Çağl ar boyu bahçel er, i nsanl arı n günl ük yaşa ml arı nı n sıradanlı kl arı ndan kaynakl anan sı kı ntıları ndan kurt ul up, doğaya ait varlı kl arla bir arada ol abil ecekl eri bir tür sı ğı nak ol muşt ur. Mi mari yapıl arı belli bir sı nır ve düzen i çi nde çevrel eyerek est eti k ve fonksi yonel bir dı ş mekan hali nde onl arı kucakl ayı p t a ma ml ayan bahçe, za man içi nde çeşitli değişi kli klere uğrayarak her çağda yapı sal ve bit kisel kompozi syon ol arak ort aya çı kmıştır. Bahçel er za man i çi nde yapıl ar gi bi anıtsal bir değer kazan makt a, bir ül keni n tari hi kült ür peyzajı ve mi marisi ni n bir parçası ol makt adır. TBMM Milli Sarayl ar Daire Başkanlı ğı bünyesi ndeki saray, köşk ve kasırl ar da kendi başl arı na birer sanat eseri ol up, çevresi ni zengi nl eştiren anıt niteli ğindedirler. Mi lli sarayl ar, i çi nde bul undukl arı çevre, mi mari yapıl arı ve i çi nde yaşa mış t ari hl e en geni ş anl a mda birer kült ür bel gesi dir.
Mi lli saray ve kasırları mız, Os manlı İ mparat orl uğunun çeşitli döne ml eri nde genelli kl e padi şahl ar t arafı ndan yaptırıl mışl ar dır. Tür ki ye Cu mhuri yeti‟ni n kur ul ması yl a devl et sistemi nde yapıl an deği şi kli kler neticesi nde öne ml eri ni yitirsel er de bugün müze hali ne getiril miş ve müze- saray olarak kullanıl makt adırlar.
Ül ke mi zdeki t ari hi saray ve kasır bahçel eri, batı nın et kisi sonucu ort aya çık mışl ardır. Rönesans, bar ok ve nat uralist bahçe stilleri, bahçel eri ni n ana t e ması nı ol uşt ur maktırlar. 18. yüzyıl daki batılaş ma hareketleri sonucunda, batı bahçe sanatı et kileri Tür k bahçel erinde gör ül meye başl a mıştır. Özelli kl e Yi r miseki z Çel ebi Ef endi‟ni n 1720‟l erde Fr ansa‟ya zi yareti nde Versailles Sarayı bahçesi nden et kilenmesi ve pl anl arı nı İst anbul‟a getir mesi yle batı et kili bahçe t asarı mları il k ol arak Sadabad Kasrı bahçesi nde gör ül müşt ür. O döne ml er de di ğer konul arda ol duğu gi bi bahçe t asarı mlarında da Batı ya açıl mada yabancı ust al ara, mi mar ve bahçı vanl ara başvur ul muşt ur.
Tez çalış ması ol an, “TBMM Milli Sarayl ar Daire Başkanlı ğı‟na Ait Tarihi Saray ve Kasır Bahçel eri ni n Peyzaj Mi marlı ğı Açı sı ndan İ ncel enmesi ” başlığı altı nda Dol mabahçe Sarayı, Beyl erbeyi Sarayı, Yıl dı z-Şel e Köşkü, Aynalı kavak Kasrı,
Ihl a mur Kasrı, Masl ak Kasrı ve Küçüksu Kasrı bahçel eri; t asarı m açısı ndan, bit kisel mat er yal ve mi mari öğeler açısı ndan i ncel e me altı na alı nmıştır. İst anbul‟un çeşitli yerl eri ne dağıl mış bul unan bu yapıl arı n ort ak özelli kl eri, Aynalı kavak Kasrı dı şı nda hepsi ni n 19. yüzyıl yapıl arı ol mal arı ve günümüze kadar yaşa mış olmal arı dır. Yapıl arı n en eskisi ol an Aynalı kavak Kasrı ise, 18. yüzyıl başl arı ndan kal ma bir yapı dır ve Os manlı si vil mi marlı ğı ndan il gi nç izler taşı makt adır.
Yapıl an i ncel e me, araştır ma ve gözl e mler sonucunda, bahçel er i ncel enirken göz önünde bul undur ul an bazı kriterler doğr ult usunda bir matris t abl osu ( Tabl o: 1) ol uşt urul muşt ur. Bu t abloda; bahçel eri n geç mişt en bugüne kadar çevresel t asarı mda yapıl an deği şi kli kl er ve bu deği şi kli kl eri n i çeri ği, bahçel erde düzenli bakı m- onarı m çalış mal arı nı n yapılı p yapıl madı ğı, bahçedeki bit kisel mat eryal açısı ndan yapıl an çalış mal ar ve mi mari öğel eri n orji nali ne uygunluğu ve uygul anan bakım konul arı değerl endiril miştir. Yapılan çalış mal arda, 19. yüzyıl yapıl arı ol an saray ve kasır bahçel eri ni n t asarı mında batı bahçe düzeni et kileri sapt anmıştır. Genel de bu et ki saray bahçel eri nde f or mel düzen, kasır bahçel eri nde i nf or mel düzen şekli nde kendi ni göst er mekt edir. Dol mabahçe ve Beyl erbeyi Sarayl arı nda f or mel düzeni n aşırı ya kaçtı ğı ve bu mekanl arın, i çi nde yaşanırlı kt an çok dı şardan seyredil ecek mekanl ar ol arak düzenl enmiş ol duğu gör ül mekt edir. Kasır bahçel eri nde i se, padişahl arı n sarayı n res mi yetli ği nden kurt ul mak, di nl en mek ve eğl enmek a macı yl a düzenl endi kl eri nden, t asarı mları nda doğallı k ön pl ana çı kmıştır. Bu yüzden i nf or mel stillerde bahçe düzenl emel eri ol duğu gör ül mektedir. For mu ne ol ursa ol sun bazı deği şi mlere rağ men, Türk bahçesi ni n i çi nde yaşanabilirli k özelli ği hi çbir za man kaybol ma mı ştır.
Yapıl an matrisdeki “ Bahçel eri n çevresel t asarı mında ki deği şi kli kl eri n değerl endiril mesi ”( Tabl o: 1. A) kriteri nce saray ve kasır bahçel eri i ncelendi ği nde, bahçel eri n t asarı mında kökl ü bir deği şi min ol ma dı ğı gör ül müşt ür. Fakat za man içi nde bazı bahçel erde, t opl umun i hti yaçl arı karşıla mak a macı yl a, çevresel et kil er sonucu yapıl an deği şi kli kl er sapt anmıştır. Ör neği n Beyl erbeyi Sarayı arazisi nde eski den çok büyük ol duğu söyl enen ve i çi nde geyi kl eri n serbest çe dol aştı ğı Geyi kli k'i n 51 dönü mü Kar ayoll arı' na, 30 dönümü Deni z Ast subay Okul u' na ve 7 dönü mü de Beyl erbeyi Ortaokul u‟ na veril miş, ayrıca son yıllarda yapıl an ilkokul i çi n de bir mi kt ar arazi ayrıldı ğı t espit edil miştir. Ancak bu kayı pl arı n bel ki de hi çbiri Beyl er beyi Sar ayı i çi n Boğaz Köpr üsü kadar öl ümc ül ol ma mı ştır. Köpr ünün yapı mı
Tabl o: 1. İncel enen Saray ve Kasır Bahçel eri n Değerl endiril mesi 1-İ yi 2- Ort a 3- Zayıf Dol mabahçe Sar ayı Beyl er beyi Sar ayı Yıl dı z- Şal e Köşkü Aynal ı kavak Kasrı I hl amur Kasrı Masl ak Kasrı Küçüksu Kasrı ( A) Bahçel eri n çevresel t asarımı nda
ki değişi kli kl eri n değerl endirilmesi 3 1 2 1 2 2 1
( B) Rest orasyon çalış mal arı orji nali ne
uygunl uğu 2 1 2 2 2 1 2
( C) Bahçe düzenl e mel eri ndeki
işlevsel değişi kli kl er 1 1 1 2 2 2 3
( D) Bahçel er de bit kisel mat eryal
açısı ndan değişi kli kl er 3 2 2 2 3 3 3
( E) Bahçel er deki peri yodi k bakı m,
buda ma ve yetiştir me çalış maları 2 1 2 2 2 2 2
( F) Bahçel eri n el de edil en pr ojel eri
günü müz dur u ml arı nı yansıt ması 3 2 2 3 3 2 3
( G) Kull anıl an mi mari öğel erin
orji nali ne uygunl uğu 2 2 2 2 2 2 1
( H) Bahçeni n ki mli ği ne uy mayan
mi mari öğel er 3 3 3 3 3 3 1
(I) Mi mari öğel ere yapılan bakı m ve
yenile me çalış mal arı 2 1 3 2 3 3 1
(1973), Beyl erbeyi Sarayı' nı n peyzajı nı büyük öl çüde zedel e miştir ve İst anbul peyzajı na katılı mına ket vur muşt ur. Buna göre 1979 t ari hli „ Beyl erbeyi Sarayı Bahçe Rest orasyon Pr oj esi‟ ni n büyük oranda orji nalli ğini kor uduğu gör ül müşt ür. Küçüksu Kasrı bahçe sı nırları, zama n i çi nde yöneti m bi nası nı n ekl enmesi yl e ve Vali de Sult an Çeş mesi‟ni n de al ana katıl ması yl a çok geni şl e miştir. Ayrı ca kasır bahçesi ni n sı nırı öncel eri deni ze sıfır i ken şu anda birkaç metreli k çı kma il e mer mer ze mi n döşe mesi uygul anarak gezi nti al anı tasarl an mıştır.
Mi lli sarayl arı mızı n bahçel eri ndeki bit ki dokusu i çerisi nde özelli kl e ağaç t ürl eri bakı m, onarı m ve yenil eme açısı ndan büyük önem t aşırlar. Kor u maya alın mış t ari hi yapıl arı n bahçel eri nde doğa anıtı nit eli ği ni t aşı yan ağaçl ara rastla mak mü mkündür. Uzun bir geç mişi si mgeleyen bu ağaçl ar za man ve hı zlı gelişen kentl erin ol u ms uz koşulları altı nda yı pranarak yok ol makt adırlar. Onları ol abil di ği nce uzun, sağlı klı ve t ürleri ni n karakt eristi k for mları nı kor uyarak yaşat abil mek mü mkündür. 30- 40 yıllı k bir ağaç kur uduğunda yeri ne aynı t ür ün genç ve 2 metre boyunda bir ör neği ni di kmek bahçe gör ünümünü büyük öl çüde bozacaktır. Bu bil giler ı şı ğı nda “ Bahçel erde bit kisel mat eryal açısı ndan deği şi kli kl er”( Tabl o: 1. D) kriteri değerl endiril di ği nde, ör neği n Dol mabahçe Sarayı‟nda deni z kenarı ndaki bahçede ve ön cephede yer al an Ar aucari a araucana ağacı nı n yeri ne küçük boyutl arda bir yeni si di kil di ği gör ül müşt ür. Ayrı ca Beyl er beyi Sar ayı‟nda yanlış buda ma nedeni yl e t ari hi ı hl a mur ağaçl arı dej enere ol muşl ardır. Yapıl an i ncel e mel erde büt ün saray ve kasır bahçel eri nde bit kisel mat er yali n deği şi kli kl ere uğradı ğı gör ül müşt ür. Özelli kl e Dol mabahçe Sarayı‟nda bu deği şi kli ği n di ğer bahçel ere göre daha fazl a ol duğu sapt anmıştır.
Çalış ma sonucunda, Milli Sarayl ar Bahçesi adı altı nda İst anbul‟daki t ari hi saray ve kasır bahçel eri nde “ Bahçel erdeki peri yodi k bakı m, buda ma ve yetiştir me çalış mal arı”( Tabl o: 1. E) kriteri yl e yet erli bakı m ve onarı mın yapıl madı ğı gör ül mekt edir. Bit kiler bakı msı zlı kt an, bazı hast alı kl ardan ve bazen de el de ol mayan doğal sebepl erden dol ayı kesil mek zor unda kalmı şl ardır. Gözl e m ve görüş mel er de ağaçl arı n kesil di kt en sonra genel de yerl eri ne yenil eri ni n di kil di ği, fakat bazen birbirleri ni n kök sist e mi ni veya göl gel eri ni etkil edi kl eri gerekçesi yl e yerl eri ne yenil eri ni n di kil medi ği belirtil miştir.
Ar aştır ma sırası nda, yapıl mış ol an pr oj el eri n güncel ol ma ması( Tabl o: 1. F) en büyük eksi kli k ol arak gör ül mektedir. Milli Sarayl arı mızın saray ve kasır bahçel eri ne ilişki n
el de edil en pr oj el er 1978- 1979- 1986- 1996 t ari hli pr oj el er dir. Geçen s üre zarfı nda bahçel erde gerek bahçe düzenl e mel eri nde gerekse bit kisel mat eryaller açı sı ndan birçok deği şi kli kl er meydana gel miştir. Yapıl an pr oj el er de bahçel eri n güncelli ği ni yansıt ma makt adır. Bahçel erdeki bit ki listel eri ile pr oj el erdeki bit ki listel eri birbiri ni t ut ma makt a, bu sebepl e saray ve kasır bahçel eri ni n bit kisel t asarı m r öl eveleri ni n en kı sa sürede ol uşt urul mal arı gerek mekt edir. Bunun yanı sıra yeni yapıl an pr ojel eri n de ta m ol arak bahçeye adapt asyonu sağl ana mamı ştır. Bahçel eri n uygul a mal arı ta ma ml andı kt an sonra en kı sa sürede yeni düzenl e mesi yl e bahçeni n pr oj esi çi zil meli dir. Ayrı ca bahçel erdeki bit kileri n kesil me nedenl eri ni, t ari hl eri ni ve yeri ne yeni bit ki di kili p di kil medi ği ni ( di kil di yse bit ki nin adı, boyut unu belirten ) göst eren bir listeni n eksi kli ği di kkat çek mekt edir ve bu eksi kli ği n gi deril mesi i çi n gerekli bel gel er hazırlanmalı dır. Böyl eli kl e bahçel erde me ydana gel en deği şi klikl er t aki p edil ebil ecektir.
Bahçel erdeki mi mari el ema nl ar, par maklı k ve mer di venl er, heykel l a mba i ske ml e gi bi bahçe eşyal arı, yabancı stil çi çek vazol arı, Avr upa saray bahçel eri nde gör ül en mot ifl eri ve ayrı ntıl arı(Tabl o: 1. G) yansıt makt adır. Si metri k şekil de yerl eştiril en bit kisel dekorl u mer mer çi çek vazol arı ile aydı nl at ma el e manl arı büt ünl üğü sağl ayı cı şekil de düşünül müşt ür. Fakat bahçel erde yer al an yeşil renkli plasti k çöp kut ul arı( Tabl o: 1. H), bahçedeki Bar ok ve Rönesans stillerde ol an di ğer ele manl arl a bir büt ünl ük ol uşt ur ma makt adır. Tari hi çevrel erde, kull anılan mobil yal arın, çevreni n ki mli ği il e uyu m i çi nde ol ması gerekir. Eski çevreye onunl a hi çbir uyu m sağl a mayan yeni t asarı mlar ve renkl er yerl eştiril mesi, yal nı z görsel bir kirlili k yarat makl a kal maz aynı za manda t ari hi mekanı n ki mli ği ni de zedeler. Kull anılan mobil yalar, mevcut düşünül en i şl evl ere uygun ol ma özelli kl eri ni n yanı nda, i çi nde yer al acağı çevreni n karakt eri ni de yansıt malı dır. Bi r mekanda, mekanı n kendi i çi nde ve çevresi il e uyu munu sağl a mak i çi n, o mekanda kull anılan t ü m donatıları n birbirleriyl e uyu ml u ol mal arı na ve mekanı n işlevsel özelli kl eri ne uygun ol mal arı na di kkat edil meli dir. Aksi hal de görsel ol arak rahatsızlı ğa ve kaosa neden ol acaktır.
Ger çekl eştirilen matrisde, bit kisel mat eryallerin yanı sıra bahçel erin mi mari öğel eri ni n de bakı msı zlı k ve i kli msel koşull ar( Tabl o: 1.I) nedeni yl e çür üdükl eri, bunun dı şı nda bahçe mobil yal arı nı n bazıları nı n bahçel eri n atmosferi ne uy madı kl arı( Tabl o: 1. H) gözl e mlen mekt edir. Mi mari el e manl arı ndan ot ur ma el e manl arı nı n, saray ve kasır bahçel eri ni n bazıl arı nda, her hangi bir par kt a
görebil eceği miz, hi çbir özelli ği ol mayan sıradan mobil yal ar ol dukl arı sapt anmıştır. Bahçeni n di ğer mobil yaları yl a bir uyu m sağl a mayan bu el e manl arı n bahçeni n r uhunu yansıtacak, di ğer el e manlarla büt ünl ük sağl ayan mobil yal ar ol mal arı sağlan malı dır. Sadece ot ur ma gr upl arı değil, çöp kut ul arı da aynı şekil de bahçeni n genel konsepti ne uygun el e manl ar ol malı dırlar
Bahçel eri n düzenl enmesi nde, deği şi k f or mlarda ve stillerdeki havuzl ar, bahçel eri n öne mli süsl e me öğesi ol arak göze çar pmakt adır. Kull anılan havuzl ar, öl çüleri ne göre fıski yel er, kaskatlar ve şelalel er gi bi ele manl arl a hareketlendiril miştir.
Bahçel erdeki aydı nl at ma el e manl arı, belirli bir düzen i çi nde yerl eştirili p t arhl arı n dı ş çi zgil eri boyunca kapı girişleri ne, bi nal arı n ön kı sı mları na sabit şekil de konul muşt ur. Aydı nl at ma direkl eri ni n yanı sıra Dol mabahçe Sarayı, Beyl erbeyi Sarayı ve Küçüksu Kasrı bahçel eri nde, rı htı m boyunca yer al an f enerli babal ar da bu a maçl a kull anıl mıştır
Bahçel erde kull anılan zemi n döşe mesi, kull anı m a macı na göre farklılı k göst erse de yoll arda genelli kl e renkli çakıl-kum karışı mı mal ze me kull anıl mıştır. Fakat I hl a mur Kasrı, Aynalı kavak Kasrı ve Masl ak Kasrı nı n bazı böl üml eri nde ze mi n döşe me mal ze mesi ol arak granit par ke t aşı nı n da kull anıl mış ol duğu sapt anmıştır. Bunun dı şı nda, yapıl arı n giriş kısı mları nda, havuz kenarları nda mer mer, kayrak t aşı, mozai k gi bi mal ze mel eri n de kullanıl dı ğı gör ül mekt edir.
Bi nal arı n t ari hi eser niteli ği ne göst erilen titizli k, ne yazı k ki onl arı n ayrıl maz parçal arı ol an ve mekan f onksi yonl arı il e saraylara büt ünl ük kazandıran bahçel ere göst eril me mi ştir. Ar aştır mada i ncel enen bahçeler ait ol dukl arı dönemi n kült ür düzeyi ni n ve sosyal yaşa m t arzı nı n yansıtıl dı ğı açı k mekanl ardır. Bu nedenl e bu bahçel er, kenti n ki mli ği ni ve t ari h süreci i çi nde İstanbul‟da yaşayan farklı kült ürl eri n sent ezi ni n gör ül düğü öneml i örnekl erdir.
Sonuç ol arak; yapıl an çalış ma neti cesi nde, büt ün bahçel erdeki mevcut duru m genel hatları yl a sapt anmıştır. Buna göre ort aya çı kan sorunl ar i çi n alı nabilecek önle mler il e il gili önerilerde bul unulmuşt ur.
Bahçedeki bit kileri n korun ması ve geliştiril mesi içi n bahçede yer al an t ürleri kapsayan bir yetiştir me al anı kur ul malı dır. Saray ve kasır bahçel eri ndeki me vcut ve çeşitli nedenl erle yok ol muş ağaç ve çalı t ürlerini n listel eri çı karılarak bu t ürl ere
dayalı fi danlı k ve seral ar kur ul malı dır. Bu fi danlık ve seral arda büyük öl çül ü, ol gun bit kileri n yetiştiril mesi sağl anmalı dır.
Mi lli Sarayl ar Müdürl üğü‟ nde, gerek saray arşi vli ği nden ger ekse başka arşi vl erden yararlanılarak, bu konuda bil gi sahi bi ol an her kur uma ve ki şi ye başvur ul arak, saray bahçel eri ni n oriji nal düzeni ni belirleyen dokü manl ar t opl an malı dır.
Te mi zli k i şl eri her bahçede el e alı nmalı ve deva mlı hal e getiril meli dir. Bahçel erdeki t erkedil miş atı kl ar t opl anmalı, bu çalış mal ar i yi bir şekil de or gani ze edilerek bahçel eri n devaml ı te miz kal mal arı sağl an malı dır.
Bahçel eri n yeni den ve aslı na uygun ol arak yapıl mal arı sırası nda ait ol dukl arı kült ür değerl eri ve o döne me ait üsl up özelli kl eri ne di kkat edil mesi ni n öneml i ol duğu unut ul ma malı, düzenl e mel er bu doğr ult uda yapılmalı dır.
Bahçedeki canlı, cansı z, bit kisel, t üm el e manl arı n nit eli k ve ni celi kleri belirtil meli, bahçel eri n pl ant asyon pr oj el eri çi zil meli, pr oj el er mevcut ol an ve ekl enmesi önerilen bit kileri göst er meli dir. Ayrı ca mi mari el e manl ara ilişki n ayrı ntı pr oj el eri de ( mevcut olanl ar, onarı m gerekenl er, yeni ekl e mel er i çi n pl an, kesit ve pr oj el er ) çi zil erek di ğer pr oj el ere ekl en meli dir.
Bahçel eri n genel ve özel karakt erleri ni n değiştirecek şekil de bit ki mat eryali ekl e mel eri, yaşlılı k ve bakı msı zlı k nedenl eri ile bit ki eksil mel eri söz konusudur. Yaşl anma, bakı msı zlı k veya yanlış buda ma nedeni yl e yok ol an, sağlığı bozul an karakt er ağaçl arı n dur umu, bahçel eri n oriji nal karakt erleri ni sars makt adır. Bahçel eri n