Cow andsheep husbandryin Karhova(UpperGcyntikVillageArc.u
KARLIOVA'DA (YUKARI GOYNUK <;AYI HA VZASI)
BUYUK VE
KU<;UKBA~HA YVANCILIK
Prof.Dr. Halil KOCA'
Yrd.~.Dr.RamazanSEVER"
..
<het
Geri kalnus ybrelerin kalkmdinlmasmda yerel
kaynaklarbiiyiikonel1l tasir. Kuskusuz. yerinde kalkuuna
acssmdan da, bu gibi yerel kaynaklartn degerlendirilmesi siirekli ve gtivenilir kalkinnuuun tetnelini olusturur. Yerel kaynaklarin yeterince degerlendirilemedigi yorelerden birini de Karliova ilcesi otusturur. Ulkemizde mera hayvanctltgtnui onem kazandtgi yorelerden biri olan Karltova ilcesi, hayvanctltk faaliyetleri bakuntndan yiiksek bir potansiyele sahiptir. llcedeki gents raylr ve mera sahalartna bagl: olarak mevcut luiyvan varltgl, 400 bini asar. Hatta yaz aylannda yareye gelen Beritan asiretine ait surulerle tiayvan variig: 500 bine ulasu, Dogal ortamui hayvanctltk icin sagladlgl" avantajlarm daha cok ilkel yontemlerle faydalaniidtg: Karliova ilcesinde, bayvancshkla ilgili sorunlarin tespiti ve gelecekte sii; konusu ekonomik faaliyetin getismesi ve istenllen diizeye getirilebilmesi tcin gerekli tedbirlerin altnmasi gerekmektedir.
Anahtar Kelimeler: Karlsova, cografi sartlar, ktrsal alan, hayvanctlik,
• Ataturk Oniversitesi Kaztrn Karabekir Egitim Fakultesi. • • Ataturk Oniversitesi Kazrrn Karabekir Egitim FakUltesi.:
Karhova'da (Yukan Goynuk Cuyr Havzasr)BiiyilkyeKucukbas Hayvancrhk
Abstract
Local resources are very important for the development ofbackward regions. Utilizing local resources is vital for the provision ofcontinuing and reliable development as regards proper development. Karltova is an example ofthe areas for which local resources have not been utilized enough for development. Karltova town, which gained significance for grazing land animal husbandry, has a high potentiality for animal raising. The present number ofanimals is above 400 thousand because ofthe existence oflarge areas of hay and grazing land. III summer, the number ofanimals is above 500 thousands with those belonging to Beritan tribe. In the area in which mostly traditional methods are used for animal husbandly in a naturally advantageous environment, required measures are to be taken to determine problems of animal raising, to develop this economic activity also in the future and to keep it at the ideal level.
Key words: Karliovo, geographical conditions, rural area, animal husbandry.
Cow and sheephusbandry inKarhova (Upper Goynuk VillageArea)
KARLIOVA'DA (YUKARI GOYNUK <;:AYI HAVZASI)
BUYUK VE
KU<;:UKBA~,HAYVANCILIK
Cow and sheep husbandry in Karhova (Upper Goynuk Village Area)
.- - -
.-Giri~
Haurlanacagr uzere tanrnsal faaliyetlerin onernli bir kolu olan hayvancihk, gerek gecirn kaynagi.gerekse de hayvansal protein ihtiyacirn
karsilamasr bakirmndan buyuk onemarz etmektedir, Ulkerniz ekonornisinde onernli bir yer tutan hayvancihk, Dogu Anadolu Bolgesi'nde-ozellikle de soz konusu bolgenin ytiksek kesirnlerinde temel gecim kaynagi durumundadir. !Doganay,1998:229, Koday, 2005:4). Yukan Goynuk Havzasi'nda yer alan Karhova ilcesindede ekonorninin ternelini hayvancihk faaliyeti olusturur..
Dogu Anadolu Bolgesi'nde Van ve (701 600), Mus (658 021)
rnerkez ilceleri ile Gurpinar(443 209),Dogubayazit(438 822) ve Varto (417 856) ilcelerinden sonra (Koday,2005) en fazla kti<;tik ve buyukbas hayvan varligma sahip ilce, 2004 yilmda 382 645'e ulasan hayvan varhgi ile Karhova ilcesidir, Nitekirn bolgedeki teror olaylan ve diger nedenlerle her ne kadar saghkli hayvan sayimlan yapilamasa da, ilcedekihayvan sayismm yaz aylannda konargocer ailelerin suruleri He birlikte bes yuz bine ulasug: sanIirnaktadrr.
Ancak, ilcede kucukve buyukbas hayvancihkgeleneksel, baskabir
ifade ile ekstansif yontemlerle yapilrnaktadir. Bu da, hayvancihk
ekonomisini olumsuz yonde etkilernektedir. Oysa entansif hayvancilrk
yonternlerinin uygulanmasr dururnunda, arasnrrna sahasi onernli dogal avantajJara sahip bir yoredir. GelenekseJ yonternler yerine~agda~tekniklerin
kullarulmasi, yorede onernli bir istihdam alaru olusturacagr gibi buyuk
sehirlere olan gocleri de onemli olcude onleyecektir, Bu nedenle entansif yontemler, sadece hayvancrlrk faaliyetinin gelismesini degil, yorenin ekonomik, sosyalvekulturel i1erlemesiacismdanda itici birgti~olacaktrr,
Bilindigi tlzere kirsal yorelerin kalkmdinlmasi, oncelikle bu kesimlerin iyi tanmmasina ve ihtiyaclannm bilimsel esasJara dayandmlarak tespit edilmesine baghdrr, <;:tinkti degisik hizmet ve ekonomik yatmrnlann goturtilecegi sahamn potansiyeli, ihtiyac ve sorunlan belirlenmeden getirilen planlarna, kararlan, buyuk6J~tidebasansrzhkla sonuclanmaktadrr,
Bu cahsmada, Karhova ilcesindeki hayvancrhk faaliyetleri
incelenmistir. Cografi ilkelerin esas almarak hazirlanan bu arastirmamn,
EasternGeographicalReview 16 • 167
-Karhova'da (YukanGcynukCuyr Havzasr)BUyUk Ve Kucukbas Hayvancrhk
yorenin cografi sartlanna uygun birhayvancihk faaliyetinin gelistirilmesine
yardrmci olunacagrrn umit ediyoruz.
Arastirrna sahasuu olusturan Karhova ilcesi, cografi konum
itibanyla Dogu Anadolu Bolgesi'riin Yukan Firat Bolumu'nde yer alan Bingel iline baghdir. Soz konusu ilce, kabaca dogu-bati dogrultusunda uzarus gOsteren ve genellikle 3000 m yuksekligindeki daglann (Karagol Daglan 3057 m, Bingol Daglan 3193 m, Seytan Daglan 2839 m, Serafettin Daglan 2388 m) orta kesiminde yer alir (Sekil 1). Genel olarak yUkseltisi 1900 m yi a~an yUksek bir duzluk alamn genis yer kapladigi yore, ayrn zamanda birkac akarsuyun (Peri Cayr, Goynuk <;aYI) kaynaklanrn aldigr hidrografik sirur olma ozelligine de sahiptir. Uzun ve soguk kislan ile tan man yorede siddetli karasal iklim ozellikleri hakimdir. Firat Havzasi'na
dahil olan saharnn sulanmn buy uk bir kisrmru, Murat lrmafft'nm onemli kollanndan biri olan Goynuk Cayi drene etmektedir. Yorenin dogal bitki ortusunu step elamanlan olusturur,
o Km 40 '~"i \")
"
"
..
-ERlURUM•
IIK.'l1"".i elNGOL /"l,·r.-·v ,...~.~._._." ~ . o~"
•
Sekil1.Arasnrma sahasrrun lokasyonharitasr,
Onemli bir yer alu dogal kaynagm bulunmadigi Karhova ilcesinde, yeryiizii sekilleri, iklim ve bitki ortusu ozelliklerine en uygun ekonomik
Cow and sheephusbandry in Karhova (UpperGoynukVillageArea)
faaliyet hayvancrhknr. Yorede hayvancihk, yuzyillardtr yapihyor olrnasma ragmen, ilkel yontemlerin hala etkin oldugu bir ekonornik faaliyettir. Bunda yorenin sosyo-ekonornik ve kiiltiirel yapismm onernli etkileri bulunmaktadir, B u dururn, arazi gozlemleri sirasmda acik bir sekilde tespit edilmistir,
Ornegin, betonarrne ahirlann planlan ve i~ rnekiimn ternizliksartlan, asgari ternizlik kurallanna bile uyrnayan yerlerde siit iiriinlerinin irnal edilrnesi ve isletmelerle i1gili bilgi ternin edilrnesi sirasmda yoredeki ailelerden bilgi
almanm zorlugu gibi. Aynca Karhova ilcesindeki kamu kurumlanndan
yeterli ve diizenli bilgi temininin zorlugunuda burada belirtrnek isteriz.Cok
zor .sartlarda da olsa, calrsmada kullamlan verilerin onemli bir krsrru 2004 ve
2005 yillannda yorede yaprnl~ oldugumuz arazi gozlemlerinden elde
edilrnistir, <;ah~rna, bu bilgiler I~lgmda kaleme almrms olup, yore
hayvancrhgmm sorunlan ve 'bu sorunlara cozum onerileri getirilrneye calisilrrusnr. Aynca, bu sahadaki caltsmalanrmz hayvancihk faaliyeti ile sirurh degildir, Bilhassa yorenin beseri ve iktisadi ozelliklerini ortaya koyacak arasnrrnalartrruzhalen devam etmektedir.
Dogal CevreOzelIikleri veHayvancihk
Yukan Goynuk Havzasi jeo-tektonikbakimmdan ulkemizin en
kansik yerlerinden biridir. Arabistan platformu ile Sibirya kalkam arasmda
srkisan, bu nedenle kivnlrna ve kmlrnalann yogun oldugu ulkemizde, Dogu Anadolu Bolgesi bu stkrsmaya bagh olarak yukselmis ve iilkenin canst ozelligini kazanrmstir. Ulkernizin yaylasi niteliginde olan bu yiiksek saha cok zengin ve cesitli ot turleri i1ehayvancihk bakirnmdanoldukca onernli bir potansiyele sahiptir,
Karliova ilcesindeki Iitolojik yapr cesitli donemlere ail kayaclardan meydana gelmistir, Faylar nedeniyle yer yer yuzeylenen metamorfikler cok az bir alanda gorulur. Ilcenin kuzeyindeki Karagol Daglan daha cok Mesozoyik (Kretase) yash ve genellikle serpantinlerin yuzeyledigi ofiyolitik seri ile karakterize ediIir (Altmh ve Digerleri-1963: 18). Ihpmar koyu ile Karliova ilce rnerkezi arasmda Eosen filisleri yaygindtr, Karasal aynlmarms Miyosen depolan ise volkanitlerin iizerinde degisik kesirnlerde yer ahr,
Sahadaki en yaygm kayac toplulugunu bazalt (Seytan Daglan) ve
andezitlerden (Bingel Daglan, Serafettin Daglan) olusan volkanitler
olusturur, Ozellikle ilcenin dogu ve gtineydogusunda yaygm olan
volkanitlerin yasi Ost Miyosen olarak belirlenmistir (Saroglu-Yilmaz 1986:75). Plio-Kuvaterner aliiviyai depolar ise Karliova ilce merkezi yakmlannda, Erzurum-Bingol karayoluna paralei halde bir serit halinde
uzanir.
Karhova'da (Yukan Goynuk<;aYI Havzasr) BUyUk VeKU9Ukba~Hayvanctlrk
Karhova ilcesi tektonik yapi bakmundan Ulkemizin en hareketli kusaginda yer ahr. Dogu Anadolu Fay Hatti (DAF) ve Kuzey Anadolu Fay Hatn(KAF) bu ilce simrlan icinde birlesir. iki transform arasmda, capraz fay sistemlerinin gelismis oldugu bu alan, TUrkiye'de aktiffay yogunlugunun en fazla oldugu bir sahadir (www.mta.gov.tr). Buna bagh olarak ilcede degisik . tarihlerde meydana gelendepremler, can ye mal kaybma neden olrnaktadrr. llcede en son 12 Mart (5,7)-14 Mart (5,9) 2005 ve 6 Haziran 2005 (5,7) tarihlerinde orta siddette (buytiklukte) depremler meydana gelmis, can kaybmm olmadigi bu depremler de cok sayida hayvan bannagi yikilarak onlarca hayvan telef olmus ve yuzlerce hayvan da barmaksiz kalrmstrr (Fotagraf 1,2). llcenin sosyo-ekonornik durumu ve siddetli karasal iklim sartlan goz online almdrgmda depremler, sadece hayvancilik ekonomisini degil diger bUtUn beseri ve ekonomik faaliyetleri guclestirmektedir.
Fotograf1,2. 2005yrhndaKarhovailcesindeOc;orta siddetli deprem olrnustur.
llcede daglik ve tepelik alanlar oldukca genis yer kaplar. Nitekim sahada Karagol Daglan (305710),Bingel Daglan (3193 m), Seytan Daglan (283910) ve Serafettin Daglan (2388 10)gibi yUkseltisi 3000 yi asan daglar bulunur. Bu daglann arastirma sahasma bakan yarnaclannda egim degerleri bir hay li yUksek olup 60-70° yi bulrnaktadrr. Egirnin kismen azaldigr 2200-2400 m.ler arasmda cok sayida yayla yerlesrnesi bulunmaktadir. Sahada vadi tabanlan dismda en genis duzlugu Karliova ilce merkezinin de kuruldugu ova (1940 10) olusturur (Sekil 2). Ovanm yeralti sulannm yUzeye yakm oldugu bolumleri mera alam olarak kullamhr.
llcede tektonizma ve litolojik yaptya bagh olarak kUtle hareketleri de meydana gelmektedir. Kutle hareketlerinden ozellikle heyelanlar en srk rastlanan dogal afettir. Kuskusuz bunlar arasmda en onernli kUtle hareketi
Kalencik Heyelaru'tux. Soz konusu heyelan sahasi, Erzurum-Bingol
karayolunun 130. km sinde olup, yaklasik 5 km2 lik bir alam kaplamaktadrr
(Bulut ve Digerleri-2000:49). Serafettin Daglan Uzerinde yer alan
Yikilidag' dan (2506 10) sokulen kUtle, simdiki karayoluna Kadar olan uzunlugu 4 km lik bir alana yayilmaktadir. Bir diger heyelanh alan Sudurag:
Cow andsheep husbandry inKarhova (UpperGoyrmkVillageArea)
Heyelant'tur. Bu gibi kiitle hareketleri ozellikle yol ve hayvan bannaklan gibi beseri yaprlara zarar vermektedir,
,
~ i%OhipS. 8 Z i r v t [BA~(IrS\l
I
.t...<1
Mtvsimlik akllfSUC2J
GO' [Erermctko~nQklm
Koynck ~KOYC!J
[teemfrkui K4
,
,
,
be!Kml:a
Aro~hrmQSQhQSIsmlfl
$ekiI2. Karliovailcesinintopografyaharitasr.
Yuksekligi nedeniyle ilcede karasal iklim sartlan hukurn
sUrmektedir. Karhova istasyonunun meteorolojik parametreleri
incelendiginde, ilcede yilm onemli bir· devresinde ,etin kt• •artlarmm
yasandrgtanlastlmaktadir. llcede yrllrk ortalama hava srcakhgi 6,5 °C iken yillik yagl~ miktan da 713 mm kadardir. Karla orttilil giin sayisi 141 olup
Knrhovu'da(Yukan Goynuk Cayr Havzasr)BnynkVeKO~Ukb~Hnyvancrhk
yaklasrk olarak kasim ayuun sonu He nisan ortalanna kadar hayvanlann ahirlarda beslenmesi gerekir. Bu donernde zaman zaman 2.5 m.yi de asar (Tablo I). Bunun yam sira belirtilen rasat istasyonu (1940 m) ile cevredeki yuksek kesimler karsilastmldigmda, bu degerlerin cok farkh olacagi suphesizdir.
k
b
Tablol.Karhova istasvonunaartsecimi~ azi meteoroloii :oarametreler.
AlIlar 0 S M N M H T A E Ek. K A Yllhk
On. SIC.("C) -7.2 ·6.2 -2.5 4.6 10.2 15.G 20.8 20.3 16.[ 8.9 1.3 -3.6 6.5
On.Yagl~ 84.6 86.6 77.5 61.1 38.8 39.0 11.4 I3.G 10.9 102.6 !OO 8G.8 7[]
(mm)
On.Bas. J6 78 80 75 68 61 50 50 56 69 78 78 68
:-:cm{%)
Kur.()rt. 29.8 28.3 31.0 17.0 0.1
-
- 0.5 7.1 28.0 141.9 GUll. Sa.Ell YUk. Kar. 263 227 233 220 . 20
-
-
8 6.5 125 263art. Ka1.(cm)
Kaynak:DMIGM kayttlanndan.
Mera havyacihgmm surduruldugu ilcede, kis aylannda cok kar
dusrnesi ve uzunca bir sure (4-5 ay) yerde kalmasi bir cok sorun
yasanrnasma neden olmaktadir. Kar kahnhgmm fazla oldugu zarnanlarda
ahrrdaki hayvanlar gunlerce disan crkanlamamakra ve ahrrlarda
beslenmektedir
(Fotograf
3).Fotograf 3.Krsaylanndahayvanlarkisabirsureliginede oIsadisanya cikanlmakta
ve acrk havada yem verilmektedir. '
Yasanan bu iklim sartlan,hayvancilikfaaliyetleri bakrmmdan biiyiik bir dezavantaj olustursa da yaz aylannm serin ve yagish gecrnesi ot verirni bakirmndan biiyiik bir kazanctir. llcede uzun boylu otlann varligi yayla veya
mera hayvancrhgr bakirmndan btlyuk potansiyel ortaya cikarrrusnr
(Atalay,2002: 173). Ancak, hayvan sayrsmm fazlahg. ve yem temini
konusundaki sikmtrlar, iklim sartlannm olurnsuzlugunu daha da
arurmaktadir,
Cow andsheephusbandryin Karhova (UpperGoynukVillage Area)
Belirtilen iklim sartlanna baglr olarak sahada hakim bitki ortusunu step formasyonlan olusturur, Cesitli otlardan olusan caytrlar hay van yemi olarak buyuk onern arz etmektedir. Korunabilmis alanlarda yer yer mesc (Quercus) topluluklan ve akarsu boyu bitkileri de bulunrnaktadir.
Arasnrma sahasmdaki en onemli akarsuyu Goyniik Cay: olusturur, Bingol Daglan'rnn yamaclanndan kaynaklanm toplayan Goynuk <;ayl daha sonra bircok dereyi alarak Murat Irrnagi'na kavusur, Bunun dismda sahada Fryhatlanna bagh olarak cok sayida termal kaynaklar ile soguksu kaynagi da vardir. Ozellikle her mevsim akisa sahip yiizlerce soguk su kaynaklan, yaz aylannda genis meralarda otlanlan hayvanlann su ihtiyacim karsrlamasi acismdan buyuk onern tasrmaktadir. Diger taraftan ozellikle ovada taban suyu seviyesinin yiiksek olrnasma bagh olarak mevsimlik su birikintileri de olusmaktadir.
llcede hayvancihkla i1gili fiziki cografya ozelliklerindcn
kaynaklanan onemli sorunlar bulunmaktadir, Bunlarm basmda depreme
dayamkh ve entansif yontemlere uygun ahirlann bulunmamasi ile uzun kl~
donernini crkaracak gerekli yemin temin edilmesindeki guclukler gelir. Yoredeki depresyon tabanmdaki diizliikler mera olarak degerlendirilmesi ve cevre daglardaki yaylalar ise yorenin hayvancihkla ilgili ekonomik degerini olusturrnaktadrr.
. Beseri CevreOzeIlikleri veHayvancrhk
Erzururn-Bingol karayolu, tarihi surecte bilinen mevsimlik yollardan biridir (Tozlu,2002: 179-199). Tiirk tarihinde yaylak diye gecen Bingel, bu nedenleyaz yolu ve askerlerin kondugu yazltk ordugfih olarak kullamlrmstrr (Evliya <;elebi,1999:144-145). Soz konusu guzergah iizerindeki Karhova' ilcesi de bu donemde onemli konaklama yerlerinden birini teskil etrnis olmahdrr,
Billndigi iizere Bingol ilinin yiiksek kesimleri yuzyillarca yaylak olarak kullarulrrusnr. Hatta gecrniste bu sahalara Mezopotamya'dan hayvan stirulerinin getirildigi de bilinmektedir (Koday, 2005: 112). Yorenin yaylak ozelligi bugUn de devam etmektedir. Hayvancihk amacli yaylacihk faaliyeti iki sekilde on em kazanrrustrr, Birincisi bolge drsmdan Karhova'daki daglann yuksek kesimlerine gelen Beritan asiretinin yaprrus oldugu yaylacihk
I Cumhuriyetin ilamndan sonra 1936yihna kadar Mus lline bagh bir yerlesim yeri
Dian Karhova, 1936yilmda Bingol'e baglanrmstrr. Onceleri Mus iline bagh ve
Bingol adrru tasryan bir ilce merkezi durumunda iken, 1936 yilmda olusturulan Bingel (Capakcur) iline baglanrmsnr. 1938 yihnda yururluge giren kanun ile ismi
Kurhovaolarak degistirilrnistir (www.bingol.gov.tr/ilceler/kllrliova).
Eastern Geographical Review 16 • 173
Karltova'da (Yukan Gcynuk(aYIHavzast)Bi.iyi.ikVeKtlctlkbas Hayvancrhk
faaliyeti. Ikincisi de ilcedeki koy ve hatta Karhova kasabasmdaki ailelerin daglarm yilksek kesimlerindeki yaylalara ~Ikmalan. Bolge drsmdan, cok az da olsa Bingol'un diger ilcelerinden gelenler icindeki en bUyUk grubu, Beritan' asiretine mens up aileler olusturur, Konargocer bir hayattarzi suren Beritan asiretinden 2005 yaz aylannda gelenlerin sayrsionceki yrllara gore oldukea azalmistrr. Bingol
if
Jandarrna Komutanhgi'ndan alman bilgilere gore, 140 konar-gocer aile Karhova'daki yaylalara gelmistir, Ilce TanmMudurlugu'nden ahnan bilgilere gore, 2005 yaz doneminde bu aileler
yanlannda yaklasrk40-50 bin bas hayvan getirdigi anlasilmaktadir. Yorede dikkat ceken bir diger mevsimlik goc hareketi de, yeterli merasi olmadrgi
icinkendi koy ve yaylalanndakishkyem ihtiyaciru karsrlayamayanailelerin ktsigecirrnek uzere Diyarbakir, Sanhurfa ve Mardin gibi illere gitmeleridir.
Aslma bakihrsa konar-gocerlerin Bingel iline ve bu arada arastrrrna sahasma girislerini tespit etmek de son dereee guctilr. Mevzuat geregi ilden giden veya ile gelen gocerler,
tr
Tanm Mudurlugu'ne bilgi vermesi gerekmektedir. Bunun yanmda ile girls ve cikrslarda kontrol zorunlulugu bulunrnaktadir. Boylece kamyonlarla tasman hayvanlann ile giris-ctkislarda tespit edilmesi rnumkun olacaktir. Oysa bu denetimlerden kurtulmak veyaulasrrn masraflanndan kacan konar-gocerler hayvanlan yaya olarak getirebilmekredir. Bu amacla da, teror olaylan nedeniyle kontrolleri yapilamayan dag yollan kullarulmaktadir.
Diger
taraftan teror orgutu militanlan bu aileleri kullanarak kolayea bir yerden baska bir yere degidebilrnektedir. Ayru zamanda teroristler, kirkilrnarms koyunlan kann ve
kuyruk altlannda cesitlisilah ve mUhimmatlan tasidig: da tespitedilmistir.
. Bunun yamnda konar-gocerlerin patika dag yollanm tercih
etmelerinin bir diger nedeni de giriste ve crkista verilen' kayit ucreti ve hayvan hastaliklan korkusudur. Cunku karnyon veya yaya olarak getirilip-goturulen hayvanlarda herhangi bir hastahk cikmasi durumunda sevkiyat durdurulmakta ve hayvanlar karantinaya ahnabilmekte ve hatta imhayoluna da gidilrnektedir.
Bingel iline gelen surulerin saylSI ve nereye gideeekieri kontrol noktalannda kayrt edildikten sonra gelen suruler icin bir bedel alrrur, Konar-gocerlerin hangi merayi veya yayla sahasim kullanaeaklan ise belli degildir, Hayvan surulerinin nerede kac paraya otlanlacagt ile ilgili isler sahislara
birakrlrmstrr. Beritan asireti veya diger asirete bagh hayvan surulerindcki kuzulardan otlatma parasI almmamaktadir,
2 Genellikle belli bir topraga bagh oImayan Beritan asiretinin gecirn kaynagmi
hayvancrhk olusturur. Asirete bagh ailelerki~aylanndu bastaSanhurfa olmak uzere
guney illerinde,' yazlan da cogunlukla Bingel ilinin yuksek kesimlerinde hayvanlanruotlatrnaktadrr.
Cow andsheep husbandry inKarhova(UpperGoyntlkVillage Area)
Gecmiste oldugu gibi bugiin de Karhova ilcesi icin en onernl i ekonomik faaliyet hayvancihknr, Nitekim ilcedeki hayvan varhgt Dogu Anadolu hatta Tiirkiye'deki bircok ilden daha fazladrr. Ancak cesitli nedenlerden dolayr havyacihk, buradaki halkin ekonomik sorunlanrn asmaya yeterli gelmedigi icin yoreden gocler biiyiik boyutlara ulasrmsnr,
llcedeki toplam nufusun (32 421) biiyiik cogunlugu gecimini havyacrhktan temin etmektedir. Hayvancilik geleneksel olarak siirdiiriilen aile islermeciligi seklinde yaprlmaktadtr. Yetistirilen hayvanlann buyuk bir bolurnu ise canh olarak pazarlanmaktadir.
Son yillarda ilcede teror olaylannm azalrnasi ile birlikte canlihk kazanmaya baslayan hayvancihk faaliyeti, ozellikle son birkac yildrr pek getirisi olrnayan bir sektore donusmeye baslamisnr. Hayvancihkla ugrasan pek cok aile ile yaptlan miilakatlarda hayvan ve hayvansal iiriinlerden e1de edilen gelirin onemli ol~iide azaldigi belirtilmektedir. Hatta, yorede
hayvancilrklaugrasan aileler, 2005 yilmda canh hayvan, et, siit ve yapagr gibi iiriinlerden elde edilen gelirin 2002, 2003 ve 2004 yilma gore daha az ) oldugunu belirtrnislerdir'.
Bu kadar ~ikayet karsrsmda, aileler neden hal a hayvancihk
faaliyetinin siirdiiriiyorlar? Bu sorunun cevabi, fiziki cografya ozelliklerinde de belirtildigi iizere, yorenin cografi sartlanna bagh olarak ilcede hayvancihk dismda baska bir i~ imkanmm simdilik bulunmamasidir. Kaldi ki Dogu Anadolu ve Guneydogu Bolgesi'ndeki pek cok kirsal yerlesmede oldugu gibi burada da ailelerin bircogu biiyiik sehirlerde veya yurt dismda cahsan akrabalannm ekonomik destegi veyabiiyiik sehirlere gocerek ekonomik sorunlanm asrnaya cahsmaktadir.
Karhova'daki siirekli oturan ve gecimini hayvancihktan saglayan aileler, genis bir zaman ve mesafeye dayanan konar gocer seklinde yapilan hayvancihk yerine, koylerine yakm alan cevredeki yaylalara cikmaktadrr. llccde koy idari alanlanndan 2000 m den yiiksek yayla sahalanna ~lkl~, a yilld sicakhk ve yagis sartlanna gore 5-10 giin degismekle birlikte, haziran ayrnm son Ian hatta temmuz ayi baslanru bulur, Yayla sahalarmdan doniisler ise eyliil ayi ortalanndan itibaren baslarnaktadrr (Fotograf 4). Sonbaharda dusen yagrslarla kismen yeseren ovalrk alanlarda ve azegirnli ylizeylerde bir sure daha otlatilan hayvanlar, kasrm aymm ortalanndan itibaren ahirlara alunr, Sanlacak olanlar ise, yerde kar ortusu olusmadan kamyonlarla buyuk pazarlara gonderilir (Fotograf 5) .
• [Iccde2005Agustos ayrnda canlr hayvarnnkilosu 2.5-2,8 YTL Ikgpeynir 2,4YTL, Ikg
stlt 5-7 YTL. Ikgyun1,8-2YTLkadardr.
Karhovn'da (YukanGoynuk(aytHavzasr)BuytlkVeKucukbasHayvancrlrk
Fotograf 4. Yayla sahalan 90k uzak otmadrgmdanyore halki yuk hayvanlarim kullanarak
yuylaya crkmaktadir.
Fotograf 5. Bicilen ,ay" alanmda otlatilan hayvan stirtileri.
KI~I gecirecek kadar yeterince hayvan bannagi ve yemi olmayan koylerdeki (Cukurtepe, Molasakir, Gecitli, Tuzluca) aileler, hayvanlanm ya satarlar ya da otlatmak icin daha cok Diyarbakir, Sanhurfa, Mardin ve Elazig gibi guney iIIerine gonderirler, Surulerin tasmrnasi icin, bir seferde 200 kuzu ya da 170 koyun tasnna kapasitesi bulunan cogunlukla 2 veya 3 kath kamyonlar kullamhr. Karhova'da havyan tasimacihgmda kullamlan 40 civannda kamyon vardir (Fotograf 6). Bunun yanmda, ozellikle ekim ve '. kasrm aylannda sevkiyat0 kadar artarki,Bingol ve diger ilcelerden hayvan rasnnacrhgr icin getirilen kamyonlar da kullamhr. Tasima ucreti mesafeye
176. Dogu CogratyaDergisi 16
---.---Cow and sheephusbandry inKarhova(UpperGcynukVillage Area)
gore degisir, Ornegin, 2005 yilmda tasrma ucreti, Karhova-Mardin 750 YTL, Karhova-Diyabakir 700 YTL ve Karhova-Sanhurfa 800 YTL idi.
Fotograf6.Hayvansevklerinde kullamlan kamyonlar.
KI~ icin yeterli yemi temin edemedigi icin iklim sartlanrun uygun oldugu gUney illerine kisi gecirrnek Uzere giden aileler, sUrUlerini belirli bir ilcret kar$llIgI otlatmaktadrrlar. Ornegin, 2004 kisinda Mardin'de otIatma parast oIarak koyun basma 5 YTL ve Sanliurfa'da ise 8-10 YTL arasmda bir ucret odenrriistir.KI~mevsimini gecirrnek uzere bir tUrktslak ozelligi tasiyan bu gibi yerlere giden aileler, ya yanlannda goturdukleri cadtrlarda barmmakta ya da oradaki ailelerin sagladrgr konutlarda kalmaktadirlar. llcede yeterli merasi bulunmayan kuzey ve kuzeybatidaki Karagol ve Seytan daglanrun yamac ve eteklerinde kurulmus koydeki ailelerin 'onemli bir krsrrn, bu gOy hareketine kanhr. Bazt aiIeler ise sadeee sUrUlerini gonderirler.
KI~ aylannda gUney illerine giden aile veya cobanlann bir kisrru,
gittikleri yerlerdeki ailelerle anlasma yaparak bannma ve otlatma ile ilgili ek bir masraf yapmamaktadnlar. Yaprlan anlasrnaya gore, ktslak ozelligi kazanan gUney illerinde kis mevsiminde sUrUlerin otlatilmasma karsihk
olarak yaz aylannda da Karhova'daki yaYlr ve mera alanlan
kullarulmaktadir. Aneak, guvenlik gerekcesiyle ilce dismdan gelen ailelerin
'yaylaIara crkmasma musaade edilmedigi icin zaman zaman bazt sikmtrlar da yasanrnaktadir.
llcede hayvancihk
°
kadar yaygm bir sekilde yaprlrnaktadtr ki, bir cok koydeki aile sayisi kadar hayvan bannagi-alur bulunrnaktadir. Ornegin, 80 haneden olusan Cukurtepe koyunde 70 ahrr tespit edilmistir, Baska birifade ile hemen her konutun yakmmda ahrr eklentisi vardir. Farkh
bUyUkltikte olmakla birlikte, yoredeki ahrrlar geneJlikle 150-200 kadar kllcllkbas hayvanm bannabilecegi kapasitede insa edilmistir. Bununla
Karhova'da (Yukan Goynuk(UYI Havzasi) BUyUk Ve Kncukbas Hayvancthk
birlikte 20-30 kapasiteye sahip ahirlar yamnda 300 hayvanm barmabilecegi ahirlara da rastlamr (Goynuk koyunde oldugu gibi). Ahirlar genellikle konutlann yanmda yaprlrrus olmakla birlikte, biraz uzakta insa edilenler de goze carpar, Cetin kis sartlanrnn yasandigi yorede, hayvan bannaklannda temel yapl malzemesi olaraktas ve catr ortu malzemesi olarak ta galvanize sac kullamlrrnstrr (Fotograf 7). lklim sartlanmn etkisi iIe ahirlann icinde . samanhk da bulunmaktadir. Bolmelerin birine de cesitli tanm aletleri ve havyasal urtmler konulmaktadrr. Dolayisiyla ahirlann ici iki veya ii, bolmeli
sekildeyapilrrusnr (Fotograf 8,9). •
Fotograf7.Ihpmar koyunde tasmalzemedeninsa edilmis ahirlaratipik birornek. Arastrrma sahasmda bu ahrrtipi enyaygmolamdir
Ahirlar genellikle bas it teknikler kullanrlarak insa edilrnis olup pek
cogunda kolon ve demir kullarulmarrusnr. Daha cok yigma denilen
tekniklerle yaprlan alurlar depremlerde cok fazla etkilenmektedir, Ilcede en
son 12 Mart (5,7) ve 14 Mart (5,9) 2005 ve 6 Haziran 2005 (5,7)
tarihlerinde meydana gelen orta siddetteki depremlerde ilcenin kuzeyindeki
Dortyol, Sankusak, Kizilcubuk, Ortakoy, Kumbet, Ihpmar ve Sucatr
koylerinde toplam 169 ahir yikihrken, 494 kucukbas ve 3 buyukbas hayvan
da telef olrnustur (Bingel Tanrn II Mudurlugu). Bunun yam sira
Kargapazan, Viransehir, Kantarkaya, Tuzluca, Yoncalik, Mollasakir,
Kasikcr, Ciftlik, Kazanh, Harmantepe, Kaynarpmar
ve
Cukurtepekoylerindeki hayvan bannaklan da hasar gormustur, Depremden en fazla Kiimbet koyunde 60 ahir yikrhrken 40 kadar da hayvan telef olmustur, YetkiIiIerden alman bilgiIere gore, yukarda bahsediIen depremlerden hemen sonra 40 binden fazla hayvan giivenlikkaygrsiyla sevk edilmistir
Cow and sheephusbandry inKarhova(UpperGcyntlkVillageArea)
Fotograf 8 ve 9. Alur veahiri9inden birgarOnO~(Karhova-Goynukkoyu),
Diger taraftan sahada yaprlan gozlemlerde (Temmuz-2005), 2006 krsma haztrhk olarak yikilan veya hasar gorrnus ahrrlarla ilgili bir onanrnm olrnarnast dikkat cekicidir. Kanaatimizce bunun iki nedeni olabilir, ahirlan hasar gormus aileler ya hayvanlannm bircogunu kis gelmeden satacaklar, ya
da deprem korkusunun etkisi ile hayvanlanm guney ilIerine sevk
edeceklerdir.
KI~ aylannda meydana gelebilecek orta siddette bir depremin, yaz aylardakine gore etkisi 90k fazla olacakttr, Cunku, orta siddetteki bir depremde bile 90k sayida ahir hasar gorecek ve belki de binlerce hayvan telef olacaktir. B u yUzden, deprem riski ve alurlann durumu dikkate almdigmda, kI~aylannda gUney ilIerine hayvan!ann sevk edilmesi gecici bir onlern gibi gozukrnektedir. Ancak, bir an once ilcenin cografi ortamma
uygun ve depreme dayanrkli 9agda~ hayvan bannaklannm yaprlmasi
gerekmektedir.
[lcenin genel arazi kullarusina bakildigmda cayir-rnera alanlanrnn 940 km2 lik bir alan kapladrgi gorulur, Bu deger, ilce arazi varhgmm
yaklasik %74'Une esittir (Table 2). Bunun 5000 ha.hk bir kismr
sulanabilmektedir. Kuzeyde Seytan ve Karagol dagian ile gUneydeki Serafettin daglan arasmdaki depresyon ovasmda tUr.ge~itliligi fazla olan step elamanlanyla kaplr genis dUzlUkler, mera hayvancihgi icin 90k uygun bir ortam hazirlarmstir. Zaten bu geni~ dUzlUkler, ilcenin en onernli dogal zenginlik kaynagmi olusturmaktadir,
Kaynak: Karhova Ilce Tanm Mildurlugu.
Tablo 2. Karhova lIcesinde Araz Kullaruhs Durumu (2005)
Yaralanma Sekli YOzolcilmil(ha) Oram(%)
Orman Arazisi 7413 5,49
I Cavir-Mera 99634 73,86
Tarla 16626 12.32
TarimDrsrAlanlar(Tasltk-Kayaltk) 11227 8,33
Tonlam 134900 100
..
.. ..Karhova'da (Yukan Goynukc;aYIHavzasr) BayukVeKucakbas Hayvancihk
Cayirlarda ot bicimi, ovada temmuz ayi ortalanndan itibaren baslamakta ve yilda bir defa yapilmaktadir, Ashnda sulama ve gtibreleme ile 9ay"' 'alanlan yrlda iki defa bicilebilir. Bicilen otlar, 2-3 hafta sonra balyalanarak ahrrlara tasmir. Ancak ahirlar hayvanlan ancak alabildiginden ot balyalan genellikle ahrr dismda depolanmaktadir (Fotcgraf 10,11,12), 2004 yihnda 30 balya otun flyan 350 TIL ve otun 10 kg.rm 3,5 YTL idi.
Fotograf10. Ovada bicilencayrralanlanndan bir gorunus,
Fotograf11,12. Konutlann veya ahrrlann yakmma konulmus ot balyalan.
llcede yem bitkisi uretimi oldukca smrrhdir. Tahil ekim alanlannm srrurh oldugu ilcede bu ytizden saman Uretimi de oldukca azdir. Nitekim 2003 yihnda ilcede 1750 ha.hk bir tarim alanma bugday ekimi yapilrrns ve sadece 3150 ton tirtin elde edilmistir (ortalama verim 1800 kglha). llcede ekilis alaru yildan yila artan tek tirUn arpadir, 1988 yilmda 10 ha ekimi ve 7.56 ton UrUn almrrusken 2003 yihnda tiretim ilcenin hayvan sayisi ile
Cow and sheep husbandry inKarlrova (Upper Goynuk Village Area)
,
karsilastmldrgmda pek onemli olmasa da artarak 160 tona ulasmrstir (Tablo
3). Fig ve cavdar ekimi de onemsizdir. Bunun yamnda ilcede kuspe
kullarurm da yok denecek kadar azdir.
Tablo 3.'Karhova'da EkimiYapilanYemBitkileri veTahil Urunleri EkilisAlanlan ileUretimleri (2004)
Kaynak: Bmgol II Tanm Mudurlugu venlermden. Biiyiik veKii<;iikba~Hayvancihk
Karhova ilcesinin gecrnis yrllara ait hayvan sayrlan ile ilgili saghkh veriler bulunmamaktadir, Kaldt ki ilcede bugun bile kucuk ve buyukbas hayvan sayrsuu tam olarak belirlemek cesitli nedenlerden dolayi da oldukca guctur, Nitekim Bingel
n
ve Karhova llce Tanm Miidiirliiklerinden alman verilerle, arazi cahsmalan sirasmda koylerde tespit edilen hay van sayilarmda onemli farkhhklar goriiliir.· Omegin resmi kayitlarda Cukurtepe koyunun hayvan varhgi 100 buyukbas ve 5000 kucukbas kadar iken, ailelerden . aldigmnz bilgilere gore lou degerler, srrasi ile 60 buyukbas 10 000 kucukbas idi, Bu nedenle, Karhovallce
tarrm Mudurlugu verileri kullamlmakla birlikte, arazi gozlernlerinden elde edilen bilgilere de zuman zaman yer verilecektir.il~e Tanm Mudurlugu'nde tutulan kayitlarda 19'11, )II: baz ahndrgmda hayvan sayismda belirgin bir arns oldugu anlasihr. Nitekim sign'. koyun ve keci sayisuun toplarru 1990 yilmda 325 341 iken lou sayi 57 304 artarak 382 645' e ulasrmstrr (Tablo 4). Ancak buyukbas hay van sayrsmda bir dii~ii~ (6761 bas) yasarurken, kucukbas hayvan varligmdaki arns dikkat cekmektedir. Buyukbas hayvan sayrsmdaki azalma, yoredeki mevcut hayvan bannaklannm yetersizligi ve yem fiyatlannm yuksek olmasi ile ilgilidir. Cunku buyukbas hayvaniar mera hayvancigi bakimmdan uygun olsa da, otlatma sliresinin kisa olmasi ve kism hayvanlann bannmasmr saglayacak ahirlann yetersizligi ve cok fazla yem ihtiyaci buyukbas hayvancihgi azaltrrustir (Fotograf 13). Bunun yanmda kism hayvanlann guney illere
sevkleri dusunuldugtmde buyukbas hayvanlann nakliyesi kucukbas
hayvanlara gore hem zor, hem de daha rnasrafhdrr.
Uriin Eldlen Alan(1m) Hasat Edtlm (ha) Vcnm (K!Yfia) Uretlm(ton)
Bugdav [750 1750 1800 3150 Arpa 100 100 [600 . 160 Yonca 2100 , 2[00 480 1008 • Filf 250 250 500 1750 Korunza 1100 [100 400 440 ..
..
.. .. ..... Yonca,figve korungauretimi kuru otolarakverilmistir.
Karhova'da (Yuknn Gcynuk CayrHavzast) BayukVeKii~.jjkba~Hayvancihk
Kaynak: KarhcvaIlce1anm Mudurlugu Kayrtlanndan hesaplanrmsnr(2003),
Tablo 4. Koylerin Alarn ve Kovlere Gore Ravvan Varhl!l.
I 9 9 0 2 0 0 3
Kov Alliin 81it1r Koyun Kei To lam 811r Kovun Ked Toulam
Merkezllce 17135 1190 7600 530 9320 750 10000 500 11250 Govnuk 2839 122 5150 110 5390 110 9000 250 9360 Krzrleubnk 3680 690 5700 514 6904 300 7000 'l2Jl 8220 Drtnkbv
-
110 6000 350 6460 S;mku'ak 2520 liS 2250 105 2473 120 0000 500 8620 SIl';JIJ 1315 163 1900 72 '2135 150 5000 350 5500 Knzunh 1617 96 1500 105 1701 50 3000 450 3500 liznnnr 2485 283 2900 240 3431 120 7000 200 7320 Hnnnanteoe 2305 OS 2200 115 2400 40 1500 100 1640 Vlmnsehir 1307 263 3000 126 4189 200 6000 300 6500 Kumbet 1070 162 3250 165 3577 120 6500 200 6820 xu Ikl;1 833 36 760 35 831 40 1500 100 1640 ukurtepe 2825 335 5160 115 5610 60 10000 300 10360 Mollasakir 2042 225 5750 160 6135 100 5000 130 5230 (il.'~illi 1608 242 4750 100 5092 210 5000 250 5460 'ifllik 709 232 2350 92 2674 50 2000 250 2300 ])Urtvol-
160 7000 200 7360 Kunrurkava 1775 1237 11100 238 12620 110 0000 200 8310 Tuzjuca 2310 381 7400 212 7993 30 5000 150 5180 Yoncnlrk 1317 120 5250 110 5480 150 9500 300 9950 Kuruarxmm 3610· 330 22250 1500 24000 230 30000 750 30980 Sakaorcu 1540 133 7000 35 7168 100 13000 300 13400 Scrunckuva 2575 790 11900 J77 12867 400 15000 300 15700 Yorgnn'aYlr 10080 320 7100 205 7625 350 9000 550 9900 'nurk 1130 200 3500 OS 3785 110 7000 200 7310 .Ba-'llba 14765 1485 20200 1690 23375 ISOO IS 000 800 20600 T:I~1l.nv 3495 102 15000 185 15287 110 7000 900 8010 Tcklular 3165 420 6500 110 7030 350 11000 400 11750 Boncukeozc 2308 290 3100 116 3506 350 0000 200 8550 Bah'ckov 2176 265 5900 200 6445 150 0000 300 8450 Knvnnk 1190 265 3400 645 4310 40 3000 1200 4240 Ycnikov-
-
- 50 2000 500 2550 Kim '(cpl' 1438 326 4900 247 5473 100 5000 200 5300 <Wi 'ill 1930 230 5800 165 6195 470 12000 300 12770 Kalcncik 690 110 2000 95 2213 200 5000 300 5580 ncvecu; 1940 55 3100 1100 4255 40 4000 1300 5340 SIll!llfll"1 812 48 6000 [710 7758 150 4000 900 5050 Hncrlur 2555 720 2950 3400 7070 500 3000 4000 7500 Kumbnknk 900 125 3100 70 3295 100 4000 500 4600 Derin a 900 105 4300 45 4450 120 4000 600 4720 Yigiller 5947 754 22650 3401 26805 350 13500 5000 18850 A,Yagmurlu 875 135 4350 143 4628 120 4000 1000 5120 Y,Yai!.murlu 060 320 4100 335 4755 80 3000 1900 4980 KlZllailac 2285 175 3300 641 4116 400 3500 2100 4110 Kurhcu 2580 95 2250 435 2780 35 3000 1150 4185 Soeuknmar 1565 85 2700 1130 3915 30 3000 2500 5530 K;I\,I1i1111Inar 420 9890 1075 11385 50 4000 1100 5150 Ilas:ll10l'il 13880 2615 19900 345 22860 300 9000 250 9550Genet Tcnlam 134899 16906 285910 22525 325341 III 145 337000 35500 382M5
, .. ..
Cow andsheep husbandry inKarhova(UpperGoyntlkVillageArea).
Fotograt 13. llcede buyukbas hayvancrhk gUngecnkceazalmaktadir.
Karhova'da mera alanlan genis yer kapJamakla birlikte, ilcedeki hayvan varhgr, cayrr ve otIak alanlanna dusmesi gereken hayvan sayisimn, 3
katma yaklasrnrs durumdadir, Gercekten de Karhova'da kucukbas
bayvanlann toplam sayisi 382 645 iken, cayir-mera sahasi da 99571 ha.drr. Yuksek ot verimine sahip cayir ve otlaklarda 1000 ha. dusen hay van
varligmm buyukbas. hayvanlarda 200'U ve kucukbas hayvanlarda 1500'U
asmamasi gerekir (Doganay,1998:234). Bu arada, Dogu Anadolu Bolgesi icin yapilan bir cahsmada, bolge meralanndan ortalama 115 gUn yararlanma
imkam dikkate ahnarak 2 ha.hk bir merada 7 kucukbas hayvamn
orlaulabilecegi belirtilmektedir (Koday,2005:48). Buna gore 1000 ha.hk mera alanma yaklasrk 3800 kucukbas hayvan duser, Meralardan sadece
hayvan otlanlmast arnaci dismda kishk ot ternin edilmesi icin de
faydalamldrgi dikkate ahnarak bu cahsmada, Doganay'm kullandrgi 1000
ha.ltk tnera alanina 1500 kiiciikbas hayvanin diismesi kriteri esas almmrsnr. , Yoredeki yan nemli iklim sartlan dikkate ahndigmda, Karhova'da otlatma suresi, ovahk alanda 150-160 ve daghk alanda ise130 giinU bulur. Buna gore, yoredeki cayir ve otlaklarda,150 bin kucukbas hayvam besleme potansiyeli bulunrnaktadir. Oysa, yayla sezonunda ilce dismdan yoreye geJen Beritan asiretine ait kucukbas hayvanlarla birlikte bu sayi, 500 bine yaklasir.
Bu nedenle meralarm ot potansiyeli dikkate almarak hayvan sayismm
azaltrlmasi gerekmektedir. Meralardan kishk ot temini yanmda yaz
devresinde surulerin otlatrlmasr ile ince yem ihtiyacmm bir kismmm ilce
drsmdan temin edilmesi saglamrsa, yorede300 bin kucnkbas hayvamn
beslenmesi mUmkUndUr. Bu sayimn cok fazla asilmamasma dikkat
edilmelidir. Karhova'daki bUyUk ve kucukbas hay van varhgmm 400 bine
Kurhova'da (Yukan Goyntlk Cayr Havzast)Buyuk Ve KucakbusHnyvancrhk
ulasng; dikkate alirursa, meralar uzerinde yogun bir baskinm oldugu kolayhkla anlasilabilir, Beritan asiretine bagh ailelerin ilcedeki yaylalan
kullanmalan bu baskryi daha da artrrmaktadrr.
Diger taraftan Bingel ilinde yaklasik 432 bin ha.hk cayir ve otlak alaru ile hayvan varhgr (757104) oranlandigmda 1000 ha. dusen kucukbas hayvan sayrsr 1752'dir. Karhova llcesinin meraalam ve kuctikbas hay van varhgr dikkate almmazsa, Bingel ilinde 1000' ha.hk mera alamna 918
kucukbas hayvanduser, 0 haldeKarhova'damera ve otlak alanlannabUyUk bir baski soz konusudur, Bu nedenle, bir taraftan ilcedeki hayvan sayisr azalnlirken, diger taraftan da Beritan asiretinin Bingol'un diger ilcelerinde yaylarnasi saglanmalrdir.
Karhova'da hayvan varhgmm koylere gore dagihrruru, koylerin
alanlan, teror ve bundan kaynaklanan guvenlik endisesi, kucukbas
hayvanJann kism daha ihk olan gUney illerine goturulrne durumu
etkilemekle birlikte, ana faktor, cayrr ve otlak alanlannm buyuklugudur. Nitekim Seytan ve Serafettin daglanrun ovaya bakan yamaclannda ve ova
koylerinde hay van sayrlan fazladir. Buralarda kurulmus yarnac ve ova koylerinde, hayvan varhgr, 30980 (Kargapazan) ile 9900 (Yorgancayir)
urasmda degisir. Bu koylerden daglrk alanda genis arazisi bulunan
Cukurtepe, Yigitler, Sakaoren ve Baglrisa genis mera alanlanna sahip -yerlesmelerdir. Ovada kuruldugu icin ot veriminin yUksek oldugu meratara
sahip Kargapazan, Yorgancayin, Hasanova, Toklular,. Cilligol ve
Kantarkaya koylerinde hayvan varlrgi cok fazladir. Yonetim ve ticaret fonksiyonunun kismen onem kazandigi Karhova kasabasmda da 11250' yi bulan kucuk ve buyukbas hayvan varhgi dikkat cekrnektedir. Buna karsihk,
uruzisi ve mera alarusuurli olan vadi ve yarnac koylerindenKazanh (3500) Ciftlik (2300) Harmantepe 1640), Kasikci (1640) ve Yenikoy (2550) hayvan
varlrgirunen az oldugu koylerdir.
Nufus ile hayvan varhgi arasmdaki iliski incelendiginde, 10 kisiye dusen hayvan varlrgi acismdan ilce 118 degeri ile onemli bir yere sahiptir. Tanmdisrfonksiyonlann nispeten onemkazandigrKarhova ilce merkezinin nufusu ve hay van varhgi dikkate almrnazsa, bu deger 157'ye ulasrnaktadir. Yoredeki aile buyuklugu'nun 6.6 oldugu dikkate alnursa", aile basma dilsen hayvan varlrg: 200'U gecer, [lee, 10 kisiye dusen hayvan varlrgr acrsindan gerek baglr oldugu il (29.8) ve gerekse Dogu Anadolu Bolgesi (16.2) ile Ttirkiye ortalamasma (18.9) gore (Koday,2005:51-52) cok yuksek bir degere sahiptir. Buna gore, yore ekonomisinde hayvancrhk temel ekonomik faaliyet
J DiE. Ocncl Ntlfus Sayuru Nufusun Sosyal ve Ekonomik Niteliklcri 2000, Bingel. 5.200.
Cow and sheep husbandry inKarlrova (UpperGoynukVillageArea)
a 0 ar iova a 1 Uyu a~ a van ur en.
"
0 0 3"
0 0 4Ktllttlr Melea Yerli Tcclam Kultur Melez Yerli Toolam Buzagi-Dana 339 2771 2545 5656 396 3787 1755 5908
lnek 236 1930 1773 3939 1480 1780 118 4377
Boeu-Okuz 21 337 147 505 11 176 77 265
Toplam 597 5038 4465 10100 1887 6743 1950 10550
durumundadir, Baska bir ifade ile yorenin yiiksek hayvancihk potansiyeli ilkel yonternlerle de olsa onemli olcude degerlendirilmistir.
2003 yih verilerinde koylere gore hayvan dagrlmuna bakildigmda en fazla hayvan sayis: 30 980 bas ile Kantarkaya'da oldugu gorulmektedir. Bunu 20 600 bas ile Baghisa, 18 850 bas Yigitler, IS 700 bas Serpmekaya, ve 12 77D ~la CiHigiil koyleri takip etmektedir (Tablo 4). Kuskusuz koylere gore hayvan dagilmuru belirleyen en onemli faktor, cayrr ve mera arazisi varhgidir.
Karhova ve koylerinde hayvancihk faaliyeti daha cok ekstansif
yonternlerle yapilmaktadir. llcede cagdas yontemlerle yapilan besi
hayvancrltgiyeterince gelismernistir. Bunun yamnda buyukbas hayvanlann biiyiik bir cogunlugu da melez (6743 bas) ve yerli (l950 bas) irklardan olusmaktadir. Et ve silt verimi yiiksek olan kiiltilr (1887 bas) irklan oldukca azdrr. llcede son yillarda buyukbas hayvanlarda yurutulen islah cahsmalan sonucunda yerli tilrlerin hizla azalarak, kultur ve melez irklanndaki
artrs
goze carprnaktadir (Tablo 5).
T bl 5 K I 'd ki B .kb H T" I .
a 0 arlova a I ucukbas ayvan Turleri.
Kovun Keei
Mor Karaman
I
Ak KaramanI
lvesiI
Toplam KIII
KilislToplam 231250 1 110075 1286751 370000 199461 54·1 20000" • •v. •
Kaynak. Karhova: lI<;e Tanm Mudurlugu Kayitlanndan hesaplanrmsur (2004).
Kaynak: IlceTanmMudurlugu Kayulanndanhesaplannusur (2003-2004).
Sigtr sayismm tilr bilesimine gore, yorede en fazla buzagr-dana bulunur. inek sayismdaki ise 2003'e gore belirgin bir dil~il~ gorulur, Bu
dU~U~, yeterli yem ihtiyacirun karsilanamamasi ve maliyet yuksekligi nedeniyle hayvanlann erken kesiminden kaynaklamr.
llcede kucukbas hayvan turleri arasmda morkaraman, akkaraman ve
ivesi yaygm olmakla birlikte, dogal cevreye en uygun tilr olan
morkaramanm sayisi oldukca fazladir (Tablo 6). Aneak soz konusu koyun
tiirUniln et ve silt verimi oldukca dusilktur. Nitekim bu hayvarun eanh aglrhgl 50 kg. civannda, yrlltk yapagi verimi 1-1,5 kg ve silt verimi de gUnliik ortalarna l kg kadardrr. Aynea morkararnan yrlda I yavru verrnekle birlikte genellikle 10 koyundan binyildaiki yavru verebilmektedir.
T bl 6 K I 'd k' K H
Kurhovu'da (Yukun Gcynuk<;aYIHavzasr)Buytlk VeKil~ilkba~Hayvancrhk
Karhova'da sap dismda onernli bir hayvan hastahgr gorulmez". Kaldi ki bu hastahk ta bir tehlike arz etmemektedir. Sarbon gibi diger hastahklar, geneIlikle asiret suruleri ile yoreye gelmektedir, Aneak, bu . hastaiIklann gorulrnesrkhgi cok fazla degildir,
Hayvansal Uretim
Ilcede 2004 yihnda 370000 bas koyun ve 20000 bas keci kirkilarak 684,5 ton yapagi ve 13,3 kil uretimi gerceklestirilrnistir (Tablo 7). Bir mor koyundan ilkbahar aylannda 500 gr, yazm ise 250 gr yiin almmaktadtr. Ortularna olarak bir yetiskin bir koyun I kg bazilan ise 1,5 kg yiin almrnaktudir. 2004 yilmda I kg yiin 2,5 YTL iken 2005'te bu deger 1,8 YTL yekadar dusmustur,
Kuynake Bingo! II TanmMudurtuguKayrtlanndanhesaplanrmsnr (2004).
Tablo7. 2004 vIIIktrkilanhavvansavtsr-vapagive krl Uretimi.
KOYUN KEel
Krrkrlan havvansaYISI I YaDni:t!llretimi(ton) Kirkrlan havvan savisi I Kduretimi(ton)
370000 I 684.5 20000 I 13.5
.. ..
Karhova ilcesinde 2003 yilmda 4377 sagilan buyukbas havyadan 7353 ton, 155400 koyundan da 4755 ton siit elde edilrnistir (Table 8). Oretilen siitiin bir krsrru taze olarak satilsa da, slit tiearete pek konu olrnaz. Daha cok peynir tiretiminde degerlendirilir. Ozellikle evlerdeyapilanpeynir, . daha sonra tuccarlar tarafmdan toplanarak atolyelerde tulum peynirine donusturulmektedir. Ortalama olarak 5 litre sutten I kg peynir elde edilmektedir. Peynirin kilosu, 2004 yihnda2 YTL'den ureticilerden almrms ve atolyelerde tulum peynirine donusturuldukten soma yaklasik6 YTL'den
pazarlanrmsur.
Tablo8 Karlrova'da turlerine sore sur uretimi
iNEK KOYUN KEel
Huyvan Suguan Oretim Hayvan Sagilan Uretlm Hayvan Hnyvan Uretim
snyrsr hayvan Ion saYISI hayvan Ion SaYlSI SaVISI 100
10550 4377 7353 370000 155400 4755 20000 8400 252
.. ..
KaynakrBingelII TanmMudurlugukuynlanndanhesaplanmrsnr (2003).
llcede peynir uretilen 7 irnalathane (mandira) bulunmaktadir. Yaklasrk olarak her atolyede 4-5 ki~i cahstmhr. Genellikle rnayis, haziran, temmuz ve agustos aylannda mevsirnlik olarak isletilen imalathanelerden tam olarak ne kadar tulum peynir iiretiminin gerceklestirildigi tespit edilemernistir, Diger taraftan bu atolyelerdeki imalatm saghklr bir ortamda
Bu bilgi Karhova ilce tanm mtidtirltigti saghk teknisyeni Ahmet Kaplan'dan
ulmrmsnr.
Cow and sheephusbandry inKarhova (UpperGoyntlkVillage Area)
yaprldigmr da soylernek mumkun degildir (Fotograf 14,15). Yeterli denetimlerin yaprlmadigi bu atolyelerin bir an once cagdas rnandiralara
donusturul mesi gerekmektedir. . .
Fotograf14,15. Peynirhaneden bir gorunus,
Karhova belediyesinden alman bilgilere gore kesilen hayvan sayisr,
et ve deri uretirni hakkmda herhangi bir kayit bulunmamaktadir, Ancak yerinde yapilan tespitlerde ilce merkezinde, bir mezbahanenin oldugu ve gunde birkac hayvan kesiminin yapildigi tespit edilmistir, (Fotograf 16). Diger taraftan, ozellikle kl~aylannda kullarnlmak uzere kavurma yaprrmmn
onem kazandigi yaz aylannda ise ihtiyaca gore kesim yapildigi anlasilrmsnr. llcede daha cok canh hayvan ticarete konu olmaktadir. Hayvanlann canh olarak en fazla pazarlandrgi iller istanbul, Ankara, Malatya, Diyarbakir, Gaziantep ve Sanhurfa'dadrr,
Fotograf16. Karhova Belediyesi'ne ait bir mezbahane,
Karhova'da (Yukan Goynuk(aYI Havzast) BuyukVeKucukbas Hayvancrhk
Bashca Sorunlar ve
l;oziirn
OnerlleriKarhova ilcesinin yilksek bir sahada bulunmasi ve elverissiz iklim
sartlan, hayvancihk dismda baska bir tanm faaliyetinin onem kazanmasma
imkan verrnemektedir, Saharun,yiiksek 01= yanmda, yan nemli iklim
sartlanmn hukum surmesi nedeniyle yore, ot bakrmmdan zengin bir
potansiyele sahiptir. Bunun yanmda geleneksel olarak devam eden
hayvancihk faaliyeti sonucunda, kucuk aile isletrneciligindebilgi birikimide
kazamlrrustrr. Ne var ki hayvancihk bakmundan uygun dogal sartlara
ragmen, ilcede hayvancilrkla ilgili bircok sorun yasanmaktadir. Asagida
belirtilen onerilerin dikkate almmasi ve uygulanmasi yorede etkili olan bircok sorunun cozumlenmesine katki saglayacaktir.
Dogal cevre sartlanyla ilgili sorunlann basmda yorede cok srk etkili olan depremler 'gelmektedir, Sahanm aktif fay kusaklan uzerinde olmasi
yarnnda, ev ve hayvan bannaklannm deprem riski dustmtllmeden veya
ekonomik srkmtilar nedeniyle uygun bir bicirnde yapilmarnasr buyuk bir tehdit ortaya crkarrmstir.Nitekim en son meydana gelen depremler bunu bir kez daha ortaya koymustur, Bu nedenle her seyden once
bu
dogal afet goz onune almarak hayvan bannaklannm modern bir bicimde yeniden insaatma gerekvardir,Bunun icin, yorenin jeolojik, litolojik, iklimsartlarma uygun ve aym zamanda cagdas hayvancrhk faaliyetlerinin yapilabilecegi ahir planlanhazrrlanmahdrr. Ciftcilerin bu plana gore ahrrlanru yapabilmeleri icin,
gerekli denetimleri deyapilmasi sam ile faizsiz krediler verilmelidir.
Dogal ortam sartlardan kaynaklanan bir diger sorun culasrmdtr.
Ulasimla ilgili olarak en onemli sorun krs aylannda Karliova-Erzurum ve Karhova-Bingol karayolu ile koy yollanmn trafige .kapanmasidrr. Bu bakimdan ozellikle kis aylarmda kar ve tipi nedeniyle yolun trafige
kapanmasi beraberinde bir takrm sosyal ve ekonomik sorunlar
dogurmaktadrr,KI~ mevsiminde zaman zaman yem tiikenmesi nedeniyle zor glinler geciren ciftcilerin sayisr da oldukca fazladrr. Cunku karayolunun kapanmasi nedeniyle yore drsindan yeterli yemi getirtemeyen-alamayan veya uzun ge~en krs mevsimi nedeniyle yemi tukenen bazi aileler, erken kesim yapmak zorunda kalrrusnr (Sever,2005:300). Bunun yamnda, karayollanna yapilan bakrm ve onanm hizmetIerinin, hatta karla mucadelenin yeterli
oldugunu soylemekde guctnr,
llcede mera alanlan genis yer kaplamakla birlikte, cayir ve otIak alanlanna dllsmesi gereken saymm 3 katma yaklasmis durumdadir, Baska bir ifade ile yoredeki cayir ve otlaklarda 150 bin kucukbas hayvan besleme potansiyeli bulunmasma karsihk, yayla sezonunda bu sayi 500 bini bulur. Bu
Cow andsheephusbandry inKarhova(UpperGcynukVillage Area)
nedenle meralarm ot potansiyeli dikkate ahnarak hayvan sayismm
azalulmasi gerekmektedir. Meralarm sadece yaz devresinde kullarulmas: \C .bazi ince yemin ilce dismdan temin edilmesi saglamrsa, yorede 31111 bin
kucukbas hayvamn : beslenmesi mumktmdur. Aeil tedbir olarak,
Karhova'daki besicilerin yaylalan kullanmak sarti i1e Beritan asiretine
mensup ailelerin yoreye gelmeleri onlenebilir, .en azmdan.smirlandmlabilir. Yukseltisi fazla olmakla birlikte, yetisme donerni -daha kisa olan silajhk rrusir Uretim imkanlan arastmlarak Karhova'da rrusir tanrrunm yapilabilme durumu tespit edilmelidir. Cunku AB ulkelerinde hay van yemi olarak en fazla kullarnlan tirUnlerden biri de rmsudir. Aynca, yakm cevredeki seker fabrikalanndan kuspe ve misir yetistirilebilecek Mus ve Bingel ovalanndan hayvan yemi icin silaj getirilebilir. Bunun yanmda, yoreden disanya ot satislannm da durdurulmasi gerekir.
llcedeki hay van barmaklan hijyenik sartlardan oldukca uzaktir. Temizlik ve havalandrrrna konusunda ciddi sorunlar gorulmustur, Depremin yoredeki ahirlara verdigi zararlar nedeniyle ahrrlann bUyUk bir krsrm yeuilenmelidir. Bu frrsat degerlendirilerek yore sartlanna uygun ahirlar yamnda kir tutmayan fayans veya mermerlerin kullamldigi imalat yerleri de yapilmalidir.
Bir diger sorun pazarlama iIe i1gilidir. Gercektende aileIer hayvanlanm nereye ve nasil satacagmi konusunda yeterince bilgili degiller. Bu konuda ciftci egitimine onern verilmesi yanmda, gerekli hijyenik ortarmn saglanarak hayvansal UrUnlerin taruturuna onern verilmelidir. Aynca hayvansal UrUnlerin kolayhkla pazarlanabilrnesi ve destekIenmesi icin aeilen kooperatiflesrneye ihtiyac vardir. Yaz doneminde acik alanda otlatilan hayvanlann et kalitesi de oldukca yiiksektir. Bu nedenle bUyUk marketlerle ureticilerin anlasma imkam saglanabilir. Boylece hayvanlan canh olarak pazarlanmasi veya ildeki mezbahanelerde kesilmesi pazarlama konusundaki sikrnnlann asrlmasma katki yapabilir.
llcede besi ve sUt hayvancihgi uygun irklann sayrsi oldukca azdir. Yerli irklar, gerek aglr kis sartlan ve gerekse yetersiz beslenme nedeniyle cok hrz bir sekilde dejenere olmustur, Bunun sonucunda yoredeki ister kucukbas ve isterse buyukbas olsun hayvan varhgmm bUyUk bir kismmr, et ve sUt verimi dusuk yerli irklar olusturrnaktadir. Bu nedenle, yore sartlarma uygun yUksek verimliirka mensup hayvan sayisi artmlmalrdir,
Sahada mera hayvancihgi yapildigmdan yem bitkisi Uretimine onem verilmemektedir. Bu konuda deneme arnach bir takun girisirnler olsa da sornut bir sonuca ulasilamarmsur, Yeteri miktarda kishk yem temin edemeyen aileler, ya yUksek fiyattan yem satm almak zorunda kalmakta, ya
da surulerini hava sartlannm daha uygun oldugu gUney illerine
Karhova'da(Yukan GcynukCayl HaVZaSI) BUylikVeKUc;:Ukba$Hayvancrlrk
gondcrmektedirler. Hatta baziaileler, bu gti~e kendileri de kanhrlar, Bu gti~
hareketi, saglrk, egitim ve bannrna gibi sorunlara da neden olur. Yeterli yem temin edemeyen bazt aileler de cozum olarak hayvanlanru ya satmakta ya da kesmek zorunda kalmaktadtrIar.
Kishk yem ihtiyacmm karsilanamamasi, meralann cok daha uzun sure kullamlmasmaneden olmustur-Ozellikle karortiistirrUn kalkar kalkmaz meralara cikanlan hayvanlar, yeterince buyumernis ve rslak-nernli topraga tam olarak tutunamarrus bitkileri ezer ve hatta tahrip eder. Kuskusuz buyukbas hayvanlann bu konudaki etkileri cok daha fazladir, Dolayisiyla, ilcede ya buyukbas hayvan yetistiriciliginden tamamen vazgecilmeli ya da ahirlarda beslenip meraya crkanlmamasr saglanmahdtr. Hayvancrlrkla
gecinen aileler, krshk yem ihtiyaciru karsrlayabilmek icin Diger taraftan Beritan asiretinin yaylara gti~ti onlenerek, buralardaki meralann Karhovali ciftcilerin kullammma acilmasi uygun olacaktrr, Aynca Bingtil'de mevcut 2 yem fabrikasma ilaveler yaptlarak ueuz yem ihtiyacmm temini yoluna
gidiImelidir.
Karliova il~e Tarim Mudurlugu ve yare halkr ile yap dan
gorusmelerde ortaya cikan sonuc, ilcede krs mevsiminde hayvanlann %50'sinin baska yerlere (Diyarbakir, Sanli Urfa, Mardin, Elazig) giuigi anlasrlrmstir,
Yorede yaprrus oldugumuz gozlernlerde, ozellikle 1975-1985 yillan arasinda hayvancrhk, bliyiik gelir getiren bir ekonomik faaliyet oldugunu belirledik. 0 donemde canh hayvan ticareti yapan yaklasik 75 aile bulunurken, bugun sadece 5-10 aile kalmisnr. Hayvancrlikta oncrnli ekonomik kayrplara neden olan erken kuzu kesimi veya ticareti yok denecek kadar az oldugu belirtilmistir, Oysa, gunumuzde yem fiyatlannm yuksek
01masi ve bannma sorunlan nedeniyle, hayvanlar kuzu iken satilmaya baslarm~bu da ekonomik geliri oldukca azaltmrsnr. Ozellikle ilcede yasanan bu sorunlan iyi bilen tticcarlar ekim ve kasrm aylannda ilceye gelerek, hayvanlan dusuk fiyatlarla satm almaktadtrlar,
Iicede hayvancilrk faaliyetiyle ile ilgili ternel sorunlardan biri de yem fiyatlanrun yuksekligine karsthk, canh hayvan ve et fiyatlann: dusuk
01 rnasidrr, Verlmliligin artrnlabilmesi icin maliyetin dusurulmesi gerekir. Kuskusuz bunun icin de hayvan tiirlerinin islahi yarunda, yem ihtiyacrrnn btiytik bir kisrrurun aileler kendi mera ve tarlalanndan temin etmesi ile mtimklin olabilir.
Devlet, hayvancrhgi tesvik amaciyla, sadece ticari kaydr bulunan mandrra veya sut irnalathanelerine sanlan slit icin KDV iadesi icin ve bir de yem bitkileri iiretimi yapan ~ift~ileredekar basina 18 He 50 milyon arasmda oderne yapmaktadir. Tesviklerin artmlrnasi gerekir. Ekip-bicrne faaliyeti ile
Cow and sheep husbandry in Karhova (UpperGcynuk Village Area)
I Llgra~an ciftcilere nasil UrUn bazinda belirli miktarda bir destekte bulunuyor ve UCUZ motorin (rnazot) ahnmasr icin katki yapryorsa, hayvancilrgi da desteklemek icin hayvan basma belirli bir miktarda para odenebilir,
Tesvikler konusunda onemli sikmular bulunmaktadir. Cunku,
yorede hayvancihk yapan ailelerin meralan, tarlalan ve yaylalan kullanma sekilleri konusunda aynnnh birc;ah~mayaprlmarrusnr. Di~rtaraftan ilcede, koylere ve hatta ailelere gore ne kadar hayvan varligmm bulundugu tarn
olarak bilinmemektedir. Dolayisiyla, hay van basma yaprlacak bir
desteklemenin de amacma ulasmayacagi kanaatindeyiz. Bu nedenle,
oncelikle yorede kadastro cahsrnalan yapilmah, rnera ve yaylalarm kullarum esaslan belirlenmeli, kay ve ailelere gore hayvan varhklanmn aynnuli bir envantericrkanlmahdir.
Karhova ilcesinde hayvancilrgm gelismesi icin oncelikli olarak hayvan islahmm yapilmasi gerekmektedir. Bunu icin morkaraman, Kangal ile ivesi gibi et ve sUt verirni yUksek tUrlere tohurnlama yaprlabilir,
Ilcede yem bitkisi Uretimine onern verilmelidir. Stilanabilen alanlarda slajhk rmsir, fig, yonca ve korunga olmak uzere cografi ortama en uygun yern bitkisi tUrU yetistirilmelidir. Bunu yanrnda ternel ismma yakitr olan tezekkullammi azaltilmah, ciftlik gUbresinin c;aYlr ve otlak alanlannda dcgerlcndirilmesi saglanmahdir.
Bunlar yaprldigi takdirde hayvancilikla ilgili sorunlarm tarnamen bitecegini soylemek guctur, Ancak belirtilen onlemlerin yam srra modern alnrlar, sut ve peynir atolyeleri ile yUn ve et hay van kesirnleri ile ekonomik kayrp onlenir diger yatmmlar icinde finans saglamr,
Sonne;
Dogu Anadolu Bolgesi'nin en onernli yayla sahalarmdan birine sahip Karhova ilcesinde ekonomi, havyacihga dayanmaktadir, Ancak, gecmiste oldugu gibi, birkac aile dismda gUnUrnUzde de gecim tipi faaliyet olarak yapilan hayvancihk, yUksek bir kazanc getirrnernekte ve toplurnsal sorunlarrn cozurnune de onernli bir katkr saglamarnaktadrr. A~Ir1 otlatma nedeniyle hayvancrlrk potansiyeli giderek onernirii kaybederken, gecim
srkmnsi ceken aileler goC; etmektedir.
llcedcki hayvancihgm iyilestirilmesi ve eskiden oldugu gibi ternel gecim kaynagi ozelligini yeniden kazanmasr, yukarda belirtilen onerilerin uygulanmasma baghdir, Ancak, yore ciftcisinin egitirn dururnu dikkate alrndrgmda, basta hayvancihk olmak uzere, krsa bir surede buradaki butlln sorunlann cozumekavusturulacagmi ileri sUrmek oldukca gUc;tUr.
Karhova'da (YukanGoynuk Cayr Havzasr) BuyukVeKtlctlkbas Hayvancihk
KAYNAK<;A
ATALAY,i., 2002, Ttirkiye'nin Ekolojik Bolgeleri, Meta Basrrnevi.Izmir.
BULUT,
i.,
GiRGiN, M" GOK, Y., 2000, Kalecik Heyelaru (Karhova}. Dogu. . Cog..Der..Sa)1l:3.,sA7~Erzurum. DiE-2000, Genel Nufus Sayrrrn. Ankara ..
DiE, Genel Nufus SayirruNufusun Sosyal ve Ekonornik Nitelikleri 2000, Bingel, DOGANA Y, H., 1997, Turkiye Beseri Cografyasr, Milli Egitim Basimevi, Yaym
Kodu 97.34.Y.0002.1464, istanbul.
DOGANAY, H., 1998, Turkiye Ekonomik Cografyasi. Cantay Kitapevi. Konya
DOGANA Y,H., 1980, Tiirkiye Hayvanciligi veNufusun Beslellmesi.Atattirk Univ.
Edebiyat Fak. Arasnrrna Dergisi SayI.12, Fasiktil 2, s.379-412, Erzurum. ERiNG, S., 1953, Dogu Anadolu Cografyasi. ist. Oniv. Yay. No: 572. Cog. Enst.
Yay. No: 15. istanbul.
GORGELiOGLU, E., 1997, Dagltk Arazi Kullaninunda Yayla ve Ormanlar. lst.
Univ. Orm. Fak. Der.. SeriB.Cilt: 47, Say" 1-2-3-4, s. 29-38. iSTANBUL. KODAY, S., 2005, Dogu Anadolu Bolgesinde Hayvancihk. Ataturk Universitesi
Yay.949, Fen-Edb. Fak. Yay. No. 104,ArastirmaSerisi No.74, Erzurum.. OZGAGLAR," A.,1995, Ttirkiye'de Kticukbas ve Biiyiikbas Hayvanlartn Cografi
Daglll'·" Ankara Univ. Ttirkiye Cografyasi Arastirma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayi.d,s. 19-6 I ,Ankara.
SEVER, R. 2005, Erzurum-Bingol Karayolunda Ulasuni Guclestiren Cografi
Etmeiller.,Dogu Cografya Dergisi SayI:14, s.283-31O, Konya.
TONBUL, S., 1990,Bingo! Ovasi ve Cevresinin lklimi. Firat Univ, Sos. Bil, Der. Cilt:4, Say" I, s.263-314, Elazrg.
UNAL,G., 2004, Ereurum'un Hayvancilik Potansiyeli. Dogu Cografya Dergisi,
SayJ:12, s.259-276, Konya
http://www.bingol.gov.trlilceler/karliova.html http://www.mta.gov.tr/depremlkarliova_depremi.pdf
