A n k a r a E c z . F a k . M e c . J . F a c . P h a r m A n k a r a 1 2 . 83 (1982) 1 2 . 83 (1982)
T ü r k i y e ' d e Y e t i ş e n F u m a r i a L . T ü r l e r i v e B u T ü r l e r i n A l k a l o i t l e r i Ü z e r i n d e A r a ş t ı r m a l a r *
I. T ü r k i y e Fumaria''larının Morfolojik Özelikleri. T u r k i s h Species of Fumaria L. a n d T h e i r Alkaloids I. M o r p h o l o g i c a l C h a r a c t e r s of T u r k i s h Species of
Fumaria B i l g e Ş E N E R * *
GİRİŞ
Fumaria L. cinsi, P a p a v e r a c e a e familyasının " F u m a r i o i d e a e "
alt familyasına ait bir g e n u s t u r . Y e r y ü z ü n d e m o n o g r a f i (1,2) ve flo-r a l a flo-r d a (3,4,5,6,7,8) kayıtlı 46 k a d a flo-r t ü flo-r ile temsil edilen Fumaflo-ria'laflo-r, kuzey y a r ı k ü r e n i n A m e r i k a dışındaki ı l ı m a n ve s u b t r o p i k a l iklim böl-gelerinde yetişmektedir. M e m l e k e t i m i z d e d o ğ a l o l a r a k 13 Fumaria L. t ü r ü (3) yetişmektedir. Bu t ü r l e r d e n yaygın o l a r a k b u l u n a n F.
officinalis L., h a l k a r a s ı n d a " Ş a h t e r e , sedefotu" gibi isimlerle
bilin-m e k t e v e b u b i t k i n i n t o p r a k ü s t ü kısıbilin-mları k u r u t u l d u k t a n sonra, ç a y gibi k a y n a t ı l a r a k , e g z a m a ve sedef h a s t a l ı ğ ı n a karşı k u l l a n ı l m a k t a d ı r .
Fumaria ismi, L a t i n c e " f u m u s t e r r a e " d e y i m i n d e n gelmektedir.
Grimsi-yeşil r e n k t e o l a n Fumaria t ü r l e r i n i n , t o p r a k t a n ç ı k a n b i r du-m a n g ö r ü n ü du-m ü n d e o l du-m a s ı n d a n dolayı, bitkiye b u isidu-m verildu-miştir. Ayrıca, ö z s u y u n u n gözleri d u m a n gibi yaşarttığı d a b i l i n m e k t e d i r (9,10).
R e d a k s i y o n a verildiği t a r i h : 18 Eylül 1982.
* Aynı isimli D o ç e n t l i k T e z i n i n b i r b ö l ü m ü d ü r . Sınav t a r i h i : E k i m 1981. * * F a r m a k o g n o z i Birimi, Eczacılık Fakültesi, A n k a r a Üniversitesi.
8 4 Bilge Ş E N E R
Offisinal t ü r o l a r a k k a b u l edilen F. officinalis'in t o p r a k ü s t ü kısımları, ilk ç a ğ l a r d a tonik, d e p ü r a t i f ve vermifüj etkilerinden (9) dolayı kullanılmıştır. D a h a s o n r a l a r ı safra salgısı ü z e r i n e de etkili o l d u ğ u anlaşılmış ve b i t k i d e n k a r a c i ğ e r h a s t a l ı k l a r ı n ı n tedavisinde y a r a r l a n ı l m ı ş t ı r (11,12). B u n l a r d a n başka F. officinalis ekstrelerinin, d ü z kaslar ü z e r i n d e spazmolitik bir etkisinin b u l u n d u ğ u d a bilin-m e k t e d i r (13). F. officinalis yerine, F. capreolata L. ve F. vaillantii L o i s . ' d e n h a z ı r l a n a n p r e p a r a t l a r d a kullanılmıştır (14,15).
Bitkide, e t k e n m a d d e o l a r a k başlıca alkaloitler b u l u n m a k t a d ı r . Ayrıca az m i k t a r d a t a n e n (10), şekerler (10), o r g a n i k asitler (10, 16) ve fenolik m a d d e l e r i n (17) y a n ı n d a , b i t k i n i n t o h u m l a r ı n d a sabit y a ğ
ve sterollerin (18,19) varlığı da b i l i n m e k t e d i r .
Fizyolojik etki ve kimyasal y a p ı b a k ı m ı n d a n çeşitli alkaloitleri içeren Fumaria cinsinin ü l k e m i z d e yetişen 13 t ü r ü n ü n alkaloitleri ü z e r i n d e b u g ü n e k a d a r h e r h a n g i bir a r a ş t ı r m a y a p ı l m a m ı ş t ı r . Bu n e d e n l e m e m l e k e t i m i z d e yetişen Fumaria t ü r l e r i n i n alkaloitleri ü z e r i n d e bir çalışma p l a n l a n m ı ş v e çalışma a m a c ı ;
— T ü r l e r d e k i alkaloitlerin y a p ı l a r ı n ı n ve m i k t a r l a r ı n ı n tayini, — Ö n c e d e n incelenmiş o l u p , m e m l e k e t i m i z d e de yetişen t ü r -lerin alkaloit-lerinin birbiri ile karşılaştırılması,
— Bu t ü r l e r i n , fizyolojik etkisi bilinen alkaloitler için bir k a y n a k o l u p o l m a y a c a ğ ı n ı n s a p t a n m a s ı v e
— T ü r l e r a r a s ı n d a , alkaloit g r u p l a r ı n a göre bir s ı n ı f l a n d ı r m a n ı n y a p ı l ı p y a p ı l a m a y a c a ğ ı n ı n o r t a y a k o n u l m a s ı şeklinde belirlenmiştir.
K i m y a s a l ç a l ı ş m a l a r a g e ç i l m e d e n ö n c e , t o p l a n a n t ü r l e r i n m o r folojik özelikleri t a y i n edilerek, kolaylıkla t a n ı n m a l a r ı n d a y a r a r l a n ı -labilecek k a r a k t e r l e r s a p t a n m ı ş t ı r .
Ü l k e m i z i n h e m e n h e r bölgesinde, deniz seviyesinden 2000 m yüksekliklere k a d a r , t a r l a içleri, yol k e n a r l a r ı , t e p e y a m a ç l a r ı ve çit a r a l a r ı n d a r a s t l a n a b i l e n Fumaria'ların, k u r a k ve n e m l i t o p r a k l a r d a yetişebilen t ü r l e r i b u l u n m a k t a d ı r . Bu t ü r l e r a r a s ı n d a , t ı r m a n ı c ı özelik gösterenler d e v a r d ı r .
T ü r k i y e ' d e Yetişen F u m a r i a L . T ü r l e r i . 83
Y e r y ü z ü n d e 4 6 t ü r ü b u l u n a n b u cinsin m e m l e k e t i m i z d e 1 3 t ü r ü yetişmektedir. A v r u p a falorasında (8), 13 t ü r e ilâve olarak, T r a k y a ' d a bir başka t ü r ü n d a h a b u l u n d u ğ u kayıtlı ise de, h e n ü z b u t ü r e r a s t l a n ı l m a m ı ş t ı r .
Ö r n e k l e r i n t o p l a n d ı k l a r ı y ö r e l e r * : 1. F. gaillardotii Boiss.
C 5 H A T A Y : A n t a k y a , 150 m , 27.4.1957, D a v i s , H e d g e . 2 7 2 6 4 ! S e i n t - P i e r r e kilisesi c i v a r ı n d a k i kayalık yerler, 150 m , 2 6 . 4 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 6 7 2 5 ) ! 2. F. macrocarpa P a r l a t o r e B I İ Z M İ R : B o r n o v a , 300 m , 1 0 . 5 . 1 9 7 6 , S e ç m e n ( E G E 178)! İ z m i r - Ç e ş m e arası, Ç e ş m e ' y e 10 k m , çitler a r a s ı n d a , 3 0 m , 1 8 . 5 . 1 9 7 8 , N . T a n k e r v e a r k . ( A E F 7 1 1 6 ) ! Ç e ş m e , O v a c ı k köyü, A k a r c a mevkii, 125 m, 1 9 . 5 . 1 9 7 8 , N . T a n k e r v e a r k . ( A E F 7 1 1 7 ) ! C l M U Ğ L A : M a r m a r i s - D a t ç a yolu, b ö ğ ü r t l e n çitleri, 1 0 0 m , 7 . 5 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 6 7 2 3 ) ! 3. F. capreolata L. C 3 A N T A L Y A : A n t a l y a , Aspendos, 5 0 m , 6 . 4 . 1 9 5 6 , D a v i s , P o l u n i n , 2 5 6 5 7 ! A n t a l y a , Perge, 4 0 m , 2 0 . 4 . 1 9 7 5 , K o y u n c u , C o ş k u n ( A E F 5 1 4 6 ) ! C 5 H A T A Y : H a r b i y e , şelâle civarı, 180 m , 2 5 . 4 . 1 9 7 8 , Ş e n e r v e a r k . ( A E F 6 7 2 2 ) ! S e i n t - P i e r r e kilisesi, kayalıklar, 150 m, 2 6 . 4 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 7 1 1 8 ) ! 4. F. judaica Boiss. B 1 İ Z M İ R : Çeşme-Çiftlik arası, 110 m , 1 7 . 5 . 1 9 7 8 , N . T a n k e r v e a r k . ( A E F 7 1 1 5 ) ! C 1 M U Ğ L A : M a r m a r i s , 2 4 . 4 . 1976, B a ş a r a n ( A E F 5 2 5 1 ) !
* I S T E ' d e b u l u n a n Fumaria L. örnekleri, Prof. A s u m a n B a y t o p t a r a f ı n d a n İstanbul Ecz. Fak. Mec, 13, 2 3 - 2 5 (1977) de yayınlanmıştır.
Bilge Ş E N E R M a r m a r i s - D a t ç a yolu, b ö ğ ü r t l e n çitleri, 100 m, 7 . 5 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 6 7 2 4 ) ! D a t ç a , Çiftlik y a r ı m a d a s ı , 1 0 . 2 . 1 9 8 0 N . T a n k e r ( A E F 7 0 4 1 ) ! F. cilicica H a u s s k n . A 4 A N K A R A : K ı z ı l c a h a m a m - K a r g a s e k m e z , 1400 m , 2 6 . 5 . 1970, G ü n g ö r ( H U B 9 1 0 ) ! A 9 A R T V İ N : K o r d e v a n dağı, 200 m , 2 8 . 6 . 1 9 5 7 , D a v i s , H e d g e , 3 0 1 8 3 ! B 3 A F Y O N : Bayat, O t l u g e d i k sırtı, 1450 m , 2 7 . 6 . 1 9 7 5 , V u r a l ( A N K 3 2 4 ) ! B 4 A N K A R A : K a y a ş , 650 m , 2 1 . 5 . 1 9 7 8 , Ş e n e r v e a r k . ( A E F 6 7 1 6 ) ! C 3 I S P A R T A : S ü t ç ü l e r , 1000 m , 1 6 . 4 . 1 9 7 5 , P e ş m e n , G ü n e r ( H U B 2 0 3 1 ) ! C 5 H A T A Y : S e i n t - P i e r r e kilisesinin c i v a r ı n d a k i t a r l a l a r , 150 m , 2 6 . 4 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 7 1 3 7 ) ! C 6 S E Y H A N : A d a n a , O s m a n i y e , 500 m , 1 7 . 4 . 1 9 5 7 , D a v i s , H e d g e , 2 6 7 1 6 ! H a r u n i y e ' y e 3 k m , t a r l a l a r , 380 m., 2 7 . 4 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 7 1 3 8 ) ! C 7 U R F A : Siverek, 1250 m , 1 9 . 5 . 1 9 5 7 , D a v i s , H e d g e , 2 8 3 0 7 ! C 8 D İ Y A R B A K I R : D i y a r b a k ı r , 650 m , 3 1 . 5 . 1 9 5 7 , D a v i s , H e d g e , 2 8 7 8 9 ! C 8 M A R D İ N : Ö m e r l i , 1000 m , 2 0 . 5 . 1 9 7 8 , Z e l ( A N D 1 1 3 9 ) ! F. densiflora D C . S i n : F. m i c r a n t h a L a g . A l E D İ R N E : E d i r n e - H a v s a arası, 180 m . , 3 0 . 6 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 7 1 2 7 ) ! A 2 B U R S A : Gemlik, A r m u t l u - Ş a h i n t e p e , M e r m e r a ğ a mevkii, 780 m , 2 6 . 6 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 6 7 1 8 ) ! B1 İ Z M İ R : İ z m i r - U r l a arası, U r l a ' y a 1 k m , yol k e n a r l a r ı , 30 m, 1 7 . 5 . 1 9 7 8 , N . T a n k e r v e a r k . ( A E F 7 1 2 6 ) !
T ü r k i y e ' d e Yetişen F a m u r i a L . T ü r l e r i . . . 8 7 C 5 İ Ç E L : T a r s u s , 2 0 m , 8 . 4 . 1 9 5 7 , D a v i s , H e d g e , 2 6 5 0 9 ! F. officinalis L. A l Ç A N A K K A L E : Ç a n a k k a l e - N a r a arası, t a r l a l a r , 350 m , 2 8 . 6 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 7 1 3 5 ) ! A 2 B U R S A : Gemlik, A r m u t l u - Ş a h i n t e p e , M e r m e r a ğ a mevkii, 780 m , 2 6 . 6 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 6 7 1 7 ) ! B 1 İ Z M İ R : Çeşme-Çiftlik arası, 110 m , 1 7 . 5 . 1 9 7 8 , N . T a n k e r v e ark. ( A E F 7 1 3 1 ) ! B3 K O N Y A : Beyşehir, Aşım d u r a ğ ı , 1150 m, 2 3 . 5 . 1 9 6 9 , K a r a m a n o ğ l u v e a r k . ( A E F 1 8 1 3 ) ! B 4 A N K A R A : L a l a h a n , t a r l a l a r , 1000 m , 1 5 . 7 . 1 9 7 7 , Ş e n e r v e a r k . ( A E F 5 9 9 7 ) ! Beypazarı, İ n ö z ü mevkii, 1600 m, 2 1 . 5 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 7 1 3 2 ) ! Ç u b u k barajı, 975 m , 2 8 . 5 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 7 1 3 3 ) ! K e ç i ö r e n , 2 . 6 . 1 9 3 3 , K r a u s e ( A N K 4 2 6 4 ) ! C 1 M U Ğ L A : M a r m a r i s , t a r l a k e n a r l a r ı , 4 0 m , 7 . 5 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 7 1 3 0 ) ! C 3 A N T A L Y A : A n t a l y a , 1120 m , 13.5.1956, B i r a n d ( A N K 1 1 ) ! K e m e r , Faselis koyu, 100 m , 2 1 . 3 . 1 9 7 9 , P e ş m e n ( H U B 4 1 7 3 ) ! C 3 I S P A R T A : Sütçüler, 1100 m , 2 7 . 4 . 1 9 7 4 , P e ş m e n ( H U B 1216)! G 5 H A T A Y : H a r b i y e , b a h ç e k e n a r l a r ı , 100 m , 2 5 . 4 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 7 1 2 9 ) !
F. petteri R e i c h b . subsp. thuretii (Boiss.) Pugsley S i n : F. thuretii
Boiss., F. pikermiana Boiss.
A 2 B U R S A : Gemlik, A r m u t l u - Ş a h i n t e p e , M e r m e r a ğ a mevkii, t a r l a k e n a r l a r ı 780 m , 2 6 . 6 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 6 7 2 0 ) ! C 2 M U Ğ L A : K a l e , tepeler, 1095 m , 8 . 5 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F
8ß Bilge Ş E N E R
C 4 İ Ç E L : G ü l n a r - G i l i n d e r e , 700 m , 15.4.1956, D a v i s , P o l u n i n 2 6 0 2 1 !
9. F. kralikii J o r d a n S i n : F. anatolica Boiss.
A l E D İ R N E : E d i r n e - L a l a p a ş a yolu, 240 m , 3 0 . 6 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 7 1 2 5 ) !
B1 İ Z M İ R : İ z m i r - Ç c ş m e arası, yolun iki tarafındaki tarlalar, 3 0 m , 1 7 . 5 . 1 9 7 8 , N . T a n k e r v e a r k . ( A E F 6 7 1 9 ) ! B 4 A N K A R A : B e y n a m o r m a n ı , 1400 m , 2 0 . 5 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 7 1 2 2 ) ! Ayaşbeli, 1200 m , 2 1 . 5 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 7 1 2 3 ) ! K ı z ı l c a h a m a m K a r g a s e k m e z , 1100 m , 2 4 . 6 . 1978, Ş e n e r , ( A E F 7 1 2 4 ) ! H a s a n o ğ l a n köyü, 1 0 . 5 . 1 9 6 0 , Ç e t i k ( A N K 2 8 5 ) ! C 3 I S P A R T A : Eğridir, K o v a d a gölü, 2 7 . 6 . 1 9 7 1 , P a m u k ç u -o ğ l u ( H U B 1 4 7 0 ) ! Süçüler, 1080 m , 2 6 . 5 . 1 9 7 4 , P e ş m e n , G ü n e r ( H U B 1553)! C 6 S E Y H A N : H a r u n i y e , 700 m , 1 8 . 4 . 1 9 5 7 ) , D a v i s , H e d g e , ( 2 6 8 0 9 ) ! K . M A R A Ş : G ö k s u n , 1200 m., 1 5 . 5 . 1 9 7 8 , Y ı l d ı z ( H U B 1817)! 10. F. parviflora L a m . A l Ç A N A K K A L E : Ç a n a k k a l e - N a r a arası, 350 m , 2 8 . 6 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 7 1 4 9 ) ! A l T E K İ R D A Ğ : T e k i r d a ğ - M a r m a r a Ereğlisi'ne 5 k m , 200 m , 2 9 . 6 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 7 1 5 0 ) ! B 1 İ Z M İ R : İ z m i r - U r l a kavşağı, 3 0 m . 1 7 . 5 . 1 9 7 8 , N . T a n k e r v e a r k . ( A E F 6 7 1 2 ) ! B 4 A N K A R A : K e p e k l i boğazı, 850 m , 2 0 . 5 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 7 1 4 7 ) ! Ç u b u k barajı, 975 m , 2 8 . 5 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 7 1 4 8 ) !
T ü r k i y e ' d e Yetişen F u m a r i a L . T ü r l e r i . . . 8 9 B 7 E R Z İ N C A N : Bağıştaş, 870 m , 1 7 . 5 . 1 9 8 0 , Y ı l d ı r ı m l ı ( H U B 2 7 6 6 ) ! B 9 B İ T L İ S : T a t v a n , 700 m , 4 . 6 . 1 9 7 2 , P e ş m e n ( H U B 2 8 0 2 ) ! C 3 İ S P A R T A : Eğridir, 1000 m , 6 . 5 . 1 9 7 2 , K o y u n c u ( A E F 1935)! C 4 İ Ç E L : A n a m u r , 5 m , 1 4 . 4 . 1 9 5 6 , D a v i s , P o l u n i n , 2 5 9 4 5 ! C 5 H A T A Y : H a r b i y e , tepeler, 200 m , 2 5 . 4 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 7 1 4 5 ) ! S e i n t - P i e r r e kilisesi c i v a r ı n d a k i kayalık y e r l e r ; 150 m , 2 6 . 4 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 7 1 4 6 ) ! C 6 G A Z İ A N T E P : G a z i a n t e p , 900 m , 1 1 . 5 . 1 9 5 7 , D a v i s , H e d g e , 2 7 8 2 4 ! 1 1 . F. microcarpa Boiss. ex H a u s s k n . A 8 R İ Z E : Ç a m l ı h e m ş i n , Hisarcık köyü, 1800 m , 3 0 . 8 . 1 9 8 0 , G ü n e r ( H U B 2 7 7 5 ) ! A 9 K A R S : K a r s - S u s u z , 1800 m , 1 5 . 6 . 1 9 5 7 , D a v i s , H e d g e , 2 9 5 8 5 ! K a r s S a r ı k a m ı ş arası, 2200 m , 2 4 . 6 . 1 9 7 3 , K a r a -m a n o ğ l u v e a r k . ( A E F 4 1 9 8 ) ! B 7 E R Z İ N C A N : Şelale çevresi, 1300 m , 2 2 . 6 . 1 9 7 3 , K o y u n c u ( A E F 3 9 1 3 ) ! İliç-Bağıştaş arası, 100 m , 2 7 . 4 . 1 9 8 0 , Y ı l d ı r ı m l ı ( H U B 2 6 8 6 ) ! B 8 E R Z U R U M : T o r t u m ç a ğ l a y a n ı civarı, 1600 m , 1 5 . 7 . 1 9 7 7 , Ş e n e r ( A E F 7 1 3 9 ) ! 8 9 V A N : G e v a ş - E d r e m i t arası, 1690 m , 6 . 6 . 1 9 7 8 , N . T a n k e r v e a r k . ( A E F 6 7 1 5 ) !
12. F. vaillantii Lois. S i n : F. schrammii ( H a u s s k n . ) Velenovsky B 1 İ Z M İ R : B o r n o v a , t a r l a l a r , 4 . 1 9 3 2 , S c h w a r z ( A N K 2 4 ) ! B 3 E S K İ Ş E H İ R : E s k i ş e h i r - T ü r k m e n dağı, 1200m, 9 . 7 . 1 9 7 7 ,
Bilge Ş E N E R B 4 A N K A R A : B e y n a m o r m a n ı , 1000 m , 6 . 6 . 1 9 6 9 , İ n c e o ğ l u ( A N K 17898)! Kırıkkale, 1200 m , 4 . 6 . 1 9 7 7 , M . T a n k e r ( A E F 6 2 6 5 ) ! L a l a h a n , 1000 m , 1 5 . 7 . 1 9 7 7 , Ş e n e r v e ark. ( A E F 5 9 9 6 ) ! Beypazarı, 1600 m , 2 1 . 5 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 7 1 4 3 ) ! B 6 M A L A T Y A : D o ğ a n ş e h i r , 1200 m , 1 0 . 5 . 1 9 5 7 , D a v i s , H e d g e 2 7 7 2 6 ! B 8 E R Z U R U M : P a s i n l e r - H o r a s a n , 1650 m , 1 2 . 6 . 1 9 5 7 , D a v i s , H e d g e 2 9 3 7 ) ! B9 V A N : V a n kalesi c i v a r ı n d a k i t a r l a l a r , 1560 m, 6 . 6 . 1 9 7 8 , N . T a n k e r v e a r k . ( A E F 6 7 1 3 ) !
C 3 A N T A L Y A : Elmalı, Çığlıkara, Avlan beli, 1490 m , 2 5 . 6 . 1975, Ç e t i k ( A N K 1669)! C 3 I S P A R T A : Eğridir, Melikler, 1100 m , 3 0 . 6 . 1 9 7 4 , P e ş m e n ( H U B 1453)! C 5 K O N Y A : Aydos dağı, 1100 m , 26.6.1976, E r i k ( H U B 1 5 3 2 ) ! . F. asepala Boiss. B 3 A F Y O N : Bayat, O t l u g e d i k sırtı, 1450 m , 2 7 . 6 . 1 9 7 5 , V u r a l ( A N K 3 2 3 ) ! B 4 A N K A R A : Beytepe, 1000 m , 1 3 . 5 . 1 9 7 5 , E r i k ( H U B 1 9 4 2 ) ! N a l l ı h a n , U l u h a n , 1400 m , 1 7 . 7 . 1 9 7 8 , A k m a n ( A N K 9 7 4 9 ) ! Sivrihisar, t a r l a k e n a r l a r ı , 980 m , 2 . 6 . 1 9 7 8 , Ş e n e r ( A E F 7 1 5 3 ) ! B 7 E R Z İ N C A N : K u r u t i k e t civarı, 900 m , 1 0 . 6 . 1 9 4 0 , B a ğ d a ( A N K 4 6 ) ! B 8 E R Z U R U M : P a s i n l e r - H o r a s a n , 1650 m , 1 2 . 6 . 1 9 5 7 , D a v i s , 2 9 4 0 8 ! B 9 B İ T L İ S : T a t v a n , 1700 m , 3 0 . 6 . 1 9 5 4 , D a v i s , 2 3 3 8 1 ! T a t v a n , b a h ç e k e n a r l a r ı , 1800 m , 6 . 6 . 1 9 7 8 , N . T a n k e r v e a r k . ( A E F 6 7 1 1 ) !
Türkiye'de Yetişen Fumaria L. Türleri. 91 T a t v a n , A k d a m a r kilisesi civarı, 1610 m, 6 . 6 . 1 9 7 8 , N . T a n k e r v e a r k . ( A E F 7 1 5 5 ) ! C 1 M U Ğ L A : M a r m a r i s , t a r l a k e n a r l a r ı , 4 0 m , 7 . 5 . 1 9 7 8 , Ş e n e r . ( A E F 7 1 3 4 ) ! C 3 A N T A L Y A : E l m a l ı çevresi, 1800 m , 3 0 . 6 . 1 9 7 4 , Ç e t i k ( A N K , 1668)! K e m e r , T a h t a l ı dağı 1600 m., 4 . 5 . 1 9 7 9 , P e ş m e n ( H U B 4 6 0 8 ) ! I S P A R T A : Eğridir, Y a k a köyü, 1700 m , 1 . 7 . 1 9 7 4 , P e ş m e n ( H U B 1553)! C 6 K . M A R A Ş : Ahır dağı, 1300 m , 2 . 5 . 1 9 5 7 , D a v i s , H e d g e . 2 7 3 7 5 ! C 7 U R F A : H i l v a n , 600 m , 1 8 . 5 . 1 9 5 7 , D a v i s , H e d g e , 2 6 4 6 6 ! Akçakale, H a r r a n , 550 m , 1 7 . 4 . 1 9 8 0 , G ü n e r ( H U B 2 2 4 9 ) ! C 8 D İ Y A R B A K I R : E r g a n i , 750 m , 1 . 6 . 1 9 5 7 , D a v i s , H e d g e , 2 9 5 4 8 ! C 10 H A K K A R İ : Yüksekova, 1800 m, 1 9 . 6 . 1 9 7 5 , G ü n e r ( H U B 1345)!
Fumaria t ü r l e r i n i n ü l k e m i z d e k i yayılışı, aşağıda verilen h a r i t a d a
t o p l u bir şekilde g ö r ü l m e k t e d i r . H a r i t a n ı n h a z ı r l a n m a s ı n d a F l o r a o f T u r k e y a n d t h e East A e g e a n Islands (3) d a belirtilen v e A E F ( A n k a r a Üniversitesi Eczacılık Fakültesi), A N K ( A n k a r a Üniversitesi F e n Fakültesi), E G E (Ege Üniversitesi F e n Fakültesi), H U B ( H a c e t -t e p e Üniversi-tesi Bo-tanik B ö l ü m ü ) İ S T E ( İ s -t a n b u l Üniversi-tesi Eczacılık Fakültesi) h e r b a r y u m l a r ı n d a b u l u n a n ö r n e k l e r d e n y a r a r -lanılmıştır.
B u g ü n e k a d a r h e r b a r y u m örneği a l ı n m a m ı ş o l a n C1 k a r e s i n d e n
F. asepala ve F. maerocarpa, B 1 ' d e n F. densiflora, B 4 ' d e n F. kralikii,
9 2 Bilg e ŞENE R F U M A R I A L . T ü r l e r i n i n T ü r k i y e ' d e k i Yayılışı. F. officinalis F. densiflora F. cilicica F . kralikii F. gaillardotii F . m a c r o c a r p a F . c a p r e o l a t a F . j u d a i c a F . parviflora F. vaillantii F . m i c r o c a r p a F . asepala F . p e t t e r i subsp. t h u r e t i i
Türkiye'de Yetişen Fumaria L. Türleri. B U L G U L A R
Fumaria L. cinsi, b i t k i n i n tek yıllık, y a p r a k l a r ı n ı n p i n n a t i s e k t
ve m e y v a n ı n bir t o h u m l u nuks t i p i n d e oluşu ile, F u m a r i o i d e a e alt familyasının diğer g e n u s u o l a n Corydalis M e d i k . (Çok yıllık, y a p r a k l a r t e r n a t , m e y v a çok t o h u m l u k a p s ü l ) ' l e r d e n kolayca ayrılır (3).
M e m l e k e t i m i z i n h e m e n h e r bölgesinde yetişebilen Fumaria cin-sinin y u r d u m u z d a b u l u n a n 13 t ü r ü için aşağıdaki morfolojik özelikler s a p t a n m ı ş t ı r * .
Fumaria türleri, 15-150 cm yüksekliğinde, tüysüz, dik, yayılmış
veya t ı r m a n ı c ı bitkilerdir.
Y a p r a k l a r 57 c m b o y u n d a , petiol ince u z u n , h e m e n h e m e n l a m i n a k a d a r ; l a m i n a b i t r i p i n n a t i s e k t , lobları linear (a), l i n e a r -lanseolat ( b ) , l a n c e l a t (c) ya da o b l o n g - l a n s e o l a t ( d ) .
Çiçek d u r u m u sık y a d a gevşek r a s e m u s o l u p , y a p r a k l a r ı n k a r -şısında b u l u n u r . înfloresans kısa ( 1 - 1 . 5 c m ) , 10-16 çiçekli ve sık (a), 6-12 çiçekli ve gevşek (b) ya da u z u n (4-6 c m ) , 2 3 - 3 5 çiçekli ve sık (c), 14-22 çiçekli ve gevşek ( d ) .
Brakteler pedisele eşit u z u n l u k t a , l i n e a r (a) veya o b l o n g ( b ) ; pediselden kısa, l i n e a r l a n s e o l a t (c) ya da pediselden u z u n , l i n e a r -o b l -o n g ( d ) .
Çiçekler z i g o m o r f o l u p , 4 - 1 4 m m k a d a r b ü y ü k l ü k t e d i r . Kaliks petaloid, beyaz, iki sepalli, korisepal, d ü ş ü c ü ; korolla-m n 1/2 - l / 1 0 u k a d a r u z u n l u k t a d ı r , b a z a n d a körelkorolla-miştir.
Sepal* Verilen sayısal değerler, her t ü r d e n ıo örnek ölçülmesi sonucu, o r t a l a m a h e s a p -l a m a i-le b u -l u n m u ş t u r .
94 Bilge Ş E N E R parviflora* * m i c r o c a r p a cilicica kralikii, officinalis densiflora, petteri subsp. t h u r e t i i
** Verilen şekiller, italik yazılı olan t ü r l e r e aittir. Y a p r a k l a r : vaillantii asepala b a gaillardotii m a c r o c a r p a , c a p r e o l a t a j u d a i c a d c
Türkiye'de Yetişen Tamuria L. Türleri Çiçek d u r u m u :
kralikii asepala m i c r o c a r p a parviflora gaillardotii petteri subsp. thuretti
Brakteler:
parviflora asepala gaillardotii jadaica m a c r o c a r p a
capreolata officinalis cilicica m i c r o c a r p a vaillantii petteri subsp. thuretii kralikn densiflora 95 j u d a i c a m a c r o c a r p a vaillantii officinalis cilicica capreolata densiflora d c a b d c a b
96 Bilge Ş E N E R
vaillantii officinalis m a c r o c a r p a
lerin k e n a r l a r ı dişli, şekli lanseolat ( a ) , o b l o n g - l a n s e o l a t ( b ) , ovat (c), o r b i k ü l e r - o v a t (d) ya da eliptik (e).
K o r o l l a 4 petalli, k o r i p e t a l ; üstteki p e t a l i n t a b a n ı m a h m u z l u , m a h m u z p e t a l e göre a z (a) y a d a çok genişlemiş ( b ) .
a b d e y a n petaller (pistil ve s t a m e n l e r petallerin için de) üst p e t a l i n tepesi alt p e t a l b r a k t e sepal p e d o n k u l üst p e t a l i n m a h m u z u Kaliks cilicica judaica gaillardotii parviflora m i c r o c a r p a c a p r e o l a t a kralikii
densiflora petteri subsp. thuretii
K o r o l l a :
Türkiye'de Yetişen Fumaria L. Türleri.. 97
j u d a i c a asepala m i c r o c a r p a officìnalis densiflora
parvi-flora c a p r e o l a t a
cilicica kralikii m a c r o c a r p a vaillantii gaillardotii p e t t e r i subsp. t h u r e t i i
Ü s t p e t a l i n tepesi kask, kaskın k e n a r l a r ı d ü z (a) ya da geriye d ö n ü k ( b ) . kralikii vaillantii m a c r o c a r p a j u d a i c a densiflora officinalis c a p r e o l a t a asepala gaillardotii
petteri subsp. thuretii
m i c r o c a r p a parviflora cilicica a
9 8 Bilge Ş E N E R P e t a l l e r d e n ikisi (a) y a n l a r d a b u l u n u r . A l t t a b u l u n a n p e t a l o b l o n g ( b ) , p a n d u r a t (c) y a d a s p a t u l a t (d) o l u p , t e p e d e k a r i n a l ı d ı r . c a p r e o l a t a gaillardotii m a c r o c a r p a j u d a i c a p e t t e r i subsp. t h u r e t i i
S t a m e n l e r altı t a n e , diadelf, ü ç e r ü ç e r iki g r u p h a l i n d e birleş-miştir. F i l a m e n t l e r karakteristik o l a r a k t a b a n d a genişlemiştir ( a , b ) . O v a r y u m üst d u r u m l u , stilus u z u n v e stigma p a r ç a l ı d ı r (c). asepala officinalis vaillantii cilicica kralikii parviflora densiflora m i c r o c a r p a d c b a
Türkiye'de Yetişen Fumaria L. Türleri. 99
M e y v a tek t o h u m içeren bir n u k s t u r . Bazı t ü r l e r d e ü s t t e n basılmış k ü r e b i ç i m i n d e , tepesi ç u k u r (a) ya da çıkıntılı ( b ) ; bazı t ü r -lerde ise k ü r e b i ç i m i n d e o l u p tepesi d ü z (c) ya da a p i k ü l a t (d) tır.
M e y v a k u r u d u ğ u z a m a n yüzeyi p ü r ü z s ü z d ü r ( a ) , a z b u r u ş u k (b), b u r u ş u k (c) ya da t u b e r k ü l l ü b u r u ş u k (d) bir g ö r ü n ü m alır.
Y u k a r ı d a belirttiğimiz morfolojik özeliklere d a y a n a r a k , y u r -d u m u z -d a varlığı s a p t a n a n 13 Fumaria t ü r ü n ü , kolayca b i r b i r i n -d e n şu şekilde ayırabiliriz:
a officinalis densiflora b cilicica judaica c a p r e o l a t a c d kralikii m a c r o c a r p a asepala vaillantii m i c r o c a r p a p a r v i -flora gaillardotii p e t t e r i subsp. t h u r e t i i cilicica c a p r e o l a t a kralikii asepala officinalis p e t t e r i subsp. t h u r e t i i microcarpa vaillantii parviflora j u d a i c a densiflora m a c r o c a r p a gaillardotii d c b a
100 Bilge ŞENER
1 . Çiçekler 9-14 m m b ü y ü k l ü k t e ; l a m i n a lobları o b l o n g - l a n s e o l a t
x 4 2. M e y v a n ı n tepesi çıkıntılı; m a h m u z üst petale göre çok
geniş-lemiş
3. Kaliks korollanın 1 / 4 ü k a d a r u z u n l u k t a , sepaller
ob-2 . M e y v a n ı n tepesi d ü z ; m a h m u z üst p e t a l e göre a z genişlemiş
4 . M e y v a n ı n yüzeyi t u b e r k ü l l ü b u r u ş u k , tepesinde belirgin iki siyah leke v a r ; pediseller dik
1 . Çiçekler 4-9 m m b ü y ü k l ü k t e ; l a m i n a lobları linear, l i n e a r - l a n s e o l a t y a d a lanseolat
x 4
l o n g l a n s e o l a t 1. gaillardotii
3. Kaliks korollanın 1 / 10 u k a d a r u z u n l u k t a , sepaller lanseolat
2. m a c r o c a r p a
4 . M e y v a n ı n yüzeyi p ü r ü z s ü z ;
pedisel-ler geriye kıvrık 3. c a p r e o l a t a
Türkiye'de Yetişen Fumaria L. Türleri... 101
l a n s e o l a t ; m e y v a n ı n yü-zeyi az b u r u ş u k
6 . M e y v a n ı n tepesi çıkıntılı, yüzeyi p ü r ü z s ü z ; m a h m u z p e t a l e göre çok genişlemiş, kaskın k e n a r l a r ı
geriye d ö n ü k
5 . M e y v a k ü r e b i ç i m i n d e , tepesi a p i k ü l a t
8. Pediseller geriye kıvrık; m e y v a n ı n yüzeyi belirsiz b u r u ş u k
5 . M e y v a ü s t t e n basılmış k ü r e b i ç i m i n d e
6 . M e y v a n ı n tepesi ç u k u r , yüzeyi b u r u ş u k ; m a h m u z p e t a l e
göre az genişlemiş, kaskın k e n a r l a r ı d ü z .
7. Kaliks korollanın 1/2 si k a d a r u z u n l u k t a , sepaller orbi-k ü l e r o v a t ; m e y v a n ı n yüzeyi
t u b e r k ü l l ü b u r u ş u k . 6. densiflora
7. Kaliks k o r o l l a n ı n 1 /4 ü k a d a r u z u n l u k t a , sepaller
7. officinalis
102
Bilge ŞENER9. Kaliks k o r o l l a n ı n 1 / 2 si k a d a r u z u n l u k t a , sepaller eliptik;
b r a k t e pediselden kısa, linear-lanseo-l a t
9. Kaliks korollanın 1/3 ü k a d a r u z u n l u k t a , sepallar o v a t ;
b r a k t e pediselden u z u n , l i n e a r - o b l o n g .
8. Pediseller dik; m e y v a n ı n yüzeyi belirgin b u r u ş u k .
10. B r a k t e pedisele eşit u z u n l u k t a , linear
1 1 . Sepal yok, kaskın k e n a r l a r ı d ü z .
8. p e t t e r i subsp.
t h u r e t i i
9. kralikii
1 1 . Sepal var, kaskın k e n a r l a r ı geriye
d ö n ü k 10. parviflora
Türkiye'de Yetişen Famuria L. Türleri... 103
12. Sepaller o v a t ; alt p e t a l s p a t u l a t ; kaskın k e n a r l a r ı
geri-ye d ö n ü k . 11. m i c r o c a r p a
Ö Z E T
Bu ç a l ı ş m a d a , P a p a v e r a c e a e familyasının F u m a r i o i d e a e alt familyasına ait bir genus o l a n Fumaria L. cinsinin, m e m l e k e t i m i z d e yetişen 13 t ü r ü n ü n morfolojik özellikleri t a y i n edilmiştir. S a p t a n a n yeni k a r a k t e r l e r i n de ilâve edilmesiyle, t ü r l e r i n a y ı r ı m l a r ı n d a y a r a r l a -nılacak bir t a y i n a n a h t a r ı h a z ı r l a n m ı ş t ı r .
S U M M A R Y
In this study, m o r h o l o g i c a l c h a r a c t e r s of Fumaria L. species g r o w i n g in T u r k e y h a v e b e e n d e t e r m i n e d . Fumaria L. is a genus b e l o n g i n g to t h e subfamily of F u m a r i o i d e a e in P a p a v e r a c e a e family) T h e genus Fumaria is r e p r e s e n t e d by 13 species in T u r k e y . D u r i n g t h e b o t a n i c a l investigation, some n e w c h a r a c t e r s a r e o b t a i n e d . B y a d d i t i o n of these n e w c h a r a c t e r s , a d e t e r m i n a t i o n key by w h i c h species a r e easily distinguished has b e e n p r e p a r e d .
T E Ş E K K Ü R
Morfolojik özeliklerin bu b i ç i m d e d ü z e n l e n m e s i fikrini veren, sayın h o c a m Prof. D r . N e v i n T a n k e r ' e bir kez d a h a teşekkür e d e r i m .
10. B r a k t e pediselden kısa, l i n e a r - l a n s e o l a t
12. Sepaller l a n s e o l a t ; alt p e t a l p a n d u r a t ; kaskın
104 Bilge Ş E N E R
L I T E R A T Ü R 1- P u g s l e y , H.W.: J. Linn. Soc. Bot. 4 7 , 427-69 (1927). 2- P u g s l e y , H.W., Ibid. 50, 541-59
(1937-)-3- D a v i s , P . H . : F l o r a of T ü r k e y a n d t h e E a s t A e g e a n Islands Vol. 1, 242, University Press, E d i n b u r g (1965).
4- B o i s s i e r , E., F l o r a O r i e n t a l i s , S u p p l e m e n t u m , 26 G e n e v a e et Basilieae (1888). 5- P o s t , G.E., D i n s m o r e , J.E., F l o r a of Syria, Palestine a n d Sinai Vol. 1, 43, A m e r i c a n
Press, Beirut (1932).
6- G o s t e , H., F l a h a u l t . C.H., Flore de la F r a n c e , T o m e I, 67, Librairie Des Sciences Et Des Arts, Paris (1937).
7- H e g i , G.: Illustrierte F l o r a V o n M i t t e l - E u r o p a , B a n d IV, 1. Teil, 66, C a r l H a n s e r Verlag, M ü n c h e n (1958).
8 T u t i n , T.G., H e y w o o d , V.H., F l o r a E u r o p a e a Vol. 1,255, University Press. C a m b -ridge (1964).
9 - B a r d e a u , F., L a P h a r m a c i e d u Bon Dieu, Éditions Stock, Paris (1973).
1 0 - G a r n i e r , G., B é z a n g e r - B e a u q u e s n e L., D e b r a u x , G.: Ressources M é d i c i n a l e s de la F l o r e F r a n ç a i s e , T o m e 1, Vigot Freres Editeures, Paris (1961).
1 1 - G o l s e , J., Précis d e M a t i è r e M é d i c a l e Place d e l ' O d è o n , Paris (1955).
1 2 - D e c a u x , F., F o r m u l a i r e de P h y t o t h é r a p i e , A m é d é e L e g r a n d et Cie E d i t e u r s , Paris (1956).
1 3 - R e y n i e r , M., L a g r a n g e , E., G o d a r d , F., F o r g a c s , P., P e s s o n , M . , R o q u e t , F., Trav. Soc. Pharm. (Montpellier) 37 (2), 85-10 2 (1977).
1 4 - P e r r o t , E., P a r i s , R.: Les Plantes Médicinales, 1, Presses Universitaires de F r a n c e , V e n d o m e (1971).
15- H o p p e , H.A.: D r o g e n k u n d e , B a n d 1, 8. Auflage, W a l t e r de G r u y t e r , Berlin (1975). 16 S u s p l u g a s , J., M a s s a , V., S u s p l u g a s , P., T o u c h o t , M., Trav. Soc. Pharm. ( M o n t
-pellier) 34 (2), 109-13 (1974).
1 7 - M a s s a , V., S a s p l u g a s , P., A n e l i , A.: İbid. 31 (3), 233-6 (1971).
1 8 - M i r z a b a e v a , M . , U m a r o v , A.U., S h u k u r o v a , M.R., Khim. Prirodn. Soedin. 7 (6), 826-7 (1971).
