//
F u z u l î
D iv a n ı
_ _ _
7
7 bu 4*1,2.»
n
G azetem izin 27 E k im 950 ta rih li n ü sh a s ın d a çık a n « T ü rk ede b iy a tı ta rih in d e y az ıla m a y ış se bepleri» başlık lı y azım ızd a; ilm i ve g e rç e k ed eb iy a t ta r ih i y a z a bilm ek için, şim di h e r şeyden ön ce, h a n g i a s ırd a h a n g i eserlerin y azılm ış b u lu n d u ğ u n u ve b u n - la rd a n bize n elerin in tik a l e ttiğ i ni te s b it etm ek le işe başlam an ın z a ru r i o lduğuna iş a r e t etm iş; ve b ir t a r a f t a n edebî m ah su llerim i zin ta m o la ra k tesb itiy le u ğ ra ş ır ken, öbür ta r a f t a n bilinen ve y e ni bu lu n an eserlerin çok değerli ve y eg ân e o lan ların ı fak sim ile e tm ek ve b ellib a şlıla n n ın te n k itli n eşrin i h a z ırla m a k yolu n a g it m eliy iz; m ü ta lâ a s ın d a b u lu n - m u ştu k . Son z a m a n la rd a çıkan hocam ız P ro f. D r. A li N ih a t T a rla n ın h a z ırla d ığ ı « F uzûli D i vanı» edisyon k r i ti k ’! (1 ); ed e b iy a t ta rih im iz in m ey d an a g e ti rilm esine m alzem e te ş k il edecek çalışm aların m ü h im ve d eğ erli lerin d en b iri o la ra k elim izde b u lunuyor.
E sk i e d e b iy a t m ahsullerim izin en b ellib aşlıları olan d iv an ların neşrinde bug ü n e k a d a r ih m âl g österm işiz. Bu ihm âl, b ilh assa son o tu z yıl için ileri sü rü leb i lir. Y a z m a la r halin d e m u h te lif k ü tü p h a n e le re ve ş a h ısla ra d a ğ ılan div an larım ızd an ik i yilz k a d a rın ın A ra p h a rfle riy le neş- redildiklerinl biliyoruz. B u n lar a ra sın d a , salih o lm aları için g ay r e t g ö sterilm iş g e rç e k te n değerli o la n la rı - az o lm ak la b e ra b e r - m e v c u ttu r. Yeni h a rfle rin k ab u İlinden bu y a n a neşredilen di v a n la rın say ısı ise, p a rm a k la sa y ıla c a k k a d a r azdır. B u ra d a Sa- deddln N ü zh et E rg u n ’u n çalış m a la rın ı m in n etle yâ,detm eden geçem iyeceğlz. R ah m etli edebi y a t ta rih ç im iz ; B aki, Fehtm , Şeyhülislâm B ah ay i, N eşati, R a mi P a ş a ve S abuhi divanlarını n e şre tm işti. F a k a t; b ir hayli em ek n eticesi o rta y a k o n an ve hiç şüphesiz fa y d a lı olan bu eser le r; n eşre e sa s te ş k il eden n ü s h a la rın g ö sterilm em iş olm ası ve n ü sh a fa rk la rın ın te sb itin d e ilmi usullerin k u llan ılm am ış bulunm a sı n o k ta la rın d a n a rz u ettiğ im iz şekilde değildirler, il k defa ilmi u sullere u y u la ra k y a y ın la n a n di van, D r. A. N ih ad T a rla n ’ın lıa zırladığı «H ayali B eğ D ivanı» dır. FUzull D ivanına, b u ilk te c rübeden de fa y d a la n ıla ra k milin k ün olduğu k a d a r k u su rsu z ol m ası İçin elden gelen g a y re tin s a r f edildiği görülüyor.
Yazan:
Dr. Faruk K. Demirtaş
F u zu li D ivanı, y en i h a rfle rle ilkin 1948 de A bdülbaki Gölpı- n a rlı ta ra fın d a n y ay ın lan m ıştı. H erh ald e aceleye gelm iş olacak ki, bu n eşir G ölpm arlıdan bekle nilen m ü k em m eliy eti ta ş ım a m a k ta d ır. M etinde b ir h ay li y a n lış la r bu lu n d u ğ u gibi, n o tla r da çok zam a n A zeri - O sm anlI şiveleri a ra s ın d a k i fa r k la rd a n ileri gelen d eğ işik lik lere in h isa r e tm e k te -. dir. B ey itlerin n u m a ra la n m a m ış olm ası, n ü sh a fa rk la rın ı bildiren n o tla rın ilm i şekilde g ö sterilm e m esi ve tra n sk rip siy o n k u lla n ıl m am ası, n eşrin değerini az a lta n h u su sla rd ır. Bu hâliy le A bdülba- kl G ölpınarlı b askısı, ilm i olm ak ta n ziyade popüler b ir m â h iy e t arzediyor. Ali N ih a t T a rla n neş rinde ise, bu n o k ta la r ehem m i y etle gözönünde tu tu lm u ş tu r.
F u zu li D ivanı, T ebrizde, M ı sırd a (B u la k ), Is ta n b u ld a ve T a ş k e n tte m ü te a d d it d e fa la r ba silm iştir. B u n ların m ik ta r ı t a k rib en y irm iy i b u lm a k ta d ır. Ba- kûM a, 1944 yılında « E d eb iy at ve Dil E n s titü s ü ta ra fın d a n , N iza- mt-1 G encevl’nin h â tıra s ın a it- h a fe n R u s alfabesiyle y a y ın la n a n H. A ra slı’nın h a z ırla d ığ ı « F u- zûli E se rle ri C. I». üzerinde e- hem m iy etle d u ru la c a k b ir n eşir dir. Ç ünkü bu basım a, H. 981 (1573) de, yâni F u z u lt’nin ölü m ünden on sekiz yıl so n ra y azı la n ve şâ irin A ra p ç a divanı ile M a tla ’-ü l-itik ad adlı eserlerin in bugün bilinen yegâne n ü sh a la rı m d a ih tiv a eden L en in g ra d S ar k iy a t E n stitü s ü n d e k i m eşh u r kül liy a t esas o lm u ştu r. P ro f. T arla n , Fuzûlİ D ivanı edisyon k r itlk ’inl h a z ırla rk e n , H. A raslı n eşrinden is tifa d e etm eğ i İhm al e tm em iş tir. T en k itli m etn i vücude g e tir m ek için k ra ş ıla ş tın la n n ü sh a la r; A n k a ra G enel K itap lığ ı, İ z m ir Salepçloğlu, K onya, Müze, K ay seri R aşid E fen d i K ü tü p h a nelerinde b u lu n an y azm a larla, Ali C anip Y öntem ve F a h ri B il geye a it y az m a la rd ır.
«F uzûli D ivanı» n d a m etin, ta b ia tly le , A zeri şivesi esas t u tu la ra k te s b it edilm iştir. Y alnız bazı in sicam sızlık lar v a rd ır. B un la r, «Önsöz» de b ü y ü k b ir h ü s n ü n iy etle it ir a f edildiği üzere, sadece k ve lı sesleri a ra sın d a k i değişikliğe m ü n h a s ır değildir. M eselâ « tah am ü l etm ek» m â n a sına gelen «dözm ek» kelim esi bazan bu şekilde, b azan da O s m anlI şivesindeki şekliyle yani «döym ek» o la ra k k u llan ılm ıştır.
(S. 89, 158). B u n u n gibi «çok, p ek ziyade» m â n a s ın a gelen «iğen» kelim esi de «kâf» la y a zıldığı z a m a n « sa ğ ır nun» o k u n a ra k «inen» şeklinde, «ya» ile yazıldığı za m a n «iyen» şeklinde g ö sterilm iş ve birinci şeklin A- nadolu şivesinde, İkincisinin A- ze rl şivesinde k u llan ıld ığ ı h a k k ın d a m ü ta lâ a y ü rü tü lm ü ş tü r (§. 59). H alb u k i bu kelim e. A-* nadolu şivesinde de «iğen» şek lindedir ve ««inen» o lm asın a â- h en k ve te lâ ffu z g ü çlü ğ ü b a k ı m ın d an im k ân y o k tu r. E serd e, b azan a z e ri şivesine nedense r i a y e t edilm em iştir. M eselâ «öz ge» dem ek g e re k ird e n «gayri» denm iş ve d o ğ ru şekil n o ta a lın m ıştır. (S. 17).
G österm e ol ta r ik i k i y etm ez sa n a b an a m ısraın d a da, «yetm ez» kelim e si y erin e «gitm ez» kelim esi t e r cih edilm iş ve «yetm ez» şekli n ü sh a fa r k ı o la ra k g ö ste rilm e m iş tir (S. 2). D o ğ ru su ve m e ş h u ru «yetm ez» şeklinde o lan ıd ır; b asm a d iv a n la rd a da hep böy le g ö ste rilm iştir.
P ro f. D r. A li N ih ad T a rla n hocam ızın, D ivan E d e b iy a tı ü z e rindeki derin bilgi ve v u k u fu söz g ö tü rm ez b ir h a k ik a ttir. N ü s h a la rı - k a rş ıla ş tırır k e n d ik k a t li b ir te n k it süzgeci k u llan d ığ ı ve m etn i en sa h ih şekilde te s b it e ttiğ i m u h a k k a k tır. Biz, ol d ukça d ik k a tli o k uduğum uz h a l de, göze batR n b ir y an lışlığ a hem en hem en te s a d ü f etm edik. Y alnız, b u ra d a m eşh u r, olan şek llyle hftfızam ız da y e r e ttiğ i için m idir n ed ir bizi tered d ü d e düşü ren b ir n o k ty a iş a re t edeceğiz: Mln can olaydı Uûş m en-i
dll-şlkestede T â h er biriyle b ir kez olaydım fedâ sa n a b eytinde «m en-i dtl-şikestede» n o ta alınm ış, y erin e «m en-i dil- şikesteye» şekli k o n m u ştu r. (S. 13).
«B ana bin can olaydı» şekli nin değil, «Bende bin can olay dı» trz ın m T ü rk dili se n ta k sın a d ah a u y g u n olduğunu zannedi - yonız.
N eşirde, p e k h a k lı o larak , A- ra p ç a ve F a r s ç a k elim eler asli te lâ ffu z la riy le alın m ıştır. B u su re tle m eselâ fed â yerine» fl- dâ. çehre y erin e «çihre», zehl y erin e «ziht», h u rşid y erin e «horşlde» denilm ektedir. F a k a t a s ılla n âftftb, âsm ftn, rü z g â r o- la n kelim elerin neden âfitâb,, ftsumân, rû z ig â r y a z ıld ık ların ı a n la m a k g ü ç tü r. F a rs ç a iz a fe t ve s ıfa t te rk ip lerin d e, «kesre» nin T ü rk çe âlıenk kaid esin e uy d u ru lm ası da «Önsöz» de b e lir tildiği gibi b ir h a ta d ır. E k d aim a «-İ» o la ra k gösterilm eliydi. F a r ı çasm d a böyledlr; d eğ iştirm eğ e - hele te lâ ffu z la rı asli şekilleriyle te s b ite çalıştığ ım ız b ir m etin d e - hiç te h a k k ım ız y o k tu r.
T ü rk çe kelim elerin te lâ ffu a - la n , 15. ve 18. a s ırla r a a i t y az m a la rd a k i y azılış ve h arek elen i- şe göre te s b it edilm iş bulunuyor.
F a k a t; şühudl m azi, n a k it mnZt sıla ve m e f’u l (a k k u z a tif) e k le ri o lan v e im lâ la rı te k ve s a b it b u lu n a n «-dı. -m ış, .gı ve .ı» m n, bu e sa s a r ia y e t edilm eksizin u- m um î âh e n k k aid esin e u y d u ru l m ası b ir ıttıra d s ız lık do ğ u rm u ş tu r . Y a ta m a m e n bu g ü n ü n , y a h u t t a ta m a m e n 16. a s r ın te lâ f fu zu alınm alıydı. B ir k ısım ek lerde eski, b ir k ısım la rın d a bu g ü n k ü şekil lcebul edilm esi y e rin d e olm ıy an b ir h a re k e ttir. Ü ste lik um um i âh en g e u y d u ru l duğu bildirilen a k k u z a lif elci b a z a n asli im lâsiyle de g ö s te ril m ek ted ir. Y âni b ir y erde «çeşm ü mü», «dilüm ü» şeklinde g ö rdüğü m üz k elim elere b irk a ç sa y fa son r a «çeşm üm i», «dilüm i» şekille riyle ra s tlıy o ru z .
T ra n sk irip sly o n ve iş a re tle r bahsinde, sadece a tıf «vav» l a n ;ıtn (U), ik i çizgi a ra s ın d a gös terilm esi n o k ta s ın a te m a s ede ceğiz. İlci çizgi a ra s ın d a g ö ste rilm e, u m u m iy etle m ü re k k e p lco İlm elerde k u llan ılıy o r; güft-U -ğû gibi. B unun dışın d a a tıf «U» le- rinl, kelim elerden a y rı, y ân i iki ta r a f ın a çizgi k o y m ad an y a z m a k g erek ir. U zun «i» lerd e u z a tm a iş a re tin in «i» ü zerin e değil de «ı» üzerine k onm ası, bizde m ü n h a s ıra n D r. T a rla n ’ın eserlerin d e I g ö rü lm ek ted ir. *
Y u k a rd a n b e ri iş a r e t ettiğ im i* h u su s la r; im lâ te lâ ffu z , iş a re tle r gibi d ah a çok te k n ik n o k sa n la r dır. B u n la r y a p ıla n işin y a n ın d a çok eh em m iy etsiz k a lm a k ta , ese rin değerini a z a ltm a m a k ta d ır. Ali N ih ad T a rla n n eşri, m a k s a t ve g ay ey e ta m a m iy le o lm asa bile h ay li y a k la ş m ış tır, ik in c i b ir b asım ı y a p ılırsa u fa k te fe k n o k sa n la r h e r h ald e ik m âl edile çek tir. B u g ü n elim izde, F u zû li D ivanının, en sah ih b a sm a sı ola ra k , P ro f. T a rla n ’m n eşri bu lu nuyor. B u neşir, A bdülbaki Göl- p m arlm m h a z ırla d ığ ı « F uzuli D ivanı» n a göre, m u k ay ese edi- lem iyecek d erecede m ü k em m el dir.
T ü rk k ü ltü r ve e d e b iy a tın a b ü y ü k şâirim izin en m ühim ese rin i k a z a n d ıra n aziz hocam ı* P ro f. D r. Ali N ih ad T a rla n ’a ve eserin basılm asın ı s a ğ la y a n y ü k sek ilim m üessesem iz E d e b iy a t F a k ü lte sin e şü k ra n ve m in n e t lerim izi a rzetm eğ i, y erin e g e ti rilm esi g erek en b ir b o rç ve v a zife te lâ k k i ediyoruz.
(1 ) D r. Ali N ihad T a rla n , F u zu li D ivanı, E d e b iy a t F a k ü lte sİ y a y ın la rın d a n , İs ta n b u l 1950, 248 sa y fa , 390 k rş .
