Deveci Dağları (Yozgat-Tokat) Vejetasyon Tiplerinin Floristik Kompozisyonu
Üzerine Bir Araştırma
M. Ümit BİNGÖL1* Osman KETENOĞLU1 Fatmagül GEVEN1 Kerim GÜNEY2
Neslihan ERDOĞAN3 Reşit İLARSLAN4
1Ankara Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Tandoğan-Ankara, TÜRKİYE
2Kastamonu Üniversitesi, Orman Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü, Kastamonu, TÜRKİYE 3Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Burdur, TÜRKİYE 4Ankara Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Emekli Öğretim Üyesi, TÜRKİYE
*Sorumlu Yazar Geliş Tarihi : 05.12.2009
e-posta: mumit1111@hotmail.com Kabul Tarihi : 08.01.2010
Özet
Bu çalışmada, Yozgat ve Tokat illeri arasında bulunan Deveci Dağları’nın vejetasyon tiplerinin floristik kompozisyonu araştırılmıştır. Bölge vejetasyonunu tespit etmek amacıyla Nisan 1993-Ekim 1997 yılları arasında, bitkilerin vejetasyon dönemleri süresince gerçekleştirilen arazi çalışmalarında 1400 bitki örneği toplanmıştır. Bu örneklerin değerlendirilmesi sonucu 63 familyaya ait 262 cins ve 456 takson tespit edilmiştir. Bu makalede sadece araştırma alanındaki vejetasyon tiplerine özgü taksonlar verilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Deveci Dağları, Yozgat-Tokat, Vejetasyon Tipleri, Floristik Kompozisyon
A Research on the Floristic Composition of Deveci Montains (Yozgat-Tokat)
Vegetation Types
Abstract
In this study, the floristic composition vegetation types of Deveci Mountains which located between the cities of Yozgat and Tokat were investigated. In order to determine the vegetation of region, a total of 1400 plant specimens collected in the vegetation period between April 1993-October 1997. As a result of evaluating these samples, 262 genera and 456 taxa that belonging to 63 family have been identified. In this article, taxa, specific to vegetation types of research are given.
Keywords: Deveci Mountains, Yozgat-Tokat, Vegetation Types, Floristic Composition
GİRİŞ
Araştırma alanı olarak seçilen Deveci Dağları; Yozgat-Tokat illeri ve coğrafi konum itibariyle 40o-41o enlemleri ile 35o-36o boylamları arasında olup Yozgat’ın Kuzeydoğusunda, Çekerek kazasının Doğusundan Tokat ilinin Güneybatısına doğru, Artova kazasına Batı-Doğu yönünde uzanan bir dağ silsilesidir (Şekil 1). En yüksek yeri Deveci Tepesi olup; 1907 m yüksekliktedir. Deveci silsilesi Doğuda Artova, Zile Demiryolu, Batı ve Güneyde Yeşilırmağın bir kolu olan Çekerek Irmağı, Kuzeyde Demiryolu ve Boztepe (Yıldıztepe)-Çekerek karayolu ile sınırlanmıştır. Araştırma alanı 60 km uzunluk ve 20 km genişlik ile bir dikdörtgene benzemektedir. Ayrıca Deveci Dağları; İç Anadolu Bölgesi ile Orta Karadeniz Bölgesi arasında bir geçit oluşturmaktadır.
Araştırma alanındaki belli başlı tepeler şunlardır: Deveci T. (Tepe/Tepesi) (1907 m), Karlık T. (1700 m), Kunduzağılı T. (1637 m), Kabak T. (1595 m), Dondurmanın Başı T. (1442 m), Çal T. (1400 m),
Gâvurçalı T. (1100 m) ve Gözlük T. (1050 m)’dir. Yüksek tepeler daha çok alanın merkezinde olup, sınır ve sınıra yakın olan alanlarda yükseklik azalmaktadır (şekil 1).
Araştırma alanı Davis’in grid sistemine göre A5, A6 ve B5 kareleri içerisine girmekte ve İç Anadolu’nun kuzeydoğu kesiminde yer almaktadır. 500 m ile 1907 m’ler arasında değişen yüksekliklere ve farklı habitatlara sahiptir.
Araştırma bölgesinin florası İlarslan tarafından 1979-1981 yılları arasında araştırılmış ve adı geçen araştırıcı bölgeden 79 familyaya ait 324 cins ve 628 tür (bu sayıya tür altı taksonlar dahil edilmemiştir) tespit etmiştir. Yine İlarslan [1,2] adlandırdığı bitki türlerinden 111 türü A6 karesi, 72 türü A5 karesi, 11 türü hem A5 hem de A6 karesi için ve 9 türü de B5 karesi için yeni kayıt olarak yayınlamıştır. Ayrıca yukarıda adı geçen Doktora Tez çalışmasında, araştırma alanındaki vejetasyon tiplerini büyük ölçüde belirlemiş ve bu vejetasyon tiplerine özgü taksonlardan da bahsetmiştir [21].
Biyoloji Bilimleri Araştırma Dergisi 3 (1): 65-71, 2010
Bizim çalışmamızda ise; İlarslan’ın daha önce büyük ölçüde belirlemiş olduğu çeşitli vejetasyon tiplerine özgü fizyonomik olarak dominant ve floristik olarak bol olan taksonlar zenginleştirilmiş ve vejetasyon tiplerine özgü daha zengin floristik kompozisyonlar sunulmuştur.
Yozgat ve Tokat meteoroloji istasyonlarından elde edilen veriler Akman ve Daget [3]’in çalışmaları göz önüne alınarak değerlendirilmiş ve yorumlanmış olup veriler çizelge 1’de özetlenmiştir. Araştırma alanının doğal bitki örtüsü ve vejetasyonunun yapısı bölgenin Akdeniz ikliminin etkisi altında olduğunu göstermektedir. Araştırma bölgesindeki meteoroloji istasyonlarında iki tip Yağış Rejimi Tipi görülür. Tokat’ta İ.S.K.Y. görülür ki bu, Subakdeniz Yağış Rejimi’nin Yarıkurak Üst Soğuk Akdeniz İklimi’ni, Yozgat’ta ise İ.K.S.Y. görülür ki bu da Doğu Akdeniz Yağış Rejiminin 2. Tipi’nin Azyağışlı Çok Soğuk Akdeniz İklimi’ni karakterize eder.
İstasyonların her ikisinde Ağustos en kurak ve sıcak ay olmak üzere genellikle Temmuz-Eylül ayları arasında bir kurak devrenin bulunduğu söylenebilir. Kurak devrenin tespiti Gaussen Metodu [4]’na göre yapılmış olup, Ağustos ayında yağış miktarı sıcaklığın
iki katına eşit ya da daha düşüktür (P S 2t). Emberger kuraklık indisi (S=PE/M); Tokat’ta 2.2, Yozgat’ta ise 2.8’dir. İstasyonların her ikisinde de S değerinin 5’in altında olması, minimum bir yaz yağışı ve belirgin bir yaz kuraklığının oluşu bölgenin Akdeniz ikliminin etkisi altında olduğunu göstermektedir. Bilindiği gibi S değerleri 5’den küçük olduğunda iklim Akdenizli, 5 ile 7 arasında Yarı-Akdenizli ve 7’den büyük olduğunda Okyanusludur [4].
Bölgede en sıcak ayın maksimum sıcaklık ortalaması (M); 26.3 ile 29.7 oC arasında değişmekte olup her iki istasyonda da Ağustos ayına rastlamaktadır. En soğuk ayın minimum sıcaklık ortalaması (m); -2.0 ile -5.6 arasında değişmekte olup, Tokat’ta Şubat ayına rastlarken Yozgat’ta Ocak ayına rastlamaktadır. Buna göre araştırma bölgesinde Kasım, Aralık, Ocak, Şubat ve Mart aylarında bir don olayından söz edilebilir. Bu iklim koşullarında soğuğa karşı dayanıklı bir tür olan Pinus sylvestris ormanlarının bulunuşu iklimle tam bir uygunluk göstermektedir.
Emberger yağış-sıcaklık emsali (Q2), ancak en soğuk ayın minimum sıcaklık ortalaması (m) ile birlikte
Şekil 1. Araştırma alanının topografik ve coğrafik haritası [1,20,21].
İSTASYON YÜKSEKLİK (m) P (mm) M m PE Q2 S YAĞIŞ REJİMİ BİYOİKLİM KATI / TİPİ YOZGAT 1298 630.4 26.3 -5.6 74.4 69.7 2.8 İ. K. S. Y. Azyağışlı Çok Soğuk Akdeniz İklimi TOKAT 608 480.5 29.7 -2.0 64.8 52.8 2.2 İ. S. K. Y. Yarıkurak Üst Soğuk Akdeniz İklimi
Çizelge 1. Biyoiklimsel sentez tablosu; P: Ortalama yıllık yağış toplamı (mm), M: En sıcak ayın maksimum
sıcaklık ortalaması (oC), m: En soğuk ayın minimum sıcaklık ortalaması (oC), PE: Yaz yağışı toplamı (mm),
67
M. Ü. Bingöl ve ark. / Bibad, 3 (1): 65-71, 2010
kullanıldığında biyoiklimsel ve ekolojik bir önem arzeder (çizelge 1). Araştırma bölgesinde vejetasyon bu iklim tiplerine uygun bir dağılış arz eder. Bölgenin geçiş zonunda olmasından dolayı Quercus pubescens ormanları görülür. Ayrıca bölgede 4-5 ay gibi uzun süren yaz kuraklığının görüldüğü batı ve güneybatı kesimlerinde ise kserofil step formasyonları geniş bir yayılış gösterir.
MATERYAL VE YÖNTEM
Araştırma materyalini 1993-1997 yılları arasında araziden toplanan bitkiler oluşturmaktadır. Bitkilerin farklı vejetasyon dönemlerinde gerçekleştirilen arazi çalışmalarında 1400 bitki örneği toplanmıştır. Bu örnekler çağdaş sistematik kurallara göre herbaryum materyali haline getirilmiştir. Bitkilerin teşhisi ise flora eserlerinden [5,6,7] ve A.Ü. Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü Herbaryumu (ANK)’ndan yararlanılarak yapılmıştır. Örneklerin bir kısmı ANK Herbaryumu’nda, bir kısmı ise Dr. M. Ümit BİNGÖL’ün halen görev yapmakta olduğu A.Ü. Fen Fakültesi C Blok (ANK Herbaryum Binası)’ta bulunan çalışma odasındaki özel dolaplarında muhafaza edilmektedir.
BULGULAR
Araştırma alanında 5 farklı vejetasyon tipi mevcuttur. Bunlar sırasıyla;
1. Orman Vejetasyonu 1.1 İğne Yapraklı Ormanlar 1.2 Yaprak Döken Ormanlar
2. Bodur Çalı (Matoral) Vejetasyonu 3. Step Vejetasyonu
4. Kaya Vejetasyonu
5. Sulak Çayır (Higrofil) Vejetasyonudur.
Araştırmada bu vejetasyon tiplerinin her biri ayrı ayrı ele alınarak floristik kompozisyonları açısından değerlendirilmiş ve incelenmiştir.
Orman Vejetasyonu
İğne Yapraklı Ormanlar
Bu formasyon araştırma alanında Pinus sylvestris ormanları ile temsil edilir. Araştırma alanının kuzey, kuzeydoğu ve kuzeybatısında yayılış gösterir. Bu formasyon Kuzey’de Artova, Çal T. ve Sineburnu T.’sinde 1400 m’den başlar batıya doğru Kabak T., Dondurmanınbaşı T.’nde 1400-1500 m’ler arasında rastlanır. Karlık T.’nin 1700 m’lerinde de rastlanan
P.sylvestris ormanının en iyi geliştiği yerler Çekerek’in
doğusundaki Dondurmanın Başı Tepesi (1400-1500)’dir. Bu tepeler haricinde alanda rastlanan P. sylvestris ormanları seyrek ve sürekli tahrip edildiği için iyi gelişmemiştir. P. sylvestris ormanlarında rastlanabilen başlıca türler şunlardır:
Ağaç Katı: Acer campestre subsp. campestre, Acer
hyrcanum subsp. hyrcanum, Cornus australis, Quercus cerris var. cerris, Q. infectoria subsp. infectoria, Q.
pubescens, Frangula alnus, Cerasus mahaleb subsp. mahaleb, Populus tremula ve Sorbus umbellata var. umbellata gibi ağaçlar da seyrek olarak bulunur. Ayrıca Pinus sylvestris ormanlarının tahrip edildiği ve Pinus sylvestris’in dominantlığının azaldığı yerlerde boyları
1-3 m arasında değişen Juniperus oxycedrus subsp.
oxycedrus ağaçlarına da rastlanmaktadır.
Çalı Katı: Colutea cilicica, Crataegus tanacetifolia,
Euonymus latifolius, Pyrus elaeagnifolia subsp. elaeagnifolia, Rosa canina, Rubus canescens var. canescens gibi türler görülür.
Ot Katı: Achillea biebersteinii, A. millefolium subsp.
millefolium, Anthemis tinctoria var. tinctoria, Anthriscus nemorosa, Aquilegia olympica, Asperula cymulosa, Astragalus lineatus var. lineatus, Asyneuma limonifolium
subsp. limonifolium, Brachypodium pennatum, Briza
media, Campanula glomerata, C. rapunculoides subsp. rapunculoides, Centaurea virgata, Carex sp., Cicerbita mulgedioides, Clinopodium vulgare, Coronilla varia
subsp. varia, Crepis sancta, Cyclamen coum var.
coum, Dactylis glomerata, Dianthus carmelitarum, Digitalis ferruginea, D. orientalis, Doronicum orientale, Dorycnium pentaphyllum subsp. anatolicum, Echinops pungens, Erysimum thyrsoideum subsp. thyrsoideum, Galium verum subsp. verum, Geum urbanum, Genista tinctoria, Hedera helix, Helianthemum nummularium
subsp. nummularium, Hieracium medianiforme,
Hypericum hyssopifolium subsp. elongatum var. microcalycinum, Laser trilobum, Lathyrus aureus, L. hirsutus, L. laxiflorus subsp. laxiflorus, Linaria genistifolia subsp. linifolia, Luzula forsteri, Monoses uniflora, Onobrychis armena, Onosma armenum, Orthilia secunda, Pilosella auriculoides, P. hoppeana
subsp. pilisquama, Pimpinella anisetum, Poa bulbosa,
P. pratensis, Primula vulgaris, Pyrola chlorantha, Ranunculus brutius, Salvia tomentosa, Scorzonera cana var. cana, Scrophularia sp., Scutellaria salviifolia, Silene alba subsp. eriocalycina, S. compacta, S. italica, Stellaria holostea, Tanacetum poteriifolium, Teucrium chamaedrys, Trifolium medium var. medium, T. pannonicum subsp. elongatum, T. physodes var. physodes, Turritis laxa, Verbascum speciosum, Vicia cracca subsp. stenophylla, Viola sp.
Bölgedeki ormanlarda Pinus nigra’ya hiç rastlanmamıştır.
Yaprak Döken Ormanlar
Bu formasyon araştırma alanında genellikle 4 bitki türü ile temsil edilir.
Fagus orientalis: Bu tür ile temsil edilen ormanlara
araştırma alanının Deveci T.’nin Güney-doğu, Güney, Kuzey, Kuzey-batı, Kuzey-doğu ve Güney-batı yamaçlarında 1300-1520 m’ler arasında kısmen soğuk ve nemli yerlerde rastlanır. Yer yer 15 m’ye kadar boylanırlar. Araştırma alanının Kuzeyinde Deveci T.’nde bu ormana saf topluluklar halinde rastlandığı gibi (özellikle Kuzey ve
Kuzeybatı bakılarda) Deveci T.’nin Kuzeybatı ve Kuzey yamaçlarında yer yer alt seviyelerde ve dere kenarlarında
Quercus pubescens, Corylus avellana var. avellana
ve Carpinus betulus ile karışık ormanlar teşkil ederler. Araştırma alanındaki bu ormanlar Fagus orientalis’in İç Anadolu’ya doğru sokulduğu en güney sınır olmaktadır. Alanın daha güneyinde, İncebel Dağları’nda yapılan bir araştırmada bu bitkiye rastlanmamıştır [8]. Araştırma alanındaki Fagus orientalis ormanlarında görülen diğer bitki türleri:
Ağaç Katı: Acer campestre subsp. campestre,
A. hyrcanum subsp. hyrcanum, Carpinus betulus, C. orientalis subsp. orientalis, Cerasus avium, Cornus mas, Corylus avellana var. avellana, Juniperus oxycedrus
subsp. oxycedrus, Quercus infectoria subsp. infectoria,
Q. macranthera subsp. macranthera, Q. pubescens, Prunus domestica, Sorbus umbellata var. umbellata.
Çalı Katı: Colutea cilicica, Crataegus monogyna
subsp. monogyna, C. tanacetifolia, Pistacia terebinthus subsp. palaestina, Pyrus elaeagnifolia subsp.
elaeagnifolia, Rosa canina, Viburnum lantana.
Ot Katı: Alliaria petiolata, Anthemis cretica subsp.
albida, Anthriscus nemorosa, Artemisia absinthium, Asperula involucrata, Bromus japonicus var. japonicus, Campanula glomerata, Carthamus lanatus, Centaurea triumfetti, C. urvilleii, Cephalanthera damasonium, Cicerbita rasemosa, Coronilla varia subsp. varia, Dactylis glomerata, Dianthus zonatus var. zonatus, Dorycnium pentaphyllum subsp. anatolicum, Draba bruniifolia
subsp. bruniifolia, Epipactis latifolia, Galium aparine,
Genista albida, Geranium lucidum, Geum urbanum, Hibiscus trionum, Hieracium bornmüelleri, Hypericum origanifolium, Lapsana communis subsp. intermedia, Lathyrus laxiflorus subsp. laxiflorus, Malva neglecta, Muscari armeniacum, Myosotis lithospermifolia, Physalis alkekengi, Piptatherum holciforme, Primula vulgaris, Ranunculus sericeus, Rochelia disperma
var. disperma, Salvia cryptantha, S. hypargeia, S.
tomentosa, Silene italica, Stellaria holostea, Tanacetum parthenium, T. vulgare, Taraxacum officinale, Teucrium chamaedrys, Torilis leptophylla, Trifolium pannonicum
subsp. elongatum, T. physodes var. physodes, Verbascum
speciosum, Vicia cracca subsp. stenophylla, Umbilicus erectus.
Carpinus orientalis var. orientalis: Bu tür ile temsil
edilen ormanlar araştırma alanının kuzeydoğusunda Artova ile Boztepe arasında Çal Tepe mevkiinde, Elmalı Köyü, Kabak T., Hanözü-Üçkaya’da 1100-1300 m’ler arasında kuzey yamaçlarda yaygındır. Genellikle saf gibi görünse de Carpinus betulus, Quercus pupescens ve Fagus orientalis ile karışık ormanlar teşkil etmekte, aralarına Euonymus europaeus, Lonicera caucasica karışmakta, dere kenarlarında Sorbus umbellata var.
umbellata’ya rastlanmaktadır. Bu ormanlarda yaygın
olan diğer bitki türleri:
Ağaç Katı: Acer campestre subsp. campestre.
Carpinus betulus, Corylus avellana var. avellana, Fagus orientalis, Juniperus oxycedrus subsp. oxycedrus, Quercus cerris var. cerris, Q. infectoria subsp. infectoria, Q. macranthera subsp. macranthera, Q. pubescens, Sorbus umbellata var. umbellata.
Çalı Katı: Colutea cilicica, Crataegus monogyna
subsp. monogyna, C. tanacetifolia, Euonymus europaeus,
E. verrucosus, Frangula alnus, Lonicera caucasica, Paliurus spina-christi, Pistacia terebinthus subsp. palaestina, Pyrus elaeagnifolia subsp. elaeagnifolia, Rosa canina, Viburnum lantana.
Ot Katı: Acantholimon venustum subsp. venustum,
Alliaria petiolata, Allium scorodoprasum subsp. rotundum, Anthemis tinctoria var. tinctoria, Artedia squamata, Asperula involucrata, Astragalus glycyphyllos
subsp. glycyphylloides, A. lycius, Astrantia maxima subsp.
haradjianii, Asyneuma limonifolium subsp. pestalozzae, Asyneuma lobelioides, Briza humilis, Campanula rapunculoides var. rapunculoides, Centaurea iberica, C. triumfetti, C. urvilleii, Cephalanthera damasonium, Cephalorrhychus tuberosus, Chondrilla juncea var. juncea, Clinopodium vulgare subsp. arundanum, Crepis sancta, Cruciata taurica, Cyclamen coum var. coum, Dactylis glomerata, Festuca valesiaca, Galium verum
subsp. verum, Genista albida, Globularia trichosantha,
Inula heterolepis, Koeleria cristata, Lapsana communis
subsp. intermedia, Lathyrus aureus, L. czeczottianus, L.
laxiflorus subsp. laxiflorus, Linum tenuifolium, Lotus corniculatus var. alpinus, Malabaila secacul, Medicago sativa var. sativa, Mercurialis ovata, Michauxia campanuloides, Myosotis lithospermifolia, Onobrychis armena, Onosma sericeum, Paronychia kurdica subsp. kurdica var. kurdica, Phleum montanum, Plantago lanceolata, Poa bulbosa, P. trivialis, Ranunculus sericeus, Rumex acetosella, Salvia tomentosa, Scaligeria tripartita, Scorzonera cana var. cana, Scrophularia scopolii var. scopolii, Sedum acre, Senecio pseudo-orientalis, Silene chlorifolia, S. italica, Stellaria holostea, S. media, Tanacetum parthenium, T. poterifolium, Teucrium chamaedrys, T. polium, Thymus longicaulis subsp. longicaulis var. subisophilus, Tragopogon latifolius var. angustifolius, Trifolium pannonicum subsp. elongatum, T. physodes var. physodes, Verbascum speciosum, Vicia sativa subsp. nigra var. segetalis, Vulpia myuros, Ziziphora capitata’tir.
Quercus cerris var. cerris, Quercus pubescens ve Quercus infectoria subsp. infectoria: Bu türler ile temsil
edilen ormanlar araştırma alanının büyük bir kısmında karışık koruluklar halindedir. Genellikle 1000-1500 m’ler arasında yaygın olan bu korulukların en iyi geliştiği yerler; Deveci D. göç yolu, Hanözü, Üçkaya, Sulusaray, Arabacı Musa (Yağcı Musa) Köyü, Çal T., Sineburnu T.’dir. Buralarda genellikle karışık olan bu koruluklara yer yer saf topluluklar halinde Fakıdağı, Yavıhasan-Çalınpınar, Gümüşsuyu Y. (Yaylası), Gavurçalı T., Gözlük T. civarında rastlanmaktadır. Sineburnu T.,
69
M. Ü. Bingöl ve ark. / Bibad, 3 (1): 65-71, 2010
Deveci D. göç yolu, Gavurçalı T.’de Quercus pupescens hakim duruma geçerken Sulusaray, Fakıdağı, Gümüşsuyu Y.’nda Quercus cerris var. cerris daha baskındır.
Quercus cerris var. cerris, Quercus pupescens ve Quercus infectoria subsp. infectoria’dan oluşan bu
vejetasyon araştırma alanında çok tahrip edilmekte, korunmuş alanlar hariç iyi gelişememektedir. Artova Çal T. dere kenarlarında Quercus macranthera subsp.
syspirensis türüne de rastlanmaktadır. Bu formasyon çok
tahrip edilmiş olduğundan altında hem ormansal hem de step türlerine rastlanmaktadır.
Ormansal türler: Anthemis tinctoria var. tinctoria,
Campanula glomerata, C. involucrata, Dactylis glomerata, Dianthus lydus, Hypericum origanifolium, Inula montbretiana, Leontodon crispus.
Step türleri: Anthyllis vulneraria subsp. boissieri,
Astragalus acicularis, A. densifolius, Asyneuma lobelioides, Bunium microcarpum subsp. bourgaei, Helianthemum canum, Teucrium polium.
Bodur Çalı (Matoral) Vejetasyonu
Araştırma alanında 1200-1300 m’ler arasında yaklaşık 1 m boyunda olan Cistus laurifolius toplulukları bu vejetasyonu oluşturmuşlardır. Genel olarak bu formasyon alanda Arabacı Musa Köyü (Yağcı Musa Köyü), Selvi-Söğüt ağaçlandırma sahasında yaygın olup, diğer tahrip sahalarında, Deveci D., Karlık T. ve Fakıdağı’nda Quercus pubescens ile karışık olarak görülmektedir. Cistus laurifolius topluluğu aralarında tek tük Juniperus excelsa ve J. foetidissima ile Crataegus
orientalis kalıntılarına da rastlanır. Bu formasyonda da
yine hem ormansal hem de step’e ait türlere rastlanır.
Ormansal türler: Hieracium bornmüelleri, H.
labillardierei, Malabaila secacul, Pilosella piloselloides, Ranunculus argyreus, Saponaria glutinosa.
Step türleri: Astragalus andrachneifolius, A. lagurus,
Coronilla coronata, Ferulago platycarpa, Helicrysum plicatum subsp. plicatum, Hypericum scabrum, Jurinea pontica.
Step Vejetasyonu
Araştırma alanının en yaygın vejetasyonu step vejetasyonudur. Alanın, orman, kayalıklar, tarlalar ve orman tahrip sahaları dışında tümü step ile kaplıdır. Araştırma alanında step formasyonunun en iyi geliştiği yerler Çekerek, Fakıdağı-Yavıhasan arası, Çalınpınar Mevkii, Ovacık köyü, Kurtalan T., Gümüşsuyu Y., Deveci D. (Dağı/Dağları) etekleri, Deveci D. göç yolu, Kabak T., Arabacı Musa K. (Köyü), Selvi-Söğüt ağaçlandırma sahalarıdır.
Step’te en hâkim bitkiler Astragalus türleridir. Bunlar arasında en çok rastlanan türler sırası ile; A. angustifolius subsp. angustifolius var. angustifolius, A. brachypterus,
A. condensatus, A. wiedemannianus, A. albifolius, A. lycius, A. lineatus var. jildisianus’tur. A. angustifolius’un
en yaygın olduğu yerler Çekerek, Fakıdağı ve Kabak
T. civarıdır. Ayrıca Arabacı Musa K., Selvi-Söğüt ağaçlandırma sahasında A. lagurus, A. andrachneifolius,
A. tokatensis, A. noeanus, A. xylobasis var. angustus
yaygın türler arasındadır. Astragalus’tan sonra step’in ikinci hâkim bitkisi Acantholimon türleridir. En çok rastlanan ise; Acantholimon venustum var. venustum’dur. Diğer yaygın bir step bitkisi de Convolvulus assyricus’tur. Bu tür Fakıdağı civarında oldukça yaygındır.
Step sahalarında çok rastlanan diğer türler ise şunlardır: Acanthus hirsutus, Achillea biebersteinii, A.
wilhelmsii, Adonis flammea, Ajuga chamaepytis, Alkanna orientalis, Allium scorodoprasum subsp. rotundum, Alyssum desertorum var. desertorum, A. murale subsp. murale var. murale, A. pateri subsp. pateri, Anchusa leptophylla subsp. leptophylla, Anthemis cretica subsp. albida, A. tinctoria var. pallida, A. tinctoria var. tinctoria, Arenaria ledebouriana var. ledebouriana, Artemisia santonicum, Asperula glomerata subsp. glomerata, Asphodeline isthmocarpa, Astragalus aduncus, Bellis perennis, Bromus japonicus var. japonicus, B. tectorum, Bungea trifida, Camelina hispida subsp. grandiflora, Campanula involucrata, C. saxonorum, Centaurea carduiformis subsp. carduiformis, C. triumfetti, C. urvillei subsp. steppoza, Cirsium arvense subsp. vestitum, Convolvulus holosericeus, Cruciata taurica, Daphne oleoides, Dianthus carmelitarum, Erysimum crassipes, Euphorbia macroclada, Festuca valesiaca, Galium incanum subsp. elatius, Genista sessilifolia, Globularia orientalis, G. trichosantha, Helianthemum nummularium subsp. nummularium, Helichrysum arenarium subsp. aucheri, Hypericum origanifolium, Iberis taurica, Inula montbretiana, Koeleria cristata, Lamium album, Lappula barbata, Leontodon asperrimus, Linaria corifolia, Medicago sativa var. sativa, Minuartia anatolica subsp. polymorpha, M. hamata, Morina persica, Onosma bourgaei, Poa alpina subsp. fallax, P. bulbosa, Polygala supina, Potentilla recta, Rochelia disperma var. disperma, Salvia bracteata, S. cryptantha, S. tomentosa, Sanguisorba minor subsp. muricata, Scabiosa argentea, S. rotata, Scorzonera cana var. alpina, Scutellaria orientalis subsp. pinnatifida, Silene otites, S. spergulifolia, Scutellaria salviifolia, Stachys cretica subsp. anatolica, Stipa bromoides, Taeniatherum caput-medusae subsp. crinitum, Teucrium chamaedrys, T. polium, Thymus longicaulis subsp. longicaulis var. subisophilus, Trifolium campestre, T. physodes var. physodes, T. repens subsp. repens, Veronica multifida, V. orientalis, V. thymoides subsp. pseudocinerea, Ziziphora capitata, Z. tenuior’dur.
Kaya Vejetasyonu
Araştırma alanının Deveci D. zirvesi (1907 m) başta olmak üzere, Gavurçalı T., Üçkaya ve Kunduzağılı T.’de rastlanan bu vejetasyon tipi daha çok 1700-1800 m’den sonra tamamen çıplak kayalardan oluşur. Alt seviyelerde ise derelerin oyduğu vadi kenarlarında yine
kaya bitkilerinin hâkim olduğu alanlar vardır. Bu alanda rastlanan başlıca türler şunlardır: Aethionema speciosum,
Anchonium elichrysifolium subsp. canescens, Arabis caucasica subsp. caucasica, Centaurea cheiranthifolia
var. cheiranthifolia, C. lanigera, C. mucronifera, C.
pyrrhoblephara, Helichrysum plicatum subsp. plicatum, Inula heterolepis, Minuartia juniperina, Scrophularia xanthoglossa, Silene arguta, S. caryophylloides subsp. subulata, S. dianthoides, S. odontopetala.
Sulak Çayır (Higrofil) Vejetasyonu
Araştırma alanının dere kenarlarında, sulak çayırlarda ve derin topraklı nemli yerlerde rastlanan bu vejetasyon tipinin sırası ile başlıca yaygın türleri şunlardır:
Dere kenarlarında: Acer campestre var. campestre,
A. hyrcanum subsp. hyrcanum, Euonymus europaeus, E. verrucosus, Lonicera caucasica, Salix alba ve Clematis vitalba’dan oluşan ağaç ve çalılar.
Sulak çayırlarda veya daha az nemli yerlerde:
Daha çok otsu bitkilerin hâkim olduğu görülür. Bunlara örnek olarak; Alchemilla holocycla, Carex coriogyne,
Catabrosa aquatica, Epilobium angustifolium, Equisetum palustre, Geum urbanum, Juncus inflexus, Lythrum salicaria, Mentha aquatica, Orchis mascula subsp. pinetorum, Veronica anagallis-aquatica’yı verebiliriz.
TARTIŞMA VE SONUÇ
Araştırma alanı fitocoğrafik açıdan geniş anlamda İran-Turan floristik bölgesi içinde yer almaktadır. Bu gün İç Anadolu bölgesi İran-Turan bölgesinin Batı İran-Turan alt bölgesi içinde yer alan İran-Anadolu Provensine (İç Anadolu Sektörü’nün kuzey-doğusunda yer almaktadır) dâhil edilmektedir. Bu nedenle araştırma alanı Öksin bölge ile bir geçiş alanı oluşturmaktadır. İç Anadolu stebini kuzeyden çevreleyen bu geçiş kuşağı Öksin ağaç ve çalıları da barındırması ve her iki bölgenin ortak özelliklerini göstermesi nedeni ile Zohary [9] tarafından Ksero-Öksin Kuşak olarak adlandırılmıştır. Bu kuşakta dominant bitki örtüsünü, Öksin ve İran-Turan ağaç ve çalıların lokal veya dağınık olarak bulunduğu step formasyonları teşkil etmektedir. Bu nedenle bu araştırmada sadece step vejetasyonu değil bunun yanı sıra orman ve diğer özel vejetasyon tipleri de değerlendirilmiştir. Buna göre araştırma alanında 5 farklı vejetasyon tipi mevcuttur. Bunlar sırasıyla;
1. Orman Vejetasyonu 1.1 İğne Yapraklı Ormanlar 1.2 Yaprak Döken Ormanlar
2. Bodur Çalı (Matoral) Vejetasyonu 3. Step Vejetasyonu
4. Kaya Vejetasyonu
5. Sulak Çayır (Higrofil) Vejetasyonudur.
Araştırmada bu vejetasyon tiplerinin her biri ayrı ayrı ele alınarak floristik kompozisyonları açısından değerlendirilmiş ve incelenmiştir. Araştırma bölgesinde Step vejetasyonu en geniş alanı kaplamaktadır. Daha sonra iğne yapraklı ormanlar ve daha sonra ise yaprak
döken ormanlar gelmektedir. Daha sonra ise sırasıyla kaya, bodur çalı ve sulak çayır vejetasyonları gelmektedir. Araştırma bölgesinde İran-Turan fitocoğrafik bölgesine ait türler yaygın olmakla birlikte, Avrupa-Sibirya floristik bölgesine ait türler ile Akdeniz kökenli türler de önemli yer tutmaktadır.
Teşekkür
Bu çalışma Ankara Üniversitesi Araştırma Fonu (Proje No: 93-25-00-14) tarafından desteklenerek gerçekleştirilmiştir. Maddi katkılarından dolayı kuruma teşekkür ederiz.
Not: Bu araştırma, yazarlardan M. Ümit BİNGÖL’ün
Doktora Tez çalışmasının bir bölümünü kapsamaktadır.
KAYNAKLAR
[1] İlarslan R. 1982. “Deveci Dağları’nın (Yozgat-Tokat) Florası” Doktora Tezi. Ank.Üniv. Fen Fak. Biyoloji Böl., TBAG-420 No’lu Proje, Ankara. [2] İlarslan R. 1984. New Floristic Records From A5
(Yozgat-Tokat). S.Ü. Fen-Edeb. Fak. Fen Derg. 3: 155-160, Konya.
[3] Akman Y, Daget PH. 1971. “Quelques aspects synoptiques des climats de la Turquie”. Bull. Soc. Long. Georg. Tome 5, Fasc. 3: 269-300.
[4] Akman Y. 1990. İklim ve Biyoiklim (Biyoiklim Metodları ve Türkiye İklimleri). Palme Yayın Dağıtım, 319, Ankara.
[5] Davis PH (ed.) 1965-1985. Flora of Turkey and The East Aegean Islands. Vol.: I-IX. Edinburgh University Press, Edinburgh.
[6] Davis PH et al. 1988. Flora of Turkey and The East Aegean Islands (Supplement). Vol.: X. Edinburgh University Press, Edinburgh.
[7] Güner A et al. 2000. Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol. XI, Edinburgh University Press, Edinburgh.
[8] Ekim T., Düzenli A. 1983. İncebel Dağları Florası Hakkında Bazı Gözlem ve Bulgular. Doğa Bilim Derg. Temel Bil 7: 73-76.
[9] Zohary M. 1973. Geobotanical foundations of the Middle East. Vol: 1-2, Stuttgart.
[10] Akman Y. 1981. Climats et bioclimats en Turquie. Ecol. Mediterranea. T. 8. Fasc. 1/2: 73-87. Marseille. [11] Akman Y, Ketenoğlu O. 1986. The climate and
vegetation of Turkey, Proceeding of the Royal Society of Edinburgh, 89B: 123-134, Edinburgh. [12] Akman Y, Ketenoğlu O. 1992. Vejetasyon Ekolojisi
ve Araştırma Metodları. A.Ü. Fen Fak. Döner Sermaye İşlt. Yay. No: 9, 280, Ankara.
[13] Bingöl MÜ. 2000. “Deveci Dağları’nın Bitki Ekolojisi ve Bitki Sosyolojisi Yönünden Araştırılması”. A.Ü. Araştırma Fonu Proje No: 93-25-00-14 (Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü/Biyoloji-Ekoloji ve Çevre Biyolojisi Anabilim Dalı).
71
M. Ü. Bingöl ve ark. / Bibad, 3 (1): 65-71, 2010
[14] Braun-Blanquet J. 1932. Plant Sociology. (Tercüme: Fuller and Conard) Mc Graw-Hill, Newyork and London.
[15] Civelek Ş, Şahin A. 1995. The Observations on the Floristic Composition of Çamlıbel Pass and Yıldız Dağı Vegetation Types (Sivas-Tokat). F.Ü. Fen ve Müh. Bilimleri Dergisi, 7 (2): 45-56.
[16] Davis PH et al. 1971. Plant Life of South West Asia. Botanical Society of Edinburgh, Edinburgh. [17] Donner LJ. 1990. Distribution Maps to P.H. Davis,
“Flora of Turkey, 1-10”. Linzer Biol. Beitr. 22 (2): 38-515.
[18] Erinç S. 1969. Klimatoloji ve Metodları. İ.Ü. Coğr. Enst. Yay., No: 35.
[19] Evren H. 2000. Mastar, Kup ve Yaylım Dağları (Elazığ) Vejetasyon Tiplerinin Floristik Kompozisyonu Üzerine Bir Araştırma. F.Ü. Fen ve Müh. Bilimleri Dergisi, 12 (1): 9-16.
[20] İlarslan R. 1994. Deveci Dağları’nın (Yozgat-Tokat) Florası’na Katkı. Tr. J. of Botany, Vol. 18 (4): 337-366.
[21] İlarslan R. 1983. Deveci Dağları’nın (Yozgat-Tokat) Florası ÜzerindeYeni Gözlemler. Doğa Bilim Dergisi, A, 7, 3, 508-512.
