İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİ TÜS Ü
İSTANBUL’ DA TBMM Mİ LLİ SARAYLAR DAİ RE
BAŞ KANLI ĞI’ NA Aİ T TARİ Hİ SARAY VE KASIR BAHÇELERİ Nİ N PEYZAJ Mİ MARLI ĞI AÇI SI NDAN İ NCELENMESİ
YÜKSEK Lİ SANS TEZİ
Şehi r Pl ancısı Aşi re Devri m İŞBECER
OCAK 2004
Anabili m Dalı : ŞEHİ R VE BÖLGE PLANLAMA Progra mı : PEYZAJ PLANLAMA
ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠ TÜS Ü
ĠSTANBUL’ DA TBMM MĠ LLĠ SARAYLAR DAĠ RE
BAġ KANLI ĞI’ NA AĠ T TARĠ HĠ SARAY VE KASIR BAHÇELERĠ NĠ N PEYZAJ MĠ MARLI ĞI AÇI SI NDAN Ġ NCELENMESĠ
YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ
ġehi r Pl ancısı AĢi re Devri m ĠġBECER (502001709)
OCAK 2004
Tezi n Enstit üye Veril diği Tari h : 22 Aralı k 2003 Tezi n Savunul duğu Tari h : 12 Ocak 2004
Tez Danı Ģ manı : Prof. Dr. Ah met Cengi z YI LDI ZCI
Di ğer Jüri Üyel eri Prof. Dr. Cengi z GĠ RĠ TLĠ OĞOLU ( Ġ. T. Ü ) Y. Doç. Dr. Reyhan Genli YĠ ĞĠ TER ( Ġ. T. Ü )
ÖNS ÖZ
Tari hi değeri ol an saray ve kasır bahçel eri birer kült ür anıtları ol mal arı yanı sara günü müzde de i çi nde yaşanılan, kull anılan ve beğeni il e i ncel enen birer me kanl ardır. Her biri ni n çok yönl ü, anla mlı ve et kili görevl eri var dır. Bu bahçel er, t asarım özelli kl eri, bit kisel ve mi marı el e man t asarı mları yl a i şl evsel ve est eti k yönden bir çok özelli kl ere sahi ptirl er
TBMM Milli Sarayl ar Daire Başkanlı ğı‟na Ait Tari hi Saray ve Kasır Bahçel eri ni n Peyzaj Mi marlı ğı Açı sı ndan İ ncel enmesi adlı çalış ma m sırası nda değerli el eştirileri ve dest eği ni esirge meyen danı ş manı m Pr of. Dr. Ah met Cengi z YI LDI ZCI‟ ya teşekkürl eri mi bir borç biliri m.
Ar aştır ma mda, çalış mam i çi n gerekli bil gileri n, paft al arı n sağl anması ve değerli bil gileri yl e bana yar dımcı ol an Milli Sarayl ar Daire Başkanlı ğı Park ve Bahçel er Müdürl üğü‟ nden Ziraat Mühendi si ( Peyzaj Mimarı ) Yase mi n ACARALP‟ a çok teşekkür edi yor um. Ayrıca literat ür çalış ması nda gerekli kaynakl arı n bul un ması nda yar dı mcı ol an İ. T. Ü. Mi marlı k Fakült esi Küt üphanesi çalışanl arından Saki ne BOZTEPE, Sevil Cİ N ve Sel ma ÖZKAN‟ a, Dol mabahçe Saray Küt üphanesi çalışanl arı ndan Akil e Hanı m‟ a teşekkürl eri mi sunarı m.
Ger ek t ez çalış ma m sırası nda gerekse t üm yüksek lisans eğiti mi m boyunca bana dest ek ve neşe kaynağı ol an sevgili arkadaşl arı m De fne FERİ DUN, Ebr u ERBAŞ, Eda YI LDI RI M, Zeynep ERDAL ve Bengü Bİ LGİ Ç‟ e çok teşekkür edi yor um.
En büyük t eşekkürl erimi ; maddi ve manevi her an yanı mda ol an ve ol acakl arı nı bil di ği m sevgili aile m; baba m, anne m ve abi me sunuyor um. Özelli kl e büt ün yaşantı m boyunca bana karşı her za man anl ayı şl a ve sevgi yl e yakl aşan, beni m her dai m dest ekl eyi ci m ol an sevgili anne me sonsuz sevgiler ve saygıl ar.
Ġ ÇĠ NDEKĠ LER
ġEKĠ L LĠ STESĠ v
ÖZET xı
SUMMARY xııı
1. GĠ RĠ ġ 1
1. 1. Tezi n Amacı ve Ġçeri ği 1
1. 2. ÇalıĢ ma Yönte mi 2
2. TARĠ HĠ TÜRK BAHÇELERĠ NDE KASI R VE SARAY BAHÇELERĠ 3 2. 1. Saray Ve Kası r Bahçel eri ni n Öne mi 3
2. 2. Saray ve Kası r Kavra ml arı 4
2. 2. 1. Saray Kavr a mı ve Bahçel eri 4
2. 2. 2. Kasır Kavr a mı ve Bahçel eri 5
2. 3. Türkl erde Saray ve Kası r Bahçel eri Düzeni 7
2. 4. Saray ve Kası rl arı n Tari hsel GeliĢi mi 14
3. Ġ STANBUL’ DA TBMM MĠ LLĠ SARAYLAR DAĠ RE BAġ KANLI ĞI’ NA AĠ T TARĠ HĠ SARAY VE KASI R BAHÇELERĠ NĠ N PLANLA MA OLARAK
GEÇĠ RDĠ ĞĠ EVRĠ M 19
3. 1. Dol mabahçe Sarayı ve Bahçesi 19
3. 2. Beyl erbeyi Sarayı ve Bahçesi 29
3. 3. Yıl dı z- ġal e KöĢ kü ve Bahçesi 36
3. 4. Aynalı kavak Kasrı ve Bahçesi 41
3. 5. Ihl a mur Kasrı ve Bahçesi 45
3. 6. Masl ak Kasrı ve Bahçesi 48
3. 7. Küçüks u Kasrı ve Bahçesi 52
4. Ġ STANBUL’ DA TBMM MĠ LLĠ SARAYLAR DAĠ RE BAġ KANLI ĞI’ NA AĠ T TARĠ HĠ SARAY VE KASI R BAHÇELERĠ BUGÜNKÜ DURU MUNUN PEYZAJ MĠ MARLI ĞI AÇI SI NDAN Ġ NCELENMESĠ 56
4. 1. Dol mabahçe Sarayı 56
4. 1. 1. Dol mabahçe Saray Bahçesi ni n Tasarı m Açı sı ndan İncel en mesi 56 4. 1. 2. Dol mabahçe Saray Bahçesi ni n Bit ki sel Mat er yal Açı sı ndan İ ncel enmesi 61 4. 1. 3. Dol mabahçe Saray Bahçesi ni n Mi mari Öğel er Açı sı ndan İ ncel en mesi 65 4. 1. 4. Dol mabahçe Sarayı Bahçesi İncel e me Sonucu 73
4. 2. Beyl erbeyi Sarayı 74 4. 2. 1. Beyl er beyi Saray Bahçesi ni n Tasarı m Açı sı ndan İncel en mesi 74 4. 2. 2. Beyl er beyi Saray Bahçesi ni n Bit ki sel Mat eryal Açı sı ndan İncel en mesi 79 4. 2. 3. Beyl er beyi Saray Bahçesi ni n Mi mari Öğel er Açı sı ndan İ ncel en mesi 81 4. 2. 4. Beyl er beyi Sarayı Bahçesi İncel e me Sonucu 85
4. 3. Yıl dı z- ġal e KöĢ kü 86
4. 3. 1. Yıl dı z- Şal e Köş kü Bahçesi ni n Tasarı m Açı sı ndan İncel en mesi 86 4. 3. 2. Yıl dı z- Şal e Köş kü Bahçesi ni n Bit ki sel Mat er yal Açı sı ndan İ ncel enmesi 89 4. 3. 3. Yıl dı z- Şal e Köş kü Bahçesi ni n Mi mari Öğel er Açı sı ndan İ ncel en mesi 92 4. 3. 4. Yıl dı z- Şel e Köş kü Bahçesi İncel e me sonucu 97
4. 4. Aynalı kavak Kasrı 98
4. 4. 1. Aynalı kavak Kasrı Bahçesi ni n Tasarı m Açı sı ndan İncel en mesi 98 4. 4. 2. Aynalı kavak Kasrı Bahçesi ni n Bit ki sel Mat er yal Açı sı ndan İ ncel enmesi 100 4. 4. 3. Aynalı kavak Kasrı Bahçesi ni n Mi mari Öğel er Açı sı ndan İ ncel en mesi 102 4. 4. 4. Aynalı kavak Kasrı Bahçesi İncel e me Sonucu 104
4. 5. Ihl a mur Kasrı 105
4. 5. 1. Ihl a mur Kasrı Bahçesi ni n Tasarı m Açı sı ndan İ ncel en mesi 105 4. 5. 2. Ihl a mur Kasrı Bahçesi ni n Bit ki sel Mat er yal Açı sı ndan İncel en mesi 106 4. 5. 3. Ihl a mur Kasrı Bahçesi ni n Mi mari Öğel er Açı sı ndan İ ncel en mesi 109 4. 5. 4. Ihl a mur Kasrı Bahçesi İncel e me Sonucu 114
4. 6. Masl ak Kasrı 114
4. 6. 1. Masl ak Kasrı Bahçesi ni n Tasarı m Açı sı ndan İncel en mesi 114 4. 6. 2. Masl ak Kasrı Bahçesi ni n Bit ki sel Mat er yal Açı sı ndan İncel en mesi 118 4. 6. 3. Masl ak Kasrı Bahçesi ni n Mi mari Öğel er Açısı ndan İncel en mesi 121
4. 6. 4. Masl ak Kasrı Bahçesi İncel e me Sonucu 124
4. 7. Küçüks u Kasrı 125
4. 7. 1. Küçüksu Kasrı Bahçesi ni n Tasarı m Açı sı ndan İ ncel en mesi 125 4. 7. 2. Küçüksu Kasrı Bahçesi ni n Bit ki sel Mat eryal Açı sı ndan İncel en mesi 127 4. 7. 3. Küçüksu Kasrı Bahçesi ni n Mi mari Öğel er Açı sı ndan İncel en mesi 128 4. 7. 4. Küçüksu Kasrı Bahçesi İncel e me Sonucu 131
4. 8. Böl üm Sonucu 132
5. DEĞERLENDĠ RME VE SONUÇ 141
KAYNAKLAR 149
ġEKĠ L LĠ STESĠ
Sayf a No
ġekil. 2. 1 : Topkapı Sarayı Bahçe Düzeni ……… 8
ġekil. 2. 2 : Sol da Topkapı Sar ayı bahçe düzenl e mesi üç boyutlu gör ünü mü Sağda Topkapı Sarayı 1. Avl unun 19. yüzyıl ort al arı ndaki dur u munu göst eren bir fot oğraf ……… 8
ġekil. 2. 3 : Topkapı Sarayı dur u munu göst eren bir fot oğraf ………. 8
ġekil. 2. 4 : Versaill es Sarayı kuşbakı şı gör ünt üsü ……… 10
ġekil. 2. 5 : Sadabad Kasrı ……….. ... 10
ġekil. 2. 6 : Sadabad Kasrı Pl anı ………... 11
ġekil. 2. 7 : Hati ce Sult an Sarayı‟ ndan bir det ay ……… 12
ġekil. 2. 8 : 1454 yılı nda yaptırıl an Saray-ı Ati k denil en Eski Saray …………. 14
ġekil. 2. 9 : Şehri n t a m ucunda Hali ç, Boğazi çi girişi ve Mar mara‟ ya haki m bir yer de yaptırılan Saray-ı Cedi d denilen Yeni Saray. Bugünkü Topkapı Sarayı ……….. 15
ġekil. 3. 1 : 1810 „l u yıll ar da Dol ma bahçe Vadi si. Charl es Pert usi er „i n kitabı ndan Preault‟un deseni ………. 20
ġekil. 3. 2 : Dol mabahçe Sar ayı' nı n yeri nde bul unan eski Beşi kt aş Sahil Sarayı. En sağdaki yapı Çi nili Köşkt ür ………. 21
ġekil. 3. 3 : Bit mek üzere ol an saray. J. Schranz i mzalı r enkli lit ograf ya. Önde ti yatro bi nası ……… 22
ġekil. 3. 4 : Dol mabahçe Sarayı ……….. ... 22
ġekil. 3. 5 : Dol mabahçe Sarayı yapıl ar t opl ul uğu ……… 23
ġekil. 3. 6 : Dol mabahçe Sarayı yapıl ar t opl ul uğunun genel gör ümü ………… 25
ġekil. 3. 7 : 1836 yılı nda yapı mı na başl an mış ve Sult an Abdül mecit za manı nda ta ma ml an mış olan Beşi kt aş Sarayı.. ……… 28
ġekil. 3. 8 : Molt ke' ni n anıl annda "bol pencereli" ol arak t anıml anan Es ki Beyl erbeyi Sarayı J. Schranz' ı n deseni nden ayrıntı ( 18. yy sonu) ………. 30
ġekil. 3. 9 : Beyl er beyi Sarayı‟nda 1878 yılı nda bir merasi m……… 31
ġekil. 3. 10 : Beyl er beyi Sarayı Genel Konu m Pl anı ……….. . 33
ġekil. 3. 11 : L ' Ill ustra ti on ' da yayı nl an mı ş bi r r esi mden Yı l dı z Sarayı Büyük Ma beyn ve Ca mii. 9 Kası m 1889, ……… 37
ġekil. 3. 12 : Yıl dı z Sarayı bahçe düzenle mesi nden bir örnek ………. 39
ġekil. 3. 13 : Yıl dı z Sarayı bahçesi nden bir fot oğraf. ……….. ... 40 ġekil. 3. 14 : 1909yılı na ait bir fot oğrafta Şal e Köşkü ……….. ... 41
ġekil. 3. 15 : Aynalı kavak Sar ayı‟nda köşkl er. Geri pl anda Gal ata gör ünüyor. Choi seul Gouffier‟i n gravürü, ……….. 42
ġekil. 3. 16 : Aynalı kavak Sar ayı‟nı n 19. yüzyıl başl arı ndaki gör ünü mü. Sarayı n yanı başı nda t ersane yer al makt a. Melli ng‟i n gravür ü, Voyage Pitt oresque de Const anti nopl e et Ri ves du Bosphor e, …… 43 ġekil. 3. 17 : Gaznevi Al bü mü‟ nde Tersane Bahçesi‟ni n ve ser vil eri yl e, sahi deki has odal arı yl a ve di ğer bi nal arı yl a Aynalı kavak Kasrı‟nı n 1676 tari hli eski hali ni bul uruz. ………... 44
ġekil. 3. 18 : Yeni den düzenl enen I hl a mur Kasrı ve bahçesi. Kasrı n ağaçl ar arası ndaki konu mu kor unabil miştir ……….. 46 ġekil. 3. 19 : İ br ahi m adı nda bi r r esa m t arafı ndan yapıl mış yağlı boya
res mi nde I hl a mur Kasrı. Bahçeni n t oprak ze mi ni i çi nde her hangi bir bor dur ol maksı zı n yapıl mış havuz çevresi nde bodur ağaçl ara karşılı k bahçeni n deri nlikl eri nde yüksek ağaçl ar bugün de
dur makt adır ……… 47
ġekil. 3. 20 : İ mzası z yağlı boya r esimde t opr ak yoll u bahçeni n ort ası ndaki
havuz ve Merasi m Köşkü……….. 48
ġekil. 3. 21 : Masl ak Kasırl arı‟nı n havadan gör ünü mü ……… 49 ġekil. 3. 22 : Kasr-ı Hü mayun‟ un Yıl dız Al bü mü‟ nden alı nan fot oğr afı ………. 50 ġekil. 3. 23 : Kasr-ı Hü mayun‟ un Yıl dız Al bü mü‟ nden alı nan fot oğr afı ………. 51 ġekil. 3. 24 : Masl ak Kasrı ve çevr esi nin eski haki ni göst eren bir plan …. ... 52 ġekil. 3. 25 : Küçüksu kasrı‟nı n yeri ne 1751 yılı nda yapıl mış ol an ahşap yalı.
Fr ansı z Pert usi er‟ni n gör düğü eski Küçüksu Kasrı ……….. 53 ġekil. 3. 26 : Sult an II. Seli m t arafı ndan annesi adı na 1808 yılı nda yaptırıl an
Vali de Sult an Çeş mesi. Çeş meni n bul unduğu meydan eski den hal kı n geli p hoşça vakit geçirdi ği bir mesire yeri ydi. ………. 54 ġekil. 3. 27 : Sol da 1856- 1857 yıll ar arası nda yapıl an, eski bir kart post al da
kagir Küçüksu Kasrı ve sağda Vali de Sult an Çeş mesi. Sağda Eski bir Kart post al da Küçüksu Kasrı‟nı n deni zden gör ünüşü. …………. 54 ġekil. 4. 1 : Sol daki Resi m- Dol mabahçe Sarayı‟nı n Kabat aş yönündeki
begonya çi çekl eri yl e düzenl en miş gi rişi ve II. Abdül ha mit za manı nda yapıl mış ol an Saat Kul esi. Sağdaki Resi m- Bahçe girişi nde Zi yaret çilere hi z met eden çay bahçesi. ………. 57 ġekil. 4. 2 : Mabeyn veya Sel a mlı k Bahçesi ol arak da bili nen Has bahçeden
bir fot oğraf. ……….. 57
ġekil. 4. 3 : Hasbahçe‟ ni n ana aksı nı n ort ası nda yer al an ve Avr upai çi zgil er taşı yan Kuğul u Mer mer Havuz ve Mer mer Kuğul u Fı ski ye‟ den bir
gör ünü m ……… 58
ġekil. 4. 4 : Kı r mızı ve yeşil yapr aklı küçük şi mşirl erl e ört ül müş bi r mozai k
dokusuna bir örnek ………... 58
ġekil. 4. 5 : Hasbahçe i çi nde bul unan asl an heykell eri ve bahçe düzeni ne ait bir fot oğraf ………... 59 ġekil. 4. 6 : Kuşl uk Bahçesi‟ ndeki gr ott ol u havuz ……… 60 ġekil. 4. 7 : Sol da Har e m Bahçesi‟nden gör ünü m Veliaht Dai resi
Bahçesi nden gör ünü m ve bahçede yer al an havuz- içi ndeki fıski ye. 61 ġekil. 4. 8 : Dol mabahçe Sarayı deni z tarafı ndaki bahçel er den fotoğr afl ar ….. 62 ġekil. 4. 9 : Hasbahçede kull anıl an bi t ki t ürl eri ni göst eren f ot oğrafl ar ve ana
aks boyunca bor do ve yeşil renkl eri n far klı efektleri n ol uş ması nı sağl ayan mevsi mli k çiçekl er ……… 63 ġekil. 4. 10 : Dol mabahçe Sarayı rı htım t ar afı nda yer al an Ar aucari a ar aucana
( May mun Çı kmaz Ağacı) ………... 63 ġekil. 4. 11 : Hasbahçedeki Mer mer Kuğul u Havuz etrafı ndaki bit ki sel
düzenl e me ve çevresi ndeki Oya ağaçl arı, mevsi mli k çi çekl er ve yer ört ücül eri gör ün mekt edir. ………..
64 ġekil. 4. 12 : Sar ayı n kapı ve bi na gi rişl eri ne yerl eştirilen aydı nl at ma
el e manl arı. Altta sağdaki r esi mde kapı girişi ne yerl eştirilen aydı nl at ma el e manl arı nı n yanı sıra rı htı m boyunca fenerli babal ar
da gör ül mekt edir ……… 66
ġekil. 4. 13 : Bahçedeki gezi nti yolları boyunca yerl eştiril miş aydı nl at ma el e manl arı ………..
ġekil. 4. 14 : Dol mabahçe Sar ayı Hasbahçe ort ası nda yer al an havuzun gi ri ş kapı sı yönündeki mer merden yont ul muş kuş heykelleri il e, ort adaki Mer mer Kuğul u Fı ski ye‟ ni n ol uşt urduğu büt ünl ük
gör ül mekt edir. ……….. 68
ġekil. 4. 15 : Dol mabahçe sarayı i çi nde yer al an Havuzl ar dan örnekl er. Üstt e sol da Hare m Bahçesi, Üstte sağda Kuşl uk Bahçesi, Altt a sol da Veli aht Dairesi Bahçesi, Al tta sağda rı htı m boyunca yer al an havuzl ardan biri. ……….. 69
ġekil. 4. 16 : Bahçedeki Ri va Der esi nden getiril miş Bozhane adı veril en r enkli çakıl-ku m karışı mı mal ze me kullanıl mış yollardan görünt ül er ……. 69
ġekil. 4. 17 : Sol da Me ydanl a Hazi ne Ka pı sı arası ndaki asfalt döşen mi ş al an. Sağda bu al an i çi nde ana girişle ayrılan i ki bahçe kesi mindeki par ke döşen miş yollar ……… 70
ġekil. 4. 18 : Mabeyn Bahçesi nde havuzun çevr esi ndeki gezi nti yolları mer mer döşen miştir ……… 70
ġekil. 4. 19 : Sol da Ki t abe ve t uğr ayı taşı yan ana gi riş Hazi ne Kapı sı. Sağda Üst ünde Sultan Abdül mecit‟i n t uğrası nı taşı yan Saltanat Kapısı ….. 71
ġekil. 4. 20 : Dol mabahçe Sar ayı bahçesi nde deni z t arafı nda yer al an kapıl ardan örnekl er. ……… 71
ġekil. 4. 21 : Bahçede yer al an Avr upa bahçel eri nde gör ül ebilecek t ür den süsl enmiş renkli vazo. ………... 72
ġekil. 4. 22 : Deni z t arafı ndaki bahçeleri n rı htı m sı nırı nı sağl ayan yüksek de mir par maklı kl ar. ……….. 72
ġekil. 4. 23 : Bahçede yer al an yabancı stiller de yapıl mış ol an heykell er ……. . 73
ġekil. 4. 24 : Beyl er beyi Sarayı ve bahçesi nden genel bir gör ünü m. …………. 75
ġekil. 4. 25 : Beyl er beyi Sar ayı bahçesi ni n deni z t arafı nda manzaraya açıl an Deni z Köşkl eri nden biri. ………... 76
ġekil. 4. 26 : Har e m böl ü mündeki bahçeye genel bir bakı ş ……… 77
ġekil. 4. 27 : Har e m bahçesi ndeki cephel eri ca m ol an Li monl uk. ……….. ... 77
ġekil. 4. 28 : Set Bahçel eri ni birbiri ne bağl ayan mer di venl er ……….. ... 78
ġekil. 4. 29 : Set Bahçel eri‟ni n il k katı ndaki for mel yapı daki bahçe düzeni ….. 78
ġekil. 4. 30 : Saray bahçesi ne gi rişte bul unan Ba mbul ar (Phil ast achys ba mbusoi des ) ……… 80
ġekil. 4. 31 : Sol da bodur şi mşirl erl e bor dür çekil erek yapıl an geo met ri k şekilli düzenl e mel er gör ülmekt edir. Sağda ağaçl ara buda ma il e şekil ver me sanatı kullanılmı ştır ………. ………. 80 ġekil. 4. 32 : Sarayı n önünde bul unan ve aksı ol uşt uran havuz ve i çi ndeki gr ott ol u fıski ye ………. 81
ġekil. 4. 33 : Rı htı m boyunca yer al an f enerli babal ar ve Saray yapı sı nı n ön kı s mı na konul muş aydı nl atma el e manı. ………... 81
ġekil. 4. 34 : Aks etrafı nda gelişen yoll ar üzeri nde düzenli aralı kl arl a sıral anmış bahçe la mbal arı. ………. 82 ġekil. 4. 35 : Set Bahçel eri‟ni n üst set bahçesi nde yer al an büyük havuz ve havuzun ucunda bul unan grott o. ……….. 83
ġekil. 4. 36 : Sol da Set bahçel eri‟ni n i ki nci si nde mer kez aksı n ort ası nda gr ott o fıski yesi ol an bir süs havuzu Sağda Mabeyn-i Hü mayun bi nası nı n önünde bul unan ve mer kezi aksı ol uşt uran havuz ……… 83
ġekil. 4. 37 : Sol da Ar navut kal dırı mı i l e ze mi n döşe mesi yapı l mış r a mpa. Sağda ve altta sirkül asyon al anl arı nı ol uşt uran düzgün yoll ar renkli çakıllı kum kullanılarak kapl an mıştır. ……….. ... 84
ġekil. 4. 38 : Sol da sarayı n deni z t arafı ndaki Deni z Köş kü önünde bul unan asl an heykeli. Sağda Beyl er beyi Sarayı yapı sı nı n giriş kapı sı nda bul unan asl an heykelleri ………... 84
ġekil. 4. 39 : Beyl er beyi sarayı bahçesi nde yer al an hayvan heykell eri nden
birkaç örnek. ………. 85
ġekil. 4. 40 : Bit kisel for ml u de mir ağlar dan ol uşan mer di ven korkul ukl arı …. 85 ġekil. 4. 41 : Yüksek kagir bodr u m kat ı üzeri ne i ki katlı ol arak yapıl mış, Şal e
Köşkü ……… 87
ġekil. 4. 42 : Yapay bir havuz etrafı nda gelişti ği gör ül en bahçe ………….. ... 87 ġekil. 4. 43 : Bi r nehir gör ünt üsü veren nokt al ar da su i çi nde doğal ol uşu mmuş
gi bi bırakılan küçük kayal ar. ……… 88 ġekil. 4. 44 : Havuz etrafı ndaki düzenl e me ve ar azi ni n eği mi nden
yararlanılarak yapılan kaskatları göst eren fot oğraflar……….. 89 ġekil. 4. 45 : Şal e Köş kü bahçesi ndeki çi çekli al anl arl a göl ge veren ağaçl arı n
birli kt e kullanıl dı ğı tarhl ar bul un makt adır. ………. 89 ġekil. 4. 46 : Şal e Köş kü bahçesi ndeki bit kil endir meyi göst eren bi r kaç
fot oğraf. ……… 90
ġekil. 4. 47 : Bahçede buda ma i şl e mi uygul an mış Taxus baccat o ağaçl arı
bul un makt adır. ……… 91
ġekil. 4. 48 : Bahçede yer al an ort ancal ar ( Hydr angea mi cr ophyll a ) ve Oya ağaçl arı ( Lagerstroe mea i ndi ca). ……… 91 ġekil. 4. 49 : Doğal gör ünü ml eri nde bı rakıl mış ağaçl arl a şekill endiril miş
çitleri n birli kt e kullanıl dı ğını göst eren bir fot oğraf. ……… 92 ġekil. 4. 50 : Bahçede eği mden yararl anıl arak kaskatl arı n yanı sıra, bazı
kı sı mları nda ise geniş su alanl arı ol uşt urul makt adır. ………... 93 ġekil. 4. 51 : Ahşap gör ünü ml ü kor kul ukl u köpr ül erl e bir biri ne bağl anan
havuzdan bir gör ünü m. ………. 93
ġekil. 4. 52 : Bahçedeki havuzl ar dan ayrı ntıl ar ……… 94 ġekil. 4. 53 : Bahçe i çi ndeki aydı nl at ma el e manl arı. ……….. 94 ġekil. 4. 54 : Bahçede aydı nl at ma el e manl arı yol u ve çi çek t ar hl arı nı
aydı nl at acak şekil de yerl eştiril miştir ………. 95 ġekil. 4. 55 : Sol da bahçede r enkli çakıl kull anıl arak yapıl an gezi nti yoll arı.
Sağda yol kenarl arı nda bırakılan, iri çakıl kull anılarak döşen mi ş su
ol ukl arı ………. 95
ġekil. 4. 56 : Bahçede si metri k şekil de köşel ere yerl eştirilen çi çek buketl eri ni andıran bit kisel dekorl u mer mer çi çek vazol arı ………... 96 ġekil. 4. 57 : Bahçede gel en zi yaretçil eri n ot ur ması konul an ot ur ma
el e manl arı... 96
ġekil. 4. 58 : Bahçede bul unan her hangi bir bahçede de gör ülebil ecek çöp
kut usu el e manl arı. ……… 97
ġekil. 4. 59 : Aynalı kavak Kasrı bahçesi ni n il k hali ni göst eren pl an…………
98 ġekil. 4. 60 : Kasrı n ar kası nda yer al an kare for ml u havuz. ……… 100 ġekil. 4. 61 : Aynalı kavak Kasrı ön bahçesi nden bir gör ünt ü. ……… 101 ġekil. 4. 62 : Bahçeni n sol t arafı nda bulunan kor udan gör ünt ül er ………….
102 ġekil. 4. 63 : Sol da saçak altı nda yer al an küçük mer mer havuz. Sağda
Aynalı kavak Kasrı bahçesi nde aydı nl at ma el ema nl arı ve
konu ml arı. ……… 103
ġekil. 4. 64 : Aynalı kavak Kasrı bahçesi nde kull anıl an ze mi n döşemesi ……… 103 ġekil. 4. 65 : Havuz kenarı nda bul unan si met ri k ol arak yerl eştiril miş kart al
heykell eri nden biri ………. 104
ġekil. 4. 66 : Sol da I hl a mur Kasır yapıl arı nı n bul unduğu bahçe i çi ndeki i nfor mel t arzdaki havuz gör ül mekt edir. Sağda bahçe i çi nde çi m al anı kapl ayan ve yer yer ağaç di pl eri ne kadar gel en sar maşı kl ar gör ül mekt edir. Altta havuz etrafı ndaki asl an ve sırtlan heykeli
ġekil. 4. 67 : Mer asi m Köş kü‟ nün s ol t arafı nda, sı k ağaçl arı n bul unduğu ya maçl ara sırtı nı daya mış al anda yer al an set üzerinde bul unan dairesel for mlu fıski yeli havuz ………
106 ġekil. 4. 68 : Kasır yapıl arı nı n kuzeyi ndeki al anda etrafı çi çek t ar hı il e
çevrel enmiş, i nf or mel t arzdaki havuz. Res mi n t a m karşısı nda gel en zi yaret çilere hi z met eden kafe gör ül mekt edir ………...
106 ġekil. 4. 69 : Sol da ağaç di pl eri nde gör ül en ve çi m al anl arı nı kapl ayan
sar maşı kl ar. Sağda i nf ormel havuz etrafı ndaki t arhda yer al an
Cort aderi a sell oana ………... 107 ġekil. 4. 70 : Mevsi mli k çi çekl er den oluşan çi çek part erl eri. ……….. ...
107 ġekil. 4. 71 : Ağaç altl arı nda yer al an yol un sı nırl arı nı ol uşt uran ort anca
gr upl arı ……….
108 ġekil. 4. 72 : İ nf or mel f or mdaki havuz etrafı ndaki, mevsi mli k çi çekl er den
ol uşan çi çek t arhı ve bahçede geniş t epeli ağaçl arla yaratılan
kuyt ul uk ve göl geli k hissi gör ül mekt edir ………. 108 ġekil. 4. 73 : Bahçede yer al an i ğne yapraklı ağaçl ardan ör nekl er ………… 109 ġekil. 4. 74 : Mer asi m ve Mai yet Köşk‟l eri ni n bul unduğu dai resel f or ml u
bahçe içi nde yer alan i nformel çi zgili bir havuz. ……… 110 ġekil. 4. 75 : Bahçe i çi nde yer al an di ğer havuzl ar ……… 110 ġekil. 4. 76 : Bahçede kull anıl an aydı nlat ma direkl eri ………. 111 ġekil. 4. 77 : Kasır yapıl arı nı n önünde bul unan havuz etrafı ndaki asl an ve
sırtlan heykelleri ………... 112 ġekil. 4. 78 : Bahçe i çi nde duvar a yasl an mış şekil de bul unan Bar ok çi zgili
çeş me. Çeş meni n etrafı nı saran ve duvarı t ümüyle kapl ayan
sar maşı k gör ül mekt edir. ………... 112 ġekil. 4. 79 : Bahçeyi dı ş dünyaya açan de mir dökü m kapıl ar ………. 113 ġekil. 4. 80 : Bahçe i çi nde yer al an ot urma el e manl arı. ……… 113 ġekil. 4. 81 : Kasır bahçesi ni n giriş yönünde, geni ş mer di venl eri n t a m
karşısı nda yer alan Kasr-ı Hü mayun ………. 115 ġekil. 4. 82 : Mabeyn-i Hü mayun‟ un ar kası nda kal an, büyük bir sal ondan
geçilen Li monl uk. Li monl uk‟ un bir kenarı duvar, i ki cephesi ve çatısı de mir konstrüksi yon üzeri ne ca m il e kapl an mıştır. Resi mde Li monl uk önündeki f ormel t arzda düzenl enmiş çi m t ar hl arı
gör ül mekt edir. ……….. 116
ġekil. 4. 83 : Altı nda mut fak böl ü mü, üst ünde çevresi bal kon ol an t ek mekandan ol uşan Çadır Köşk, or mana ege men bir nokt ada
bul un makt adır ……… 116
ġekil. 4. 84 : Sol da bahçeni n yapıl ar dı şı nda kal an ön cephesinde bahçeye giriş i çi n doğal bir açı klık bırakıl mıştır. Sağda set bahçel er den il ki nde si metri k ol arak yerl eştiril miş oval f or mlu i ki t ar hı n
biri nden gör ünt ü ……… 117
ġekil. 4. 85 : Alt sett edeki bahçe i çi nde mer kez aks üzeri nde yer al an oval for ml u göbeği n i ki t arafı nda si metri k ol arak yerl eştirilmi ş dairesel for ml u i ki t arh gör ül mektedir. Çi çek di kil miş t arhlar üzeri nde
si metri k ol arak yerl eştiril miş dekoratif for mlu çitler görül mekt edir. 117 ġekil. 4. 86 : Kasır yapıl arı nı n önündeki bahçede yer al an gül gr upl arı ………. 118 ġekil. 4. 87 : Bahçeni n gi rişi nde sı nırı ol uşt uran düzenl e me. Yol boyunca belli
aralı kl arla di kil miş Pi cea coni ca ( coni k l adi n )l er ve öündeki mevsi mli k çi çekl erden ol uşan t asarı m gör ül mekt edir. Ar ka t araft a
ġekil. 4. 88 : Li monl uk i çi nde Hor asan Har çlı gr ott o, gr ott o sayesinde yar atıl an
havuz ve yaprak dök meyen farklı t ürden bit kiler bul unmakt adır. … 120 ġekil. 4. 89 : Alt sett e bul unan t ar hl arı n bit ki sel t asarı mı na ait gör ünt ül er.
Sol da mer kez aks üzeri nde bul unan t ar h i çi ndeki havuz ve Car pi nus bet ul us ( gür gen ) ağacı gör ül mekt edir. Sağda mer kez aksa si metri k ol arak yerleştiril miş t arhl ardan biri ndeki t asarı m
gör ül mekt edir. ……….. 120
ġekil. 4. 90 : Setl eri birbiri ne bağl ayan mer di veni n etrafı ndaki sı k ol ar ak
di kil miş Karaye mişl er gör ül mekt edir. ……….. 121 ġekil. 4. 91 : Kor u i çi nde yer al an i nf or mel f or mda düzenl enmi ş göl et ve
çevresi. ……….. 122
ġekil. 4. 92 : Bahçe girişi ndeki granit taşl arl a yapıl an yer döşe mesi…….. ... 122 ġekil. 4. 93 : Çadır Köşkü önünde uygulanan ze mi n döşe mesi. ……… 123 ġekil. 4. 94 : Bahçede kull anıl an aydı nl at ma di rekl eri. Aydı nl atma di rekl eri
bahçe girişleri ni ve tarhl arı aydı nl at acak şekil de yerl eştiril miştir … 123 ġekil. 4. 95 : Bahçedeki par k mobil yal arı. Özelli kl e çöp kut usu ve ot ur ma
el e manl arı bahçeni n genel konsepti ne uy ma makt adır. Her hangi bir mekanda r astlayabileceğeni z bu el e manl ar bahçedeki di ğer
el e manl arl a bir büt ünl ük oluşt ur ma makt adır... 124 ġekil. 4. 96 : Mer di veni n kı vrı k ol arak yapıl mış sağ ve s ol kanat ları ar ası nda
kal an selsebilli havuz ………... 126 ġekil. 4. 97 : Bahçeni n çevr esi ni zarif beyaz dökü ml ü de mir par maklı kl ar
çevrel e mekt edir ………. 126
ġekil. 4. 98 : Kasır Bahçesi ni n gi rişi nde yer al an, si metri k ol arak bul unan i ki
havuz ………. 127
ġekil. 4. 99 : Vali de Sult an Çeş mesi önündeki düzenl e me. ……… 127 ġekil. 4. 100 : Bahçede yer al an göl ge veren iri tepeli ağaç grupl arı. ………….. 128 ġekil. 4. 101 : Bahçe içi nde yer al an mevsi mli k çi çek düzenl e mesi……….. 129 ġekil. 4. 102 : Sol da Mihrişah Sult an Çeş mesi ve yanı ndaki Faxi nus excelsi or.
Sağda tarhl arda yer alan Lagerstromeri a i ndi ca. …. ... 129 ġekil. 4. 103 : Üstt e bahçe aydı nl atması nda kull anılan de mir dökü ml ü
par maklı kl arı n üzeri ndeki f enerl er. Altta sol da Küçüksu Kasrı yapı sı nı aydı nl at an moder n ar mat ürl er. Altta sağda kasır yapı sı n
girişleri ne yerl eştirilen de mir dökü m aydı nl at ma el e manl arı. …….. 130 ġekil. 4. 104 : Kasır bahçesi nde si metri k ol arak yerl eştiril miş, oval f or ml u
havuzl ar. ………... 131
ġekil. 4. 105 : Küçüksu Kasrı bahçesi ndeki ze mi n döşe mesi ………... 131 ġekil. A.1 : Dol mabahçe Sarayı Bahçe Düzenl e me Pr oj esi Ö: 1/ 1000 ……….. 134 ġekil. A.2 : Beyl er beyi Sarayı Bahçe Düzenl e me Pr oj esi Ö: 1/ 2000 …………. 135 ġekil. A.3 : Yı dı z- Şal e Köşkü Bahçe Düzenl e me Pr oj esi ………. 136 ġekil. A.4 : Aynalı kavak Kasrı Bahçe Düzenl e me Pr oj esi Ö: 1/ 1000 ………... 137 ġekil. A.5 : Ihl a mur Kasrı Bahçe Düzenl e me Pr oj esi Ö: 1/ 800 ………. 138 ġekil. A.6 : Masl ak Kasrı Bahçe Düzenl e me Pr oj esi Ö: 1/ 800 ……….. 139 ġekil. A.7 : Küçüksu Kasrı Bahçe Düzenl e me Pr oj esi Ö: 1/ 800 ……… 140
ĠSTANBUL’ DA TB MM MĠ LLĠ SARAYLAR DAĠ RE BAġ KANLI ĞI ’ NA AĠ T TARĠ HĠ SARAY VE KASI R BAHÇELERĠ NĠ N PEYZAJ MĠ MARLI ĞI
AÇI SI NDAN Ġ NCELENMESĠ
ÖZET
İ mparat orl uğun yöneti m mer kezi ve padi şahı n konut, konakl a ma, konukl arı nı ağırla ma yeri ol arak i nşa edil en ve İst anbul‟un t ari hsel dokusu i çi nde yerleri ni al an saray, köşk ve kasırları mız; döne mi n kült ür, sanat ve saray yaşa mı ndaki batılılaş maya yöneli k deği şi kli kl eri yansıtan son ör nekl eri ol uşt ur makt adır. Bugün ayakt a kal an sarayl arı n birçoğu Ort açağ ve sonrası nda yapıl mıştır. 19. yüzyıl da i se daha çok eski yapıl ar gözden geçiril miştir. De mokr asi ve Cu mhuri yet reji mi yl e birli kt e bu saray ve kasır yapıl arı nı n sayıl arı azal mıştır.
Tür k kült ürünün ve t ari hi ni n saray ve kasır yapıl arı ol arak Os manlı yapıl arı bul un makt a, bu da onl arın öne mi ni artır makt adır.
Mi lli saray ve kasırların öne mi kült ür ve t arih hazi nel eri ol mal arı dışı nda, bu değerl eri n gel ecek kuşaklara akt arı mı ve bu yoll a t ari h bili nci ni n ol uşt ur ulması ndan kaynakl anmakt adır.
Saray ve kasır yapıl arı mi mari özelli kl eri yanı sıra sahi p ol dukl arı bahçel eri yl e de büyük öne m t aşı makt adırlar. Tari hi değeri ol an bu bahçel eri, geç mişl e ve gel ecekl e ilişki kuran , yaşayan kült ür anıtları ol arak değerlendir mek gerek mekt edir. Ayrı ca geç mişe ilişki n dı ş mekan yaşantı anl ayışları nı belirt mel eri ve günü müze akt ar mal arı açısı ndan araştır maya değer niteli k kazan makt adırlar.
Saray ve kasır bahçel eri birçok deği şi kli kl ere uğra makl a birli kt e, Milli Sarayl ar Daire Başkanlı ğı‟na bağlı par k ve bahçel ere geç miş, bugün ve gel ecek arası nda köpr ü kuracak ol an kült ür varlı kl arı mızdır.
Bu bil giler ışı ğı nda “İst anbul‟da Milli Sarayl ar Daire Başkanlı ğı‟na Tari hi Sar ay ve Kasır Bahçel eri ni n Peyzaj Mi marlı ğı Açı sı ndan İncel enmesi ” başlı klı araştır ma beş böl ümden ol uş makt adır.
Çalış manı n biri nci böl ümünü ol uşt uran giriş böl ümünde t ezi n a macı, içeri ği ve çalış ma yönt e mi hakkı nda bil gi veril miştir. Ayrıca araştır ma sırası nda kull anıl an yönt e mler, literat ür çalışması ve saray ve kasır bahçel eri nde yapıl an i ncel e me ve gözl e mlerden bahsedil mekt edir.
Ar aştır ma, TBMM Milli Sarayl ar Daire Başkanlı ğı bünyesi ndeki t ari h saray ve kasır bahçel eri ni n peyzaj mi marlı ğı açısı ndan i ncel en mesi ni, geç mişe ilişki n dı ş mekan yaşantı anl ayışları, saray bi na ve bahçe ilişkileri ni ort aya koy makt adır. Ayrı ca günü müze kadar geçirdikl eri t ari hsel evri mi i çeren değişi kli kl eri n mevcut bahçe düzeni üzeri ne t asarı m, bit kisel mat eryal ve mi mari öğel er açısı ndan etkil eri gerek literat ür araştır ması yl a gerekse yapıl an gözl e m ve i ncel e mel erl e ort aya konul maya çalışıl mıştır.
Ar aştır manı n i ki nci bölü münde saray ve kasır yapıl arı nı n yanı sıra bahçel eri n öne mi nden bahsedil mektedir. Saray ve kasır yapıları nı n ve bahçel eri ni n neden öne mli ve kor un maya değer ol dukl arı üzeri nde durul muşt ur.
Üçüncü böl ümde saray ve kasır kavra mları üzeri nde dur ul arak özelli kl e Os manl ıl ar içi n öne mi ve anl a mı belirtil meye çalışıl mıştır. Daha sonra saray ve kasır yapıl arı nı n ve bahçel eri ni n Tür kl er i çi n ne ifade etti ği ve t ari h boyunca gelişi mleri literat ür çalış ması yl a ifade edil meye çalışıl mıştır.
Dör düncü böl ümde, Milli Sarayl ar Dai re Başkanlı ğı‟na ait ol an Dol mabahçe Sarayı, Beyl erbeyi Sarayı, Yıl dız- Şal e Köşkü, Aynalı kavak Kasrı, Ihl a mur Kasrı, Masl ak Kasrı ve Küçüksu Kasrı yapıl arı i ncel e miş, bahçeleri ni n pl anl a ma ol arak geçirdi kl eri evri mler teker teker irdelen miştir.
Beşi nci böl ümde, araştırma nı n asıl a macı ol an İst anbul‟da TBMM Milli Sarayl ar Daire Başkanlı ğı‟na ait tari hi saray ve kasır bahçel eri ni n peyzaj mi marlı ğı açı sı ndan i ncel enmesi el e alı nmıştır. Bu bahçel eri n günümüzdeki koşull arı peyzaj mi marlı ğı açısı ndan i ncel enmiştir. Al anl arı n i ncel enmesi t asarı m açısı ndan, bit kisel mat er yal açısı ndan ve mi mari öğel er açısı ndan ol mak üzere üç kat egori de gerçekl eş miştir. Yapıl an al an çalış ması sırası nda bahçel ere bi zzat gi dilerek gözl e m yapıl mış ve fot oğraflar çekil miştir. Bu böl ümün son aşa ması nda, yapıl an t üm bu çalış mal ar sonucunda el de edilen bul gul ar değerl endiril miştir.
Ar aştır manı n sonuç böl ümünde i se, yapıl an t üm araştır mal ar neti cesi nde genel bir değerl endir me yapıl arak sonuca gi dil miştir. Tari hi zengi nli ği miz ol an bu bahçel eri n varlı ğı nı sür dür mesi, yapı m döne ml eri ne ait özelli kl eri ni kor uması, değerl eri ni n bili nmesi içi n yapıl acak çalış mal arı n nel er ol acağı na dair önerilerde bul unul muşt ur.
THE RESEARCH FROM THE POİ NT OF LANDSCAPE ARCHİ TECTURE OF THE Hİ STORİ C PALACES AND PAVİ Lİ ONS GARDENS ATTACHED TO
THE DEPART MENT OF NATİ ONAL PALACES I N İ STANBUL SUMMARY
The pal aces, köşks and pavili ons built as resi dences and country ho mes f or t he Ot t oman sult ans are a part of İst anbul‟s hi st ori c fabri c. Not onl y di d t he sult ans li ve at t he pal aces, but t hey wer e al so t he cent er of gover n ment f or t he Ott o man Empi r e. These buil di ngs kno wn as t he Nati onal Pal aces are t hose whi ch wer e still i n use at t he di ssol uti on of t he Ot t o man monar chy, and r efl ect t he l at e peri od when west er ni sati on was a strong i nfl uence on cult ure, art and pal ace life. Most of t he pal aces whi ch conti nue t o exsi st t oday wer e built i n t he Mi ddl e Ages and l at er on. I n t he ni net eent h cent ur y, mostl y anci ent buil dings wer e l ooked over. Duri ng De mocr acy and Republi c Syst e m, t he nu mber of pal aces and pavili ons have reduced. As t he pal aces and pavili ons struct ures of Tur ki sh cult ure and hi stor y, Ot t o man buil di ngs exsi st and t hi s add t o t he m mor e i mportance.
Besi des bei ng cult ural and hi st ori cal treasures, the i mport ance of nati onal pal aces and ki oks r esult fr o m t ranferi ng t hese val ues t o t he fut ure generati ons and wit h t hi s way constit uti ng t he cult ural consci ous
The pal aces and pavili ons buil di ngs are i mport ant wit h t he gar dens t hat t hey o wn, as t heir archit ect ural charact eristi cs as. The hi st orical gar dens whi ch est ablish r el ati on bet ween past and f ut ure coul d be eval uat ed as t he li vi ng cult ural monume nt s. Al so, from t he poi nt of vi e w of det er mi ni ng out door st yl e of life co mpr ehensi on bel ong t o past and t ransfer t hese t oday, t hese struct ures have gott en charact eristi c f eat ures t hat t heir val ue will be researched.
The pal aces and pavili ons gar dens have l ost t heir ori gi nalit y, ho wever t he par ks and gar dens att ached t o The Depart ment Of Nati onal Pal aces ar e our cult ural wealt h t hat t hey est ablish rel ati on wit h past and fut ure.
As a result of t his i nfor mati on, “The Research Fr om The Poi nt Of Landscape Ar chit ect ure Of The Histori c Pal aces And Pavili ons Gar dens Att ached To The De part ment Of Nati onal Pal aces In İst anbul ” na med st udy consi sts of fi ve chapt ers. So i n t he fi st chapt er of t hi s st udy, a general i nf ormati on about t he s ubj ect, i ncl udi ng t he obj ecti ve and t he concept of t he st udy i s pr esent ed. The met hod used duri ng t he research and litret ure pr ocess, t he i nvesti gati on and obser vati on of pal aces and pavili ons gar dens are also desci bed.
The st udy ai ms t o r esearch fr o m t he poi nt of landscape ar chit ect ure of t he hi st ori c pal aces and pavilli on gardens att ached t o The Depart ment Of Nati onal Pal aces , out door
lifest yl e co mpr ehensi on bel ong t o past and r el ationshi p of pal ace, buil di ng and gar den. Changes consi sti ng of t he hi st ori cal evol uti on of pal aces, pavilli ons buil di ngs and gar dens ar e i nvesti gat ed accor di ng t o t he effects of desi gn, pl anti ngs mat eri al and archit ect ural el e ment s. Literat ure research and obser vati on contri but ed t o t his st udy. The second chapt er, t he i mport ance of buil di ngs and gar dens of pal aces and pavili ons are menti oned.
In t he t hird chapt er, t he concept of pal aces and pavili ons ar e e mphasi sed and especi all y t heir i mport ance f or t he Ot t o mans att e mpt t o explai n. I n additi on t o t hi s, t he meani ng and hi st ori cal evol uti on of str uct ures of pal aces and pavili ons f or Tur ki sh peopl e ar e expr essed wit h lit erat ure st udi es.
In t he f ort h chapt er, not onl y buil di ngs of Dol mabahçe Pal ace, Beyl er beyi Pal ace Yı l dı z- Şal e Pavili ons, Aynalı kavak Pavili ons, Ihl a mur Pavili ons, Maslak Pavili ons, Küçüksu Pavili ons whi ch att ached t o The Depart ment Of Nati onal Pal aces, but al so t heir garden‟s pl anni ng evol uti ons are exa mi ned in det ail.
The fift h chapt er, t he mai n concept of t he st udy na med “The Research Fr om The Poi nt Of Landscape Ar chit ect ure Of The Hi st ori c Pal aces And Pavili ons Gar dens At t ached To The Depart ment Of National Pal aces I n İst anbul ” are expl ai ned. The present conditi on of t hese gar dens ar e expl or ed fr o m t he poi nt of l andscape archit ect ure. The st udy fi el ds have been exa mi ned i n t hree cat egori es whi ch ar e desi gn, pl anti ngs mat eri al and archit ect ural el e ment s. Personal obser vati on of t he gar dens and phot ogr aphs t aken ar e used duri ng t he fi el d st udy. I n t he l ast st ep of t hi s chapt er, t he dat a coll ected fr o m st udy are eval uat ed.
As a r esult of t he st udi es rel at ed t o t he r esearch area, a general eval uati on concer ni ng all of t he r esearches i s made. And al so so me s uggesti ons are made about conti nui ng t he exi st ence of t hese gar dens whi ch r epresent our hi st ori cal wealt h, pr eser vi ng t hi er or gi nal feat ures and t he st udi es of maki ng peopl e a war e of t heir val ues.
BÖLÜM 1. Gİ Rİ Ş
Gi riş böl ümü kapsa mı nda, hazırlanan t ez çalışması nı n a macı, i çeri ği, uygul anan çalış ma yönt e mi ve kull anıl an mat eryaller hakkı nda genel bir bil gi veril miştir.
1. 1. Tezi n Amacı ve İçeri ği
Ar aştır ma, T. B. M. M. Milli Sarayl ar Daire Başkanlı ğı bünyesi ndeki t ari hi saray ve kasır bahçel eri ni n, peyzaj pl anl a ma açısı ndan i rdel enmesi ni, geç mişe i lişki n dı ş me kan yaşantı anl ayışları, saray bi na ve bahçe ilişkil eri ni ort aya koy makt adır. Ayrı ca günü müze kadar geçirdikl eri t ari hsel evri mi i çeren değişi kli kl eri n mevcut bahçe düzeni üzeri ne t asarı m, bit kisel ve mi mari öğel er açısı ndan et kileri gerek literat ür araştır ması yl a gerekse yapıl an gözl e m ve i ncel e mel erle ort aya konul maya çalışıl mıştır.
Ar aştır mada, t ez konusu kapsa mı nda el e alı nan T. B. M. M. Milli Sarayl ar Daire Başkanlı ğı’na ait saray ve kasırları n i si mleri şunl ardır : Dol mabahçe Sarayı, Beyl erbeyi Sarayı, Yıl dız- Şal e Köşkü, Aynalı kavak Kasrı, Masl ak Kasrı, I hl a mur Kasrı, Küçüksu Kasrı.
Pil ot çalış ması nda öncelikl e adı geçen saray ve kasır yapıl arı nı n konu ml arı, t ari hsel gelişi mleri, pl anl a ma özelli kl eri ve bahçel eri n planl a ma ol arak geçirdi kleri evri m tari hsel gelişi m süreci i çi nde el e alı nmıştır. Bu çalış ma sırası nda literat ür kaynakl ardan yararlanılmı ştır. Daha sonra bu al anl arda gözl e m çalış mal arı ve fot oğraf çeki mleri yapılmı ştır. Çekil en f ot oğraflarla bahçel eri n bugünkü dur u mu gözl er önüne seril miş, ayrı ca bahçel erde yer al an det ayl arl a il gili bil gil er sunul muşt ur.
Son ol arak, yapıl an literat ür ve arazi çalış mal arı ışı ğı nda bir değerl endir me yapıl mış ve sonuca bağl anmıştır. Tari hi zengi nli ği miz ol an ve ül ke mi z kült ür mirası nit eli ği ni taşı yan bu yapıl arı n ve bahçel eri ni n varlı ğı nı sür dür mesi ve kor un ması i çi n bazı önerilerde bul unul muşt ur.
1. 2. Çalış ma Yönt e mi
Ar aştır manı n yönt e mi İstanbul’daki milli saray ve kasır bahçel erini n peyzaj mi marlı ğı açısı ndan i ncelenmesi a macı yl a belirlen miştir. Çalış ma sırası nda saray ve kasır yapıl arı nı n he m yapı m aşa mal arı nda he m de bahçel eri ni n düzenlen mesi nde, geç mişt en günü müze kadar geçirdi ği evri mleri ortaya konul muşt ur. Bunun içi n gerek arşi vl erden yararlanılarak gerekse küt üphane çalış mal arı yl a önceli kle literat ür araştır ması yapıl mıştır. Lit erat ür çalış ması nda Dol mabahçe Sarayı Küt üphanesi, İstanbul Büyükşehir Bel edi yesi At at ürk Kit aplı ğı ve İst anbul Tekni k Üni versitesi Küt üphanesi ve i nt ernet adresl eri nden faydal anıl mıştır. Daha sonra bahçel eri n günü müzdeki dur uml arı ort aya konul maya çalışıl mış, bu nedenl e Milli Sarayl ar Dai re Baş kanlı ğı’ndan i zi n alı narak saray ve kasır bahçel eri ni n konuya ı şık t ut acak pr oj el eri, Dol mabahçe Sarayı Par k ve Bahçel er Mü dürl üğü’ nden t e mi n edil miştir. Ayrı ca bahçel ere bi zzat gi dilerek gözl e m ve i ncele mel erde bul unul muş; bahçel er de bul unan ağaç t ürl eri ne, mi mari öğel ere, havuzl ara, kapıl ara, fener ve aydı nl at ma el e manl arı na ait fot oğraflar çekil miştir.
İstanbul’daki saray ve kasır bahçel eri hakkı nda i ncel e mel er yapılırken, yapı -bahçe ilişkisi, yapıları n konuml arı ve kull anı m a maçl arı t ari hi süreç i çi nde di kkat e alı nmıştır.
BÖLÜM 2. TARİ Hİ TÜRK BAHÇELERİ NDE SARAY VE KASI R BAHÇELERİ
2. 1. Saray Ve Kası r Bahçel eri ni n Öne mi
Saray ve kasırlar; hükü mdar, padişah, kral ve devl et başkanl arını n kal dı kl arı, yaşadı kl arı, çalıştı kl arı ve eğl endi kl eri büyük yapılara verilen bir isi mdir. İl k çağl ar dan sonra öne mi art an saray ve kasırlar il k önce doğu ül kel eri nde gör ül müştür. Batı da i se t opl uml arı n ul usl aş mal arı süreci i çi ne gir mel eriyl e hükü mdarlı k ve krallı k reji mleri doğ muş, bu da büyük, süsl ü, zengi n ve l üksl e donatıl mış sarayl arı getirmi ştir. Bugün ayakt a kal an saray ve kasırları n birçoğu Ort açağ ve sonrası nda yapıl mıştır. Bu döne mde daha çok kal e i şl evi gören sarayl ar, Rönesans‟ta i şl evi ni yitir miştir. İtal ya‟ da Bar ok anl ayışı na göre yapıl mışlar, 19. yüzyıl da i se daha çok eski yapılar gözden geçiril miştir. De mokrasi ve Cu mhuriyet reji miyl e birli kt e saray ve kasır ti pi yapıları n sayıl arı azal mıştır. ( Aydı n, 1993)
İstanbul‟da her evi n, konağı n, yalı nı n bir bahçesi ol duğu gi bi sultanl arı n saray, kasır ve sahil sarayl arı nı n da bahçel eri var dır. Bu bahçel er av, spor faali yetleri ve di ğer eğl encel er i çi n kull anılırken bir yandan da bural arda sarayl arı n i hti yaçl arını karşıl a mak üzere çi çek, sebze ve meyve yetiştiril mekt eydi. (Art an, 1994b).
Hasbahçel eri n he men hepsi nde sultanı n günl ük gezileri nde ve av partileri nde di nl eneceği, düzenl enen çeşitli eğl encel eri i zl eyeceği köşk ve kasırlar i nşa edilirdi. Bu bahçel eri n mi marileri ne ilişki n bazı i puçl arı ile havuzl ar, sar maşı klı çardakl ar, köşkl er, ka meri yel er, setler, duvarlar, par maklı kl ar, mer divenl er, fıski ye, çeş me ve selsebiller, mer mer sofal ar, çi çek t arhl arı, gülistan, l al ezar ve çe menzarl ar gi bi yapıl arla il gili çeşitli döne ml er de yapıl an i nşaatı ve t a miratı kaydeden bel gel erde bul mak mü mkündür. ( Art an, 1994b).
Tari hi değerl eri ol an bu bahçel eri n kült ür anıtları, günü müzde i se i çi nde yaşanıl an, kull anılan ve beğeni il e i ncel enen bir mekan ol mal arı nedeni yl e çok yönl ü, anl a mlı ve et kili görevl eri var dır. Bu yapıl ar, peyzaj düzenl e mesi nden, bit kisel ve mi mari el e manl arı n t asarı mından ol uşan i şl evsel ve est eti k yönden bir çok özelli kl ere sahi ptirl er.
Tür k kült ürünün ve t arihi ni n gör ül ebil eceği saray yapıl arı ol arak Os manlı sarayl arı bul un makt a, bu açı dan da öne ml eri art makt adır. İst anbul‟un çeşitli yerleri ne dağıl mış ol an saray ve kasır yapıl arı nı n ort ak özelli ği, özgün ol arak günü müze ul aşabil miş ol mal arı dır.
Mi lli saray ve kasırları n öne mi kült ür ve t ari h hazi nel eri ol mal arı dışı nda, bu değerl eri n gel ecek kuşakl ara aktarı mı ve bu yoll a t ari h bili nci ni n sağlanmal arı ndan kaynakl anmakt adır. Bu yapıl ardaki görsel ve bel gesel nit eli kli mal ze mel er müze ol makt an öt e, bili m mer kezi ve okul ol ma niteli ği kazandır makt adır.
2. 2. Saray ve Kası r Kavra ml arı
2. 2. 1. Saray Kavra mı ve Bahçel eri
Os manlı padi şahl arı nı n Har e m, Ender un t akı mları ve geni ş bir muhafız kadr osuyl a deva mlı kal dı kl arı yapılara saray , Tür k- Os manlı kült üründe, saray bahçel eri ne yada padi şaha ait dı ş bahçel ere de Hasbahçe denirdi. Bu bahçel er “ Bost ancı ” denil en aynı za manda güvenli kt en de sor uml u ki şiler t arafı ndan kor unur du. ( www. der gi. or g/ 122000/ 1203 , 2003)
Os manlı sarayl arı nı n i çi nde ve dı şı nda hükü mdarlara ait bağ- bahçe ve bostanl ara bakan Bost ancılar, sarayı n çeşitli hi z metl eri ni yür üten Bost ancı Ocağı ‟na bağlı ydıl ar. Bost ancılardan, yir mi böl ük ol an hasbahçe görevlileri saray bahçel eri ne bakar, di ğerleri de Saray dı şı ndaki bahçe ve bost anl ar da çalışırlardı. ( www. der gi. org/ 122000/ 1203 , 2003; Art an, 1994b)
Saraya ait dış bahçel eri n sayıl arı devirden devire deği ş miştir. 16. yüzyıl son yarısı nda Hasbahçel eri n sayısı nı n 39 ol duğu bili nmekt edir. Fakat 17. yüzyıl ort al arı nda bu bahçel eri n sayısı 61‟e çı kmış gör ün mekt edir. Evli ya Çel ebi‟ye göre Hasbahçel eri n sayısı 21‟ dir. 1704 ( H. 1117) t ari hli bir mefruşat listesi nde miri bahçeler 18 ol arak göst eril miştir. 1778 ( H. 1192) „ de i se bu bahçel er 62‟ yi bul muşt ur. 19. yüzyıl da başı nda bahçel er 28, Ata tari hi ne göre 44‟ dür. ( El de m, 1976; Yazgan ve Özt an, 1985)
Çeşitli arşi v bel gel eri, hassa bahçel eri i çi n, ör neğin İz mit‟ten 4. 000 adet çınar, dişbudak, karaağaç, i dris, çitlenbi k, meşe, def ne, er guvan ve ahl at fi danı ( 1735); Karaağaç Bahçesi içi n gene İz mit‟ten ı hl amur, karaağaç, meşe, dişbudak, gür gen ve çı nar t ürl eri nde 500 ağaç fi danı ( 1745) ı smarl anması yada Üzeyr‟den 500. 000 sü mbül soğanı( 1579), Mar aş‟tan 50. 000 al sümbül ve 50. 000 gök sümbül soğanı ( 1593), Edirne‟den gül
(1578), 400 kant ar kır mızı gül ve 300 kant ar sakı z gül ü ( 1593) getiril mesi gi bi bil gil er içerir. ( Art an, 1994b).
Büt ün saray bahçel eri düzeni nde Batı et kileri sezilir. Bu et ki genelli kl e for mel düzen bi çi minde kendi ni göst erir. Yıl dı z saray bahçel erindeki gi bi, saray bi nası yanı başı nda for mel düzen il e, uzaklaştı kça i nf or mel düzenin birli kt e uygul andı ğı na da rastlanır. For mel t ut u mun aşırı ol duğu ve t ek başı na uygul andı ğı Dol ma bahçe ve Beyl erbeyi‟ndeki dur uml ar da i se, bahçeyi i çi nde yaşanırlı kt an pencereden seyredil ecek bir t abl oya dönüşt ür ül düğü gör ül ür. ( Evyapan, 1990)
Saray yaşantısı daha gör ke mli bir bi çi me dönüşüp yalı nlı kt an kopt ukça, bahçeyl e yu muşak ilişki de eri yerek kalı pl aş mış yani şekillere dönüşerek bahçe anl atı mı na yansı mıştır. ( Evyapan, 1990)
2. 2. 2. Kası r Kavra mı ve Bahçel eri
Kasır, sözcük anl a mı olarak “ Köşk” de mektir. Bu sözcük, Ka mus-u Os mani‟de “ Kâşane”, “ Köşk” ol arak açı kl anmıştır. Ar apça kökenli sözcüğün aslı “kasr” dır. Fakat bugün söyl enişi daha kol ay ol duğu i çi n “kasır” şekli nde ifade edil mekt edir. Kasır, hükü mdarı n ve bu ül keye sahi p ol anl arı n düş man ve yerli hal k t arafı ndan yapıl acak sal dırılara karşı kor un mak i çi n surl ar ve kal elerle savundukl arı mesken bi nal ardır. ( www. der gi. or g/ 122000/ 1203, 2003)
Kasır; saray ve köş k arası nda, saraydan küçük, köşkt en büyük anl amı nda, yal nı z hanedandan ol an ki şilerin mevsi m geçir mek i çi n, di nl enmek ve avl anmak a macı yl a ki mi za man bir günl ük, ki mi za man birkaç saatli ği ne kull andı kl arı yapıl ardır. Kağıt hane, Göksu, Masl ak kasırları gi bi. ( www. der gi. org/ 122000/ 1203, 2003; Eyüpgiller, 2003) Os manlı İ mparat orl uğu‟nun durakl a ma ve gerileme devirleri nde kasırlar, sert ve askeri nit eli kl eri nden kurt ul muşlar, daha çok di nl enmek ve avl anmak i çi n, hoş ve neşeli saatl er geçirilen yerler hali ne dönüş müşl erdir( www. der gi. org/ 122000/ 1203, 2003)
Bunl ar gi diş, saray t abiri yl e “bi niş” tir. Bunl ar sarayl ardan daha küçük ölçül erde, her gereksi ni min karşılanmadı ğı, şehirden uzak bahçelerde, kor u i çl eri nde, deniz kı yıl arı nda veya mesirel er de bul unur, “bi ni ş” anı nda açılır, di ğer günl er bost ancıl arı n kor uyucul uğu altı nda kapalı t ut ul urdu. “ Bi niş”, kull anılacak köşkün açıl ması, etrafı ndaki kor uyucu per del eri n çekil mesi, uygun döşe me t akı mları nı n yerl eri ne yerl eştiril mesi, içerdeki kılıf, muhaf aza bez ve per del eri n kal dırıl ması anl a mı na gel mekt edir.
( www. der gi. or g/ 122000/ 1203, 2003; Şehsuvar oğl u, 1955; Eyüpgill er, 2003; El de m, 1969)
Bi ni ş kasırları nı n bazıları padi şahı n sı k sı k uğradığı yerl er hali ne dönüşebilir, o kasır bu döne ml er de en parl ak günl eri ni yaşayabilirdi. Ör neği n Beykoz Kasrı, Abdül mecit döne mi nde yapıl ması na r ağ men, Abdül azi z zama nı nda en parl ak günleri ni yaşa mış, sonra unut ul muşt ur. ( www. der gi. org/ 122000/ 1203, 2003)
Ta m t ersi ol an dur uml ar da gör ül ebilir. Haliç kı yıları nı n en büyük sarayı ol an Aynalı kavak, t ersaneni n küçül mesi sonucu gittikçe küçül müş, bugün ol duğu şekli yl e, Hasbahçe köşküne dönüşmüşt ür. ( El de m, 1969; www. der gi. org/ 122000/ 1203, 2003) Os manlı kült üründe kasır bahçel eri, hükü mdarl arı n göst erişi nden uzak, doğa il e daha çok i ç i çe ol abilecekl eri, atıcılı k, avcılı k, bi ni cili k gi bi sporl arı yapabil ecekleri saki n ve yalı n mekanl ar dır. ( Akdoğan, 1995)
Kasır bahçel eri saray bahçel eri ndeki göst er meli k düzenden çok, i çi nde yaşanırlı k gözetil di ği nden, Tür k bahçe gel enekl eri ne daha bağlı kal mışl ardır. Zat en padi şahl ar da kasırlara res mi yett en uzak rahat ça di nl enme zevki ni t at mak i çi n gel mişl er ve orada doğaya kendil eri ni yakı n hi sset mişl erdir. ( Evyapan, 1990; Evyapan, 1972)
Kasır bahçel eri nde Batı f or mali z mi ni n kural cı pl an öğel eri ni ya hi ç gör meyi z, yada sadece yapı ya yakı n böl üml erde gör ür üz. Genel de Tür k nat uralisti k bahçel eri ni n özelli ği ni yansıtırlar. Buna rağ men za man za man yabancı bahçe uz manl arı nı n et kisi yl e göl et, gr ott o, ni mf eu m gi bi su öğel eri ni n bahçede yer al dı ğı nı gör mek mü mkündür. ( Akdoğan, 1995)
Kasır bahçesi düzeni nde özl enen i nf or mel yaşantı yı gerçekl eştir mede Tür k doğa anl ayışı yl a kaynaş mış İngiliz bahçe düzeni uyarlan mıştır. ( Evyapan, 1990)
Ge ne de pit oresk- doğal stili n et ki si ne kaynağı ndaki öl çül er de uygul anabil miş, ne de sürekli ol abil miştir. Bahçel eri n kı sıtlı ol ması i kliml eri n buna el verişli olma ması buna et ken ol arak göst erilebilir. Tür kl erde daha i nsancıl öl çekl er ve yür ümekt ense ot urarak bahçeden t at al ma daha makbul dür. Sonuçt a da kasır bahçel eri nde bu zevkt en vazgeç meye yanaşıl ma mıştır. ( Evyapan, 1990)
2. 3. Türkl erde Saray ve Kası r Bahçel eri Düzeni
Saray ve kasır bahçel eri hep aynı karakt er ve zevkt e ol makl a beraber arazi ni n eği mi ne göre şekillendiril miştir. (Ar seven, 1958)
Bahçel er genelli kl e setli dir. Setl ere basa makl arla geçilir. Havuzun etrafı nda çi çek tarhl arı bul unur. Fakat tar hl ar renk renk çi çekl erle değil, her t arhda kü me kü me aynı ci ns çi çekl erle düzenl enmi ştir. Sırf güll erden ol uşan gülistanl ar veya l alel erden i baret lalezarlar vardır, çünkü Tür k zevki karışı k şeyl eri sevmez. ( Arseven, 1958)
Tür k bahçel eri nde ağaçları n öne mli bir r ol ü vardır. Özelli kl e iri t epeli ağaçl ara öne m ver di kl eri ni, bu ağaçl ardan; Meşe, Çı nar, Çitlenbi k, I hl a mur ve Karaağaç gi bi t ürleri kull andı kl arı nı, ağaç ve ağaççı kl arı n t abi yapıl arını boz mak i st e medi kl erini, yani onl ara buda ma uygul ayarak şekil ver medi kl eri ni anlı yoruz. Ağaçl ar bahçeni n güneş ve havası nı kapat mayacak şekil de di kil mekt eydiler. Göl ge i çi n di kilen meşe ve çı nar ağaçl arı bir yada i ki t anedir. Bunl ar bahçe i çi nde adet a abi dedir. Bu büyük ağaçl arı n altları ot ur mak i çi n dai ma boş bırakılır ve oral ar a çi çek t arhl arı düzenl enmezdi. Bahçel er havuzu, çi çek t ar hl arı, çardağı, sebzeli ği, göl geli ağaçl arı yl a dural fi zi ksel ve uzsal di nl en me yerl eri ydi. ( Arseven, 1958; Evyapan, 1990; Pa may, 1979)
İstanbul „ un fet hi ile bahçe sanatı nda ol dukça bariz bir ilerle me di kkat çeker. Bu devri n öne mli eserleri arası nda Topkapı Sarayı, Üsküdar Saray ve Bahçel eri karakt eristi ktir. . ( Pa may, 1979)
Fati h Sult an Meh met t arafı ndan yapı mı başl atılan Topkapı Sarayı ve bahçesi, birçok yönden Tür k kült ürünü özetl eyen bir sanat eseridir. Fonksi yon yönünden çok belirgi n farklılı kl ar göst eren bir t akı m avl u ko mpl eksl eri nden i baret ol an bahçel er, kull anı ş a maçl arı na uygun şekil de abartısız bir pl anl a ma özelli ği ne sahi ptir. ( Akdoğan, 1995) Topkapı Sarayı bahçesi, biri nden di ğeri ne geçil ebil en 5 avl udan i barettir. Ve bil hassa peristil t arzı n yapıl mış olan 3 avl u, Bi zans ve Ar ap bahçe sanatı nı n et kisi altı nda ort aya çı kmıştır. Buna karşılı k, 4 t eras üzeri nde ve açı k bir bahçe hali nde yapıl mış ol an 4. avl u, zarif pavyonl ar ve munt aza m f or ml u havuzl arl a süsl en mi ştir. 5. avl u i se il k yapıl dı ğı nda sahile kadar uzanan bir kor ul uk hali nde i di. Daha sonra t ali m al anı ol arak kull anıl mış ve ancak 50 sene öncesi şehir par kı ( Gül hane Parkı ) ol arak hal ka açıl mıştır. ( Pa may, 1979) ( Şekil. 2. 1) ( Şekil. 2. 2) ( Şekil. 2. 3)
Şekil. 2. 1. Topkapı Sarayı Bahçe Düzeni
Şekil. 2. 2. Sol da Topkapı Sarayı bahçe düzenl e mesi üç boyutl u gör ünü mü. Sağda Topkapı Sarayı 1. Avl unun 19. yüzyıl ortal arı ndaki dur umunu göst eren bir fot oğraf.
Di ğeri ise bugün i zl eri kal ma mı ş ol an Üsküdar Sarayl arı‟dır. Piri Rei s‟i n harit ası ndan bunl arı n 10 k m uzunl ukta bir sahil bandı na yayılmı ş ol dukl arı anl aşıl maktadır. Saraya ait bazı mi nyat ürlerden sayısı z köşk, saray ve pavyonl ardan ol uşan bu ko mpl eksi kuşat an bahçel eri n avl ular dan çok, hafif setlerle doğaya açılan, f or mel bahçe öğel eri ni de i çeren nat uralist özellikt e ol dukl arı nı anlı yor uz. ( Akdoğan, 1995)
18. yüzyıl ort ası na kadar Tür k bahçesi geo metrik şekillerden uzak geni şli k, ferahlı k, sükunet ifade eden kendi kl asi k karakt eri i çi nde kal mıştır. Tür k bahçe sanatı ndaki il k kapsa mlı uygul a ması nı n yüzyılı n il k yarısı nda Sadabad Sarayı çevresi nde gör ül düğü batı et kisi, gi derek yaygı nl aş mış, 18. yüzyıl boyunca, Avr upa ve özelli kl e İt al yan et kileri ni n t ut unabil di ği gör ül müş, çi m al anl arı ve part erler büyü müş, t aş ve t eras böl üml eri azal mış; yüzyılı n sonuna doğr u yabancı et kileri ni n kökl eşmi ş, gitti kçe büyüyen çi çek ve part er tarlal arı da arada bir, fakat öl çül ü şekil de bu hareketleri i zl e miş, pl anda da aks düzeni ne bakıl ma mak şartı yl a biraz daha ser bestli k uygul anmı ştır. ( Fi dan, 1987)
Lal e devri nden başl ayarak yabancı bahçe t erti pleri, saray ve kasırlara alı nan Al man, Fransı z, İt al yan bahçe mi marl arı ve bahçı vanl arı n bural arda görevlendiril mesi yl e Os manlı bahçel eri ni n karakt erl eri deği ş miş ve Batı dan et kil endi kçe başl angı çt aki kur gudan uzakl aşıl mıştır. Di ğer konul arda ol duğu gi bi bahçe düzeni nde de Batı ya açıl mada yabancı ust al ara, mi mar ve bahçı vanl ara başvur ul muşt ur. Bir yanda özelli kl e İstanbul‟da padişah, hanım s ult an ve devl et ekr anı ve di ğer varlı klı kişilere ait bahçel er yeni düzenl e mel erle bi çim deği ştir meye başl a mıştır. ( Evyapan, 1990; Fi dan, 1987) Daha 1720‟l erde 28 Çel ebi Meh med Ef endi Fransa‟ ya gitti ği nde Versailles ve yazlı k saray Marl yl e- Roi saray ve bahçel eri nden et kilenerek pl anl arı nı İst anbul‟a getirdi ği söyl enir. ( Şekil. 2. 4) Bu pl anl arı n et kisi 1722 yılı nda Kağıt hane deresi yanı nda i nşa ettirilen Sadabad Kasrı bahçel eri ni n düzenl enmesi nde gör ül ür. ( Şekil. 2. 5) Yapı mı 61 günde t a ma ml anan bu sarayı n bahçesi nde, çı nar, ı hl a mur, karaağaç ve di şbudak gi bi ağaçl ar di kil miş; i nfor mel bir t anzi m i çi nde, bahçede gene i nf or mel geniş çi m sahal ara lale, ner gis, sü mbül, çi ğde m gi bi çi çekl er serpiştiril miştir. Özelli kl e l al e, bu döne mde gözde çi çek ol muş; 800 kadar l al e çeşi di yetiştirilmi ştir. ( Evyapan, 1990; Yaltırı k, 1994; Pa may, 1979, El de m, 1976) ( Şekil. 2. 6)
Şekil. 2. 4 Versailles Sarayı kuşbakışı görünt üsü (Kl uckert, 2000)
Os manlı bahçe sanatı nda suyun gör ke mli ve geniş kull anıl ması na il k defa Sadabad bahçesi nde rastlı yor uz. 1100 m uzunl uğunda ve 25 m geni şli ği nde 4m deri nli kt eki mer mer kanal, Os manlılardaki kaskatlı havuz mi marisi ni n en gör ke mli ör neği dir. Bit kiler Bar ok anl ayışındaki gi bi budayarak şekil ver me sanatı uygul anma mı ştır. Yaprağı nı döken ul u ağaçl ardan ol uşan gr upl ar geni ş çayır al anl arı nı n üzeri nde yeşil kitleleri ol uşt ur muşt ur. (Akdoğan, 1995)
Şekil. 2. 5 Sadabad Kasrı ( Ayvazoğl u, 1995)
Özelli kl e padi şah bahçeleri nde Batı et kisi 18. yüzyılı n ort al arı nda III. Selim döne mi nde başl a mıştır. Avr upa stili büyük sarayl arı n yapımı yl a, bahçel eri nde Bat ı kurall arı nca düzenl enmesi ne ze mi n hazırlanmıştır. III. Seli m‟i n kı z kar deşi Hati ce Sult an Beşi kt aş‟taki kendi si ne ait yalı-saray ve bahçel eri t asarlattı ğı Fransı z Melli ng‟i n saray ve hasbahçe mi marı ol ması nı sağl ayarak, Batı bahçe stili ni n yerl eş mesi nde öne mli r ol oyna mıştır. Melli ng, saray bahçesi ne ti pi k Avrupa Bar ok bahçe öğesi ol an l abirent yaptır mıştır. Labirenti n yoll arı nı n i ki yanı na l eyl ak, akasya ve gül ağaçl arı di ktir miştir. ( Şekil. 2. 7) Batı zevki ni ve yaşa mı nı, 18 yıl kal dığı İst anbul‟da, saray çevresi ne t anıt an ki şi ol muş, Tür k saray yapıl arı na ve bahçel eri ne Batı mi marisi nden nefes getir miştir.( Evyapan, 1990; Gül sün, 1999; Sözen, 1990; Ül gen, 1997; Seçki n, 2000)
Şekil. 2. 6 Sadabad Kasrı Pl anı
Yabancı bahçe uz manl arı birçok saray ve kasır bahçel eri ni yeni den Rönesans veya Bar ok bahçe öğel eri yl e donat mışl ardır. Bu t arz öğel eri n bul unduğu bahçel er yaşanılır ol makt an çok seyredilen mekanl ar ol muşl ardır. Topkapı Saray bahçel eri gi bi t a ma men Tür k benli ği ile düzenl en miş bir çevre bil e batılılaş madan nasi bi ni al mıştır.( Akdoğan, 1995; Yaltırı k ve di ğ, 1997)
18. yüzyıl sonuna doğr u yabancı et kileri n kökl en miş ol duğunu gör ül mekt edir. Bar ok hatlar ve bi çi mler özelli kl e havuzl ar, köşkl er üzeri nde gör ünüyor, gittikçe büyüyen çi çek ve part er t arlal arı pl anda aks düzeni ne bakıl maksı zı n düzenl en miştir. Aynı yüzyıl da bazı yabancı mi marl arı n ve bahçı vanl arın birçok bahçe düzenl e mesi yaptı kl arı, bu sırada kaskat, l abirent, gr ott o, ni mf eu m gi bi bazı öğel eri de uygul adı kl arı bili nmekt edir. Bu saray bahçesi ni n i nfor mel şekli nde yapı mı, İ ngiliz bahçe stili ni n bi r müj decisi ol muşt ur. ( Evyapan, 1990; Art an, 1994b; Pa may, 1979; El de m, 1976)
Bu döne mde i nf or mel Tür k bahçesi ne, aks ve simet ri gir meye başl a mış, yabancı t ürler, poli grom bir renk anl ayışı, anarşist ve yor ucu bir ağaçl a ma il e bir nevi kar ükat üri ze bar ok bahçesi örnekl eri ortaya çı kmıştır. (Pa may, 1979)
Şekil. 2. 7 Hatice Sultan Sarayı‟ndan bir det ay. ( Ayvazoğl u, 1995)
19. yüzyıl başl arı nda, kompozi syonun eski berraklı ğı yavaş yavaş bozul maya başl a mış, yeşilli k ve çi çekli k al anları gitti kçe fazl al aş mış, taş kı sı mlar azal mıştır. Yi ne de genel karakt er oriji nalli ği ni ve Tür k ki mli ği ni kor u muşt ur. 19. yüzyıl ort al arında part erl er büt ünüyl e kal kmış; t arhlar ağaçl arl a göl gel enen ve t ek t ür çi çeği i çeren tarhl ar değil, farklı t ürlerde grift bi çiml erl e bezen miş ve ağaçl arı n dı şl andı ğı part erlerdir. Vazo saksılar, hayvan heykelleri, dök me de mir den dekoratif bahçe kapıl arı, ot ur ma yerl eri gi bi batı stili nde bahçe el e manl arı nı n sayısı art mıştır. Bahçede sudaki kull anı m da deği ş miştir. Genel de bahçel erde kull anılan duvar çeş mesi, duvar selsebilleri yada ort ası ndaki fıski yeden üst üst e üç kat yal ağa akt arıl dı ğı çeş me- havuzcukl ar gi bi hareketli su el e manl arı, yerleri ni geni ş dur gun yüzeyli i ki boyutl u havuzl ara bır akmıştır. For mel stili n gör ül düğü bu bahçel erde aksi yalite de yok gi bi dir. Onl arı n yeri ne İ ngiliz bahçel eri t arzı nda kavi sli yoll ar, serbest ağaç gr upl arı, büyük çi m al anl arı baskı n ol muşt ur. Yüzyılı n il erlemesi ve sona er mesi yl e havuzl ar birer göl cük hali ni al maya başl a mıştır. 19. yüzyılı n sonuna doğr u Tür k bahçe gel eneği ni n artı k i yice sili nmeye başl andı ğı gör ül mekt e, birçok eski setli bahçel er, isti nat duvarl arı sökül erek doğal bahçe hali ne getiril mekt edir. Ort aköy ve Kur uçeş me setli bahçel eri gi bi. (El de m, 1976; Akdoğan, 1995)
Tür k bahçe kült üründe abartıl mış nat uralist eğili m, 19. yüzyıl sonu ile 20. yüzyıl başı nda açı kça gör ül ür. İstanbul‟daki birçok saray ve kasır bahçel eri ni n Rönesans ve Bar ok part er ve su öğel eri, yerl eri ni doğal düzenl emel ere t erk eder. Bu arada biraz önce
