olsa

dahi,

nicelilsel

olarah sflzkonusu de$ildir. Bu yiizden Sovyet

kitle

kiiltiirti.

Batrh anlamdaki

kitle kiiltiiriinden

farkh

bir

bigimde ele alnmahdrr. Qtinkii

dnceki ddnemlerde tiretilen

kiiltiirel iirtnlerin

hem

tiirti'

hem de kalitesi

mer-kezi bir

kumanda ekonomisinin

direktifleri

do!rultusunda

belirltiniyordu.

Bu nedenle. Sovyet kitle

kiiltiirii.

hallgn zevklerini yansltmaz ve halktn zevki

belirleyici

delildic

aiinliii

pek Eok

ktiltiir

iiriiniiniin

elde edilebilmesinde

ye-tersizlik

sdzkonusudur(2 1 _).

Bu temel 6zellik. kirle

kulttiriiniin

biitun alanlannda ozellikle edebi-yatta ve kaset

yayrncrtlrnut

smrlandrrtlmasmdan beri miizi$in genig bir ala-nrnda uygulanmalitadu. Ba$tmsrz yaprmcilann ve

yaygrl film

geqitlerinin

biiyiik

Olgi.ide yer aldr$r sinemada bile,

iyi

kurulmuq

film

stiidyolanrtrn etliisi

egemendir.

Pereshoika, kUltiire ticarileqme

olanalr

sa$layarak. Sovyet

kitle

kiil-t

flriiniin

kapsamrnr

deli

gtirmiq

tir.

Tarihsel olarali, B atl

kiiltiir

endiistrisi ne

Sovyet balilq agrsnt ortaya koyan "ticarilegme tehlikesi", gerqekten pek Eok olumsuz sonuglan da beraberinde getirmigtir. Ancali. bu konuda farklt goriig-ler de sozkonusudur. Ornegin, ABD'de pazar tarafindan belirlenen her geqit

kitap, kaset. video ve

pliklann bulunabildili

giiglii bir

kitle

kti'ltiiriiniin

varh-gr, beraberinde olumsuz

etkileri

de taqrrken. yaygm biEimde uzmanla$m$

kiiltiir

iiriinlerinin

srntflandrnlmastnt ve korunmastnr da

sa[lamalitadr.

Or-ne-{ilr, miizik alanrnda bu srnrflandfma, yerel ve fol]i

miizilinden

yeni opera-lara kadar genig

bir

yelpaze

olulturmaktadr.

Ya da edebiyatta. edebi klasik-ler nisbeten daha ucuza ahnabilmesine ragmen,

Mickey

Spillane'in eserleri

bilyiik

miktarlarda (70 milyondan fazla)

basrlm$tr.

Sovyetler

Birli$i'nde

ise,

bdyle

bir

durum

siireklilik

arzetmemektedir.

Hardwick,

Styron veya

Doctorow gibi Amerikan yazarlann karqr olduklan

bir

yaklagrma g6re,gok

miktarda basrlan kitaplar kotii kiUaplardr. Goreceli olalak az miktarlarda ba-srlan kitaplar ise, her zaman

"iyi" delildir.

Ancali

iyi bir

kitap, her zaman az sayrda basrlmahtadrr(22).

Kitle kiiltiiri.i.

ki.ilrtirel

kirle

ileri$imindeki teknik araglann hrzla art-masl ve sermayenin kiilti.if endiistrisinde yo$unlasmasl sonucunda

geligmiq-tir. Basrn. yayrn, sinema ve pldk endiistrisiyle radyo ve televizyon alanlann-da bi.iyiik tekelci

yatnmlar,

lrer qeyden once kitle

kiiltiidi

iirtinlerinin iiretimi. dalrtrmr ve

tiiketimini

belirler(23).oysa Ornegin. sovyetler

Birligi'nde

iire-tim olanakla,nnur

eksiklilinin,

hem iiriintin kalitesini lrcm de iiriine ulaqabil-me olanalrnr nasrl

etkilediline.

_{Sovyet televizyonu Eok giizel} bir 6nrek teqkil ctmektedfu. Moskova'da iig ulusal Kanal ve buna ek olarak beg yerel kanal

ol-masma ralmen. hepsi Gosteleradiohun (Devlet Televizyon ve Radyo

yayrn-crhlr

Kornitesi) tekelindedir ve

smrh

yayrn olanaklanna sahiptirler.

Bunun-la birlikte. yeni kanallar igin sermaye oldulunda bile

-ki

bu stirekli bir sorun-dur- gdsterilecek program olmamasr. bir

diler

engel olarali ortaya

gftmakta-dr.

Bu nedenle Novosti Entbrmasyon Ajansr. Tass ve Haberleqme

Baliiurhlr

yeni bir televizyon kanah olugturmali igin anlaqmrqlardn. sOzkonusu

kurum-lar,

qimdiye

delin

sadece haber programlanna ve belgesellere sahiptiler. Bunlu'dan Novosti\rin ana amacr. Sovyetler

Birligi'ni

diinyaya duyurmaktu.

GerEekte Sovyet DrE _{Propogarrdasrnrn baqhca}

_yiiktinii

_{tarSryordu(24).}

Film-ler,

miizik

prog.ramlan. gencl e$lencc programlan. "tartl$ma programlan". "Gece

Yansr

Oncesi ve Sonr:lsr"

gibi

kiiltiir

pro_uramlan ise.

Gostelera-diohun tekelinde bulunmalitaydr.

Tiimii

de. siyasal yayrncrhli

tiirlerinin

tark-h Ornekleri konumundaydr.

Ku;kusuz,

bu

durum evrensel

diizeyde

sOzkonusudur

ve

ashnda

Amerikan

_{televizyon programcrh$urur egemeuli$inin nedenini de}

agrkla-maktadrr.

_{Faliat sovyetlerin ellence endiistrisini}

olugturabilme

yeteneli,

tiretici gi.iglerin geligirnini saglamasr gereken ekonomik yapmrn

yetersizlili

tarafrndan engellenmigtir. Ancak bu

tiir

ekonomik yapr

sorunu

aqrldrktan sonra. kalite sofununuu da iistesinden gelinebilir.

SSCB'de

kitle kiilti.irii

ve peresrroika tartr$masrnda, Batr televizyon reklamlannrn

taklitlerinin

veya "Arbat"ta satdan popiiler

kiilttiriin

"sahtele-ri"

gibi sradan ve sanat belenisi diiqiik (kitsch) cdebiyat iirtinlerindeki hrzh artrqrn eleqtirisi kolayhkla yaprlabilir. _{Bazrlan bunu,} "kitlelerin

_kiiltiirii"

ola-rak nitelendirmektedir. Fakat. bu

iiriinler "diiqiik

standafilar"rn

delil.

ama pek gok

kiiltiir

iiriintinii

elde edebilme olana[rnur bulunmamasrnrn bir.sonu-cudur. Bir gok iiriinun _{yasalilanmasrndan ve saftr ahnacak Eok az iiriin}

bulun-masrndan dolayr. afirk kaset ve pl0k diiklianlannda uzun kuynrklar bulunma-maktadu. Sozkonusu olumsuz kogullar. insanlan, kitle

ktiltiiriiniin

"ikamesi"

olarali tanrmlabilecek nesneleri icat etmeye zorlar ve gergek anlamda yiiksek

Kitle kiiltiiruniin lntansiyellerini

gergekleqtirebilmek igin.

kiiltiir

en-diistrisini geli;tirmek ve geniqletmek

gereli

vardn. SSCB'de

killtiir

alanrnda-ki yatnmlar.

1930'lar

ve

1950'lerle karqtlagtrnldr$rnda bile

dii;iiktur.

Her

kiiltiirel

biEim. biinyesinde kendine Ozgii sorunlan ve koqullan da birlikte

ta-qr.

Pratik olarak itade edilirse. SSCB'de sinema endtistrisine sahip olmakla

biriikte

sozkonusu endiistrinin pck geliqmedi$i. plAk

yapln

endiistrisindeki

geliqmenin ise, son dercce surrh oldu$u ve video endiistrisinin ise gergek an-lamda yok

sayrlabileceli

gOrtilmektedir. Di$er yandan. ciddi miizisyenlerin

go!u.

gOrevlerini -Sovyetler

Birlili'nde

gok az sayrda

iyi

konser salonu bu-lunmasurdan dolayr-

iillie

iginden daha fazla

iillie

drErnda icra etmektedirler.

Avanrgarde

(yenilikgi)

edebiyahn dolugu iizerine

biitiin

sOylenenlere ra-[-men. kurumsallar;mrg tek

bir

avant-garde gazete dahi sdzlionusu de$ildir ve bunu yaratabilmek igiu siircgelen gabalar da Onemli zorluklarla

ka4t

kanyya

kalmrqtrr.

Amerika

Birlegik

Devletler'inde varolan sanat degeri diigiik

bir

edebiyat akrmrndan (avant-kitsch) bahsedilebilir, faliat Sovyetler

Birli$i'nde

benzeri bilergimler Eok daha karmaqrk

bir

kinaliter kazanr(26).

Kiiltiir

iiriinlerini

normal yollardan elde edebilme olasrh$rnrn

yoklu-$u souucunda onaya glkan bu ironik durum. Sovyet reklamcrhlryla da yaktn-dan

ilgilidir.

Reklamcrhlr geliqtirecek somut

bil

metod yoktur. Bu

eksiklilin

tek nedcninin. rnal (0riin) olmadrlr igin reklamcrhla kargr gereksinim bulun-mamasurdan kaynaklandr!r dtiqiiniilebilir. Gergekte seyircinin

triiyiik

trir

go-!unlu!u.

reklamlann. gok varhkh kimsclere satrlabilen gok pahah

iiriinler

iEin yaprldr!rnr diigiinmektedir.

KuEkusuz. ticari koqullann zorlamast ve basksun kayrtsrz kalurama-malitadrr. Batr'da herkes.

Sovyetler'in

Ozellikle pazar ekonomisi

do[rultu-sunda hareket

ettilini

duydulilzmnda ticari koqullara

iligkiu

tehlikelerden s0-zetmektedir.

Belirli iiriinlerin

yasalilanmasr ve sansiirii kabul edilemeyeceli gibi. alisine, ticari

nitelik

ta$lmayan sanatsal taaliyetlerin teqvik edilmesini

sa$layacak vergi

kolayhlilan

igin hiikiimet deste$ine ihtiyag bulunmaktadu.

Ornelin,

yayrncrlili alannrdalii pazar ilirSkileri, edebi

deleri

olmayan ancak

okuyuculan e$iileyerek kfir sallayabilen

iiriinlerin

de dzgiirce salqrna ola-nali vermektedir. Fakat yayrncilann hem kazang getiren bu

tiir kitaplan

ve hem de kazang getimeyen. ama

kiiltiirel

geliqme igin zorunlu olan eserleri de

yayrnlamalan gerekmektedir(27).

Zassoursky'e gOre,

ktiltiiriin

birgok alanrndaki olmasr gereken

ekono

mik yatrnmlann

elsiklili,

do$rudan do$ruya kalite (nitelik) sorunu ile

yaratrlmasr-u

engellerken. aynr zamanda

kitle

kiiltiiriiniin olabildili

geyin

kffiaestpe

taklitlerini

yaratmasryla da, alisini olu$turur( 28).

1985'den bu yana. daha dnce tabu sayrlau yaprtlann yeniden kegfi ve yayurlanmasr siireci Eok

ileri

mesal'cler

almqtr.

Ornelin

Manclelqtam. Pas-ternali

ve

dilerleri

yeniden hayata dilnmiiqlerdir. Ruslar agrsrndan

olalantis-tti

bil

dcneyirn de, oncii sanat

allmlan

carilrhk kazanuken, Kandinsky.

Ma-leviE.

Filanov

ve

dilerlcrinin

Trelyakov Galerisi'nde 0zenle sergiletrmeye b4llamasr olmuEtur. Uzun ddnem aglsurdan 6nem ta$lyan ozel bir durum da, Breinev doneminde iillieden aynlanlann geri d0nmeleri yolundaki belirtiler-dtrt2g).

Kitleler.

SSCB'de 1985'den

beri

daha once yasaklanmrq olan, faliat

aralannda yeni romanlar ve sanatsal

tikirlerin

fazlaca yer almadr$ ilging sa-nat ve edebiyat eserleri ile tanrgtrlar. "Yiiksek

nitelikli kiilttir". kiilttiriin

Eegit-li

biEimleri ve tiirleri amsudaki dinamik iliqkilerden dogmuEtur. Fakrt. genel

olarali "yiiksek" ve "diiqiik" kiiltitu'arasrndaki farli. agn derecede gorccelidir

ve insanliu "ortalama" veya cski

kiiltiiriin

varh$r karqrsrnda

hiiziinlenrnektc-dir(30).

MacDonald halk sanalr

ile

"yiiksek

ktiltiir"

arasrndalii ilir5kiyi

ozlii

anlatrmtyla q0yle ifade etmektedir: "...

Halk

sanatr. ef'endilcrinin "yiiksek

kiiltiirii

karqrsurda bir kale duvu'rydr. oysa yr,[rnsal

kiiltiir

bu duvan yiliamli, niteliksizleqtirilmiq

bir

"ytiksek

kiiltiir"

bigiminde. siyasal

bir

baskr aracma

d0niiqmektedir"(31). Ozbek ise. yiiksek sanat ve

kitle

kUltiiriine aynr ortali

payda (burjuva

kii|t0rii)

gerEevesinde lralimalitadrr: "...Aym krwamsal

biitii-niin kendi iEinde bagrmsrz.

kar;rt

pargalan

olarak

"Yiiksek

sanat" ve

kitle

(popiiler)

kiiltiirii.

Her

iki

kavram da bu{uva dOnerninin

goqugu.Bilbillerin-den

kiiltiir

endtistrisiuirr ve

kitle kiiltiiriiniin

olugmasrna dayanan aynr

meka-nizmaya

"hayr"

ya da "evet" demeleriyle larkhla;ryorlar"(-12).

SSCB'de

kiiltiir

Urtinleriui yantma ve dalrtma gabalanndalii bir gok karmaqilr ve geligik stiregler, cq zamanh olarak ortaya grlimrqtn. Sanatsal

ya-ratrcrhk igin genig imkanlardan sOz agrlan ve

kiiltiir

diktasrnur

reddedildili

perestroika donemindeki bu gerge$e

ralmen.

_{s6zkonusu Eabalan} destekle-yecek ekonomik koqullar heniiz yaratrlamadr. Sonug olarali. var olan

kitle

kiilttiriiniin

yap$r ve qekli, bir dereceye kadar "egzantirik" sayrlmakla

birlik-te, o dOnemiu karrnaErli durumunun

ozelliklerini

de yansrtmalitadu.

4.

SONUq

Ktilttir

endiisfisi

olmaksrzrn

kille

kiiltiirii

dogup geligebilir

mi?

Qo-lulcu

ve goksesli

bir

sosyopolitik yapr ortada mevcut degilse,

kitle

kiiltiirti

var

olabilir

mi ya da var olan

"kiiltiir"

ne Olgiide

"kitleterin

kiiltiiru"

niteligi

kazanabilir? Uzun yrllar boyunca

kiiltiirel

orlamm,

kiiltiir

endiistrisinin ve

pazatnnn devlet tekelinde

oldulu

SSCB'de bu durum, aynr zamanda s0zko-nusu devlet bigiminin yrlularali da$rtmasmn da iinemli nedenlerinden

birini

oluqlurmuttur.

Kiiltiirel iiiinlerin

hem

tiirii

hem de kalitesinin merkezi bir kumanda

ekonomisi taratrndan

behlendigi

SSCB bu nedenle. Batlh anlamda bir

kitle

kiiltiilii

olusumuna da olanak saglamam$tr. Perestroika ise

kiiltite

ticarile$-me olanagr

saglayamli

Sovyet

kitle kiiltiiri.i

kapsamrnr

deliqtirmigtir.

Bu-nunla

birlilite

yeni gogulcu ve gok sesli

bir

toplumun var olabilmesinde

bii-yiik

dnem taglyan

gtiglii

ve

salhkh

bir

ekonomik yaplnrn

giiniimiiz

Rus-ya'srDda olu$tugunu

sdylemek

hen0z

oldukqa

gtigtiir.

Dolayrsryla

eski

SSCB'nin perestroika

ve

glasnost ile yOneldili amaglarrn

dolru

olmalila

bir-likte. daha kaosun ve gatumalcnn bitmedigi de

godlmektedir.

Pazann

olu-Eumu, pazar ekonomisi

\€

kitlelerin

her

anlamda

6zgit

segimler

yapabilme-lerini sallayacali

bir

sosyokiilturcl ve sosyoekonomik ortamrn varolabilmcsi gibi olgulann

s s

ya birbirine

balh

oldu$u ifade edilebilir. Bu agrdan

ba-krldrl

rda. gtintimiiz Rusya'srnrn (ve genelde eski Dogu

Bloku iilkelerinitl

de) onlerinde. otdukga "uzun bir yol" olduEunu belirtmek yalhq

olmayacak-tr.

DIPNOTLAR

(l)

Aziz

_Cahlar,

"Kitle

KtlttirUne Bakr$",

Bilim

ve SanaL Knslm 1982.

sa-yr: 23. s. 37.

(2)

William McNeill. Diinya

Tarihi.

_{gev. Al0eddin $enel. 2.} B., Ankara.

V

Yayrnlan.

1989, s. 37 2-37 4.

(3) Ondcr _$enyaprh. "Yrgrn Toplumu,

Ylgul Kiilturii

ve Arabesk

Miizik",

Tiirkiy€

Yazrlarr,

Eyltl

1980. sayr: 42. s.4.

(4) Unsal Oskay,

"Kitle

Haberlegme

Teorileri

Ders

Notlan".

s. 104.

(5)

Errugrul

ozkdk,

Sanat,

Ileti$im

v€

lktidar.

Ankara, Tan Yayrnlan,

1982. s. 189.

(6) Louis Dollot,

Kitle

Kiitiirii

ve Bir€ysel

Kiiltiir,gev.

Ozlem Nudrah,

Is-tanbul,

lleti$im Yayrnlan,

1991, s. 78-79.

(7)

Ertulrul

Ozkdk.

llet\im

Kuramlarr Ag6rndan Kitlelerin

Qoznlii,5ii,

Ankara. Tan

Yayrnlan,

1985, s. 107.

(8) Ertugrul Ozkok. "Yazrn - Televizyon

lli$iisinin

Kuramsal ve

htik

9er-gevesi",

Yazko

Edebiyat,

Cilt

5, Nisan 1983, sayr:3O, s.

l0l.

Aynca bu konuda daha genig

bilgi

igin bknz: Ozkdk,

lleti$im Kuramlart

Agrsrndan

_{Kitlelerin Q0ztliiEii.}

s. 140

-

143.

(9) Unsal

Oskay,

"Walter BeniamfurUe Tarih,

Kiiltiir

ve

Fantazya", Estetize EdilmiE Yagam, haz. Unsal Oskay.

L B.,

Ankara, Dost Kitabevi. s.

t6r-t62.

(10) Unsal Oskay.

"Kitle lletigimi

ve

Kitle Kiiltiirii

Aqrsrndan David Ries-man'rn Gortiqleri:

"Tiim

Olarak

Bilinen

Diinya"dan Stepan

fukadye-vig'irr

"Yaqamdan

Edinilen

Diinya"sma",

A.U.

8.Y.y.0.

yrlhlr,

Cil[VII.,

Ankara, 1982. s. 550.

(l l)

Philosophical Encyclopedic

Dictionary.

C. 2. Moscow, 1983, p. 348.

(12) Dictionar.y of Aesthetics.

C.

l. Moscow,

1989,p. 194.

(13) Yassen N. Zassoursky, "Mass Culture as Market

Culture". Journal

of

Communication,

Spring 1991.

Vol.

41. No:

2, p.13.

(14)

_{AnaBritannica, C. 19,}

_{s. 553.}

(15)

Ansiklopedik

Kiiltiir

Sbzltfn.

gev. AzizQahElar.

l.

B.. Altm Kitaplar Yayrnevi, lstanbul, 1983, s. 268.

(16)

Robin Mrlner. Gulland

Niliolay

Deievsky. "Rusya ve Sovyerler

Birlili

T:nihi".

Atlash

Biiyiik Uygarhklar

Ansiklopedisi.gev.

Metin

Qul-haollu. Cilt: VIII..Iletigim

Yayrnlan. Istanbul, 1993, s. 182. (17) Rowland Lorimer'. Eleanor O'donnel. "Globalization

and

lnternalizati-on in Publishing".

Canadian

Journal

of Communication,

Autumn

1992,

Vol.

17, Number 4. p. 500.

(18) Zassoursky. A.g.m.. s. 14.

(19)

A.g.m.. s. 14.

(20)

Lorimer. O'donnel,

A.g.m..

s.506.

(21)

Zassoursky,A.g.m.,

s. 14.

(22) A.g.m.. s.15.

(23)

Ansiklopedik

Kiiltiir

Siizlii$i.

s. 256.

(24) Ismet

Giritli, Giiniimiizde

HaberleEme ve Bazr

Sorunlan.

l.

B.,

Filiz

Kitabevi.

lstanbul, 1984, s. 31.

(25) Zrssoursky, A.g.m.. s. 15.

(26) A.g.m., s.

l5-16.

(27)

A.g.m.. s. 17.

(28)

A.g.m.. s. 18.

(29)

Atlash

Bnyiik Uygarhklar Ansiklopedisi,

s. 186.

(30) Zassoursky, A.g.m.. s. 18.

(31) Ersan

llat,ltetigim,

Yrgrnsal

lletim

Araglan

ve

Toplum: Kavramlar,

Kurumlar,

Kuramlar, l. B.,

Der Yayrnlan,

lstanbul,

1989,

s.40-41.

(32) Meral Ozbek.

Popiiler

Kiiltiir

ve

Orhan

Gencebay

Arabeski,

1. B., Iletiqim Yayrnlan, lstanbul, 1991, s.

&

-

65.