Kaynak Tuzlalarına Bir Örnek: Aşkale Tuzlası

KA YNAK TUZLALARINA niR ORNEK: ASKALE TUZLASI

Yrd.Do<;.Dr. Serkan DOGANA

Y

Ozet

Ulkeinizdeki kaynak tuzlalanndan biri alan Askale tuzlast, Erzuruni' un Askale ilcesinde bulunniaktadir. 100.wltaskui bir siiredirisletildigibilinen tuzla, Askale ilce merkezinin yaklastk 3 kill kadar batisinda, Karasu vadi tabanuula yet alir. Karasu vadisinin giineyindeki tepelik alanlarda yaylll§ gosteren jipsli seri, turlu suyun kaynaguu olusturur.

Uretim faaliyetlerinin daha cok geleneksel yontemlerle yaptldig: bu tuzlada,son ytllarda iiretim 119-194 ton arasinda degi$mektedir. Ancak tam kapasiteyle

caltstinlmast durumunda, ytlda 1 000- 1 500 ton iiretim yaptlmasi miunkiindur. Yaz tnevsiminde gerceklesen yagl$lar, tuzlu su kaynaguun akunmiktaruulakiazalmalar ve rafine tu: iiretiminin yaptlmamast coziim bekleyen temel sorunlardir. Ytlda5000 ton rafine tuzun iiretilecegi projenin hayata gecirilinesi ile birlikte, iiretim de tiltn ytla yaytlacaktir. Boylece Askale tuzlast, yoreye daha faila ekonoinik yararlar saglayabilecektir.

Anahtar Kelimeler: tu: Kaynak Tuzu, Tllzla

Ataturk Universitesi,Kazirn Karabekir Egitim Fakultesi, Sosyal Bilgiler Egitirni Anabilim Dali,Erzurum.

Kaynak Tuzlalanna Bir Ornek: Askale Tuzlasi

Abstract

Askale saltpan, one of the spring saltpans in our country, is located in Askale, Errurum. The saltpan which is thought to be functional for more than a century is about three kilometers west of Askale, in Karasu valley. Gypseous series scattered Oil the hills in the South of

Karasu valley is the source ofthe salty water.

The rate of production changes between 119-194 tons in the saltpan which is traditionally operated. However, it is possible to increase the production to 1 000-1 500 tons when the maximumcapacity is attained. The summer rains, the decrease in the flow of the spring and the lack of refined salt production are the major problems to solve. With the introduction of the project to produce5000 tons of refined salt, the production will last for the whole year. If this is achieved, Askale saltpan will

contribute more to the economic life ofthe region.

KAYNAK TUZLALARINA BiR ORNEK: ASKALE TUZLASI

A-Giri~

Metal olmayan yer alti kaynaklanndan birisini de tu; olusturmaktadir. Sodyum klorUr (NaCl) olarak tammlanan bir bilesik olan tuz, tarih boyunca en onemli tatlandmci ve koruyucu madde olarak kullarnlrmsnr (Doganay- Ozdemir-Sahin, 2003: 321). Antikcag ve Ortacag ekonomilerinde tuz, en onemli ticaret maddesi durumundaydi, Eski Misir'da mumyalama isleminde kullamlan tuz daha soma yemeklerin tatlandmlmasmda, et ve baligm tuzlanmasmda, konservecilikte, peynir Uretiminde kullamlmaya baslannustir. Tuzun gida maddesi olarak kullanilmasi, her seyden once biyolojik bir ihtiyactir. Eriskin bir insamn giinlUk tuz ihtiyaci6~8 gram ile 10 gram arasmda degisir. Dunya ortalamasi 10 gram kadarken, Avrupa'daki gUnlUk tuketim 8 gram dolaymdadir, Insan vucudunda sodyum klorur eksikligi, diger rahatsizhklann yanmda gucsuzluge, kramplara ve hatta olumlere bile yol acabilmektedir. Tuz, hayvanlar icin de tUketilmesi gerekli olan maddelerden birisidir. Hayvan basina gUnlUk tuz tuketim miktarlan; at trklan icin 40-60 gram, sigtricin 40-50 gram, koyun ve keci icin 5-10 gram kadardir (Axis BUyUk Ansiklopedi, 2000, 42-43).

Tuzdan gida maddesi olarak kullarurmnm yam sua bircok sanayi alanmda da yararlamhr. Tuz suyun yumusatilmasmda, ham derinin korunmasmda, metalurjide, comlek ve seramiklerin vemiklenmesinde, karla mucadelede ve kimya sanayinde yaygm olarak kullanilan cok onemli bir hammadde kaynagidir. Dunya tuz uretiminin, her yil yaklasik % 70'i kimya endustrisinde, % lO'u yemeklik tuz olarak ve % 20' si de diger sahalarda (konservecilik, deri tabaklama vbg.) tUketilir (Doganay, 2002: 256). GUnUmUzde bircogu saghk alanmda olmak Uzere tuz, 14 bin ayn UrUnUn imalatmda kullamlmaktadir (http://www.bugdav.org).

Tuz Uretilen(cikanlan) kaynaklara tuzla denir. Bu kaynaklar; deniz tuzlalan, gol tuzlalan, kayatuzu tuzlalan ve kaynak tuzlalan olmak Uzere dorde aynhr (Doganay, 1998: 356). Dunya tuz Uretiminin yaklasik ucte biri denizlerden, ucte ikisi ise diger kaynaklardan elde edilir. Kisaca Dunya tuz rezervlerinin kaynagnu denizler ve gollerin olusturdugu soylenebilir,

Turkiye, tuz rezervleri acrsmdan zen gin ulkelerden birisidir. Basta Camaln (Izmir), Ayvahk (Bahkesir) ve Tuz Golu tuzlalan olmak uzere, kayatuzu ve kaynak tuzlalan gibi cok sayida tuz elde edilebilecek kaynaga sahiptir. Bunlardan sadece Camalti ve Tuz Galli kiyismdaki tuzlalardan yrlda

Kaynak Tuzlalanna Bir Ornek: Askale Tuzlasi

yaklasik 1.3 milyon ton tuz elde edilmektedir. Turkiye tuz uretimi de giderek artmaktadir, Nitekim 1960'da 370 bin ton olan uretirn, 1990'da 1.9 milyon tona, 1995'te 1.4 milyon tona ve 2000 yilmdada 2.1 milyon tona ulasmisnr. 1960-2000yillan arasmdaki donemde Turkiye tuz uretimi yaklasik olarak 6 kathk bir arns gostermistir. Turkiye'de tuzun elde edildigi en onernli kaynagi goller ozellikle de Tuz Golu olusturmaktadir. Nitekim 1995 yihnda Turkiye'de tiretilen 1442050 ton tuzun % 61.6'smI (888 444 ton) gol tuzu, % 32.2'sini (464 089 ton) deniz tuzu, %5.2'sini (75671 ton) kayatuzu ve % 1 (13 846 ton) gibi cok dusuk bir oranmi da kaynak tuzu olusturmaktaydi. 2000 yilmdaise elde edilen tuzun (2 115 751 ton), % 67.8 (l 433 899 ton) gal tuzu, % 25.1 (532530 ton) deniz tuzu, % 3.7 (78 541 ton) kayatuzu ve % 3.4'tinU (70 781 ton) de kaynak tuzu olusturmustu (Tiirkiye istatistik Yilhgt, 2004: 192). Bu verilerden de anlasilacagi iizere, ozellikle kaynak tuzu uretimindehrzhbirarnsoldugu dikkati cekmektedir.

Turkiye'de i<;; Anadolu Bolgesi'nde Cankrri'dan baslayip Yozgat, Sivas, Erzincan, Erzurum, Kaglzman ve Tuzluca uzerinden iran'a baglanan tuz yataklarmda 30'dan fazla kaya ve kaynak tuzlasi vardir (Guner, 2000: 324-325). Goruldugu uzere, tilkemizde tuz rezervlerinin bulundugu sahalardan birisini de Erzurum ili olusturur. Gunumuz itibariyle Erzurum'da Askale, Cat, Karacoban, Narman, Tekman ve Tortum ilcelerinde olmak uzere 6 adet kaynaktuzlasiisletilmektedir.

Erzurum i1indeki kaynak tuzlalarmdan birisini de, Askale jlcesi simrlan icerisinde bulunan, Askale tuzlasi olusturur. Tuzla, Askale ilce merkezinin yaklasik 3 km kadar bansmda, Karasu vadisi tabanmda bulunur. Askale kaynak tuzlasmm ne zaman isletmeye acildigma dair herhangi bir kaynak ve kayit bulunmamaktadir. Boyle olmakla birlikte, yorede yapilan mulakatlar neticesinde, tuzlamn 100 yih askm bir suredir isletildigi anlasilmaktadir. 1992 yihna kadar Tekel A.$. Tuz Sanayi Muessesesi Mudurlugu tarafmdan isletilen tuzla, 1992-1996 yillan arasinda isletilmemistir. 1996-1999 yillan arasmda ise Askale Kayrnakamlrgi tarafmdan isletilen tuzla, 01.09.1999' da ozellestirilmistir. Ozellestirilmeden once tuzladan elde edilen yilhk tuz uretimi 800 ile 1 500 ton arasmda degismekteydi. Ozellestirildikten soma tuz uretiminde belirgin bir azalma meydana gelmistir. Nitekim 2004 yilmda elde edilen tuz miktan 194 ton kadardi. Ancak uretirn miktarlannda azalma olmakla birlikte, verimliligin artnus oldugunubelirtmekgerekir. Cunku daha onceleri, uretimin onernli bir kisrm pazarlanamadigi icin, stoklama yapihrdt. Gunumuzde ise uretilen urunun hemen tamanu satilmaktadir. Bunun yanmda uretirn miktarlannda gorulen dususte, Askale tuzlasmi besleyen kaynagm debisinde meydana gelen azalma da etkili olmustur. Ozellikle Karasu vadi tabamnda isletilen

kum ve cakil ocaklan, tuzlu su kaynaklanrun yer degistirmesine ya da akun miktannm azalmasma neden olmaktadir. Yine iklim ozellikleri, tuz uretirn miktarlanru yakmdan etkileyen bir diger unsurdur.

Askale tuzlasmi besleyen kaynagm debisi 1.5 lt/sn, tuzluluk oraru ise 12 Bome'dir. Yine yapilan analizlere gore tuzlu su kaynagmin sodyum klorur (NaCl) oram da % 96'dlr. Kaynak suyunun tuzluluk oram dusuk oldugu icin, tuzlu su once top lama ve olgunlasnrma havuzlanna ahrur. Daha soma ise tuzlu su, kristalize havuzlannda buharlastmlarak tuz elde edilir. Bu amacla Askale kaynak tuzlasmda top lam 123 adet havuz bulunmaktadir, iklim ozellikleri nedeniyle, Askale kaynak tuzlasmda, uretim temmuz-agustos-eylul aylannda yapilabilmektedir.

B-Konum OzeIlikleri

Arasurmanuza konu olusturan Askale Tuzlasr, Askale ilcesi smirlan icerisinde yer almaktadir (Harita 1). Dogu Anadolu Bolgesi'nin Erzurum-Kars Bolumu'nde bulunan Askale, Erzurum iline bagh bir ilce olup, 1 500 kms'Iik bir alan kaplamaktadir. llcenin dogusunda Ihca (Erzurum) ve Merkez ilce, guney ve guneydogusunda Cat (Erzurum), ban ve guneybansmda Tercan (Erzincan), kuzeybatIsmda Merkez ilce (Bayburt) ve kuzeyinde Erzurum'un Ihca il<;esi bulunur.

.il.Q':lO

Kaynak Tuzlalanna Bir Omek: Askale Tuzlasi

Elverisli konumu nedeniyle Askale, gecmis donemlerden beri Dogu ve Ban toplumlan arasmda siyasi, askeri ve ekonomik iliskiler bakirmndan bir gecis noktasi olmustur. Askale, kara ve demiryolu baglannlan olan bir yerlesmedir. Askale'nin karayolu ile Erzurum'a uzakhgi 52 km, Trabzon'a 272 km, Erzincan'a 141 km, Ankara'ya 831 km, istanbul'a 1 244 km kadardir, Askale ilcesinde 2 nahiye merkezi ve 67 koy yerlesmesi bulunmaktadir. TUm koyler ile karayolu baglantisi bulunurken, ilce merkezine en uzak koyu Askale'nin guneydogusundaki Dagyurdu (65 km) 01usturur, Askale tuzlasmda tiretilen tuz, buyuk olcude Askale ilcesinde ttiketilmektedir. Bu nedenle de elde edilen tuzun pazarlanrnasmda, karayolu ulasmn onem tasimaktadir. Ozellikle tuz ticaretinin yogun oldugu yaz mevsiminde, Askale ile diger yerlesim birimleri arsmda, karayolu ulasmu acismdan herhangi bir sorun yasanmaz.

2000 yilmda yaptlan son genel nufus sayimma gore, Askale ilcesinin nufusu 35 554 kisi kadardir. Askale ilcesi, ozellikle gecim sikmtisr nedeniyle, go<; veren yerlesme birimlerimizden birisidir. Nitekim 1990 yilmda yaptlan sayima gore, ilcenin toplam nufusu 42 533 kadardi. Bir onceki doneme gore ilce nufusunda, % 16 (6 979 kisi) oranmda bir azalma meydana gelmistir. Elde edilen tuzun kalitesi dusuk oldugu icin, pazarlama imkanlan da srmrhdir. Ozellikle kirsal nufusta meydana gelen azalma, tuzlayi olumsuz yonde etkilemistir. Cunku tiretilen tuz, daha cok Askaleye bagh koy yerlesmelerinde, gerek mutfak tuzu ve gerekse de hayvanlann beslenmesinde ttiketilmektedir. Askale ilcesindeki riufusun gida maddesi olarak yilhk tuz ihtiyaci yaklasik olarak 125 ton kadardir. Bu yonuyle, tuzlanm isletilmesi ile yerel nUfus miktan ve bunlann ihtiyaclan arasmda buyuk bir paralellik bulunmaktadir.

Arasnrmanuza konu olusturan Askale tuzlasr, ilce merkezinin yaklasik 3 km kadar bausmda, Karasu vadisi tabamnda bulunur. Tuzlanm E-80 (Erzurum-Erzincan karayolu) karayoluna uzakhgi ise 1 km kadardir. Ulasim bakirnmdan elverisli bir konumda bulunan Askale tuzlasi, Gumusseren koyu smirlan icerisindedir. Tuzlamn hemen guneybatismda bulunan Dst Miyosen yash jipsli seri, buradaki tuzun kaynagmi olusturmaktadtr.

C-Dogal Cevre Ozellikleri

Askale tuzlasi, Erzurum-Kars Bolumu smirlan icerisindeki depresyonlar dizisinin (Erzincan-Tercan-A~kale-Erzurum-Pasinler) orta kesiminde, Karasu vadisi tabanmda bulunur (Harita 2,Fotograf 1).

Harita 2. Topografya Haritasi.

Kaynak Tuzlalanna Sir Ornek: Askale Tuzlasi

Askale Yoresi, Anatolit kusagmm dogusunda yer ahr. Buradaki cesitli donemleri gosteren formasyonlar, farkh derecede, kuzeyde Pontidler, gUneyde Toridlerin etkisi ile sekil degisikligine ugrarmslardir. Bu orojenik kusaklar arasmda bulunan yorede, Ust Mesozoyik, Tersiyer ve Kuaterner'e ait farkh ozelliklere sahip formasyonlar bulunmaktadir (Sever, 1996: 7). Askale depresyonu, Oligosen'de karasal, Miyosen'de denizel cokellerle dolmustur. Kuaterner'de iseasmimyuzeyleri ve aluvyal taracalar gelismistir (Bozkus, 1992: 97).

Karasu vadisinin gimeyindeki tepelik alanlarda ince kirectasi ve marn tabakalanmn jipslerle ardalanmis bir sekilde bulundugu gorulur (Tabban, 1980: 141). Ozellikle tuzlanm gliney kesiminde bulunan Tashtarla tepesi (1814 m), Ust-Miyosen yash jipsli seriden olusmustur. Bu seri icerisinde kiltaslarma da rastlanmaktadir. Askale tuzlasmm da buradaki varhgmm temel sebebini, guneyde bulunan jipsli seri olusturrnaktadtr, Jipsli seriler icerisindeki rkayatuzu yataklan, tuzlu suyun olusmasmda basrolu oynamaktadir. Nitekim yer aln sulan hareket ederken kayatuzunueriterek yerustune cikmaktadrrlar. Bunlann dismda tuzlanm bulundugu Karasu vadisi tabam daha cok Kuatemere ait allivyon dolgulanndan olusmaktadm'Haritaj).

Askale tuzlasi, Karasu'nun olusturdugu vadi tabanmda bulunur. Tuzlu su kaynagrnm, vadi tabam ile guneydeki yamacm kesisme noktasmdan yeryuzune crkmasi ve tuz havuzu olusturmak icin gerekli olan dUz arazinin buradabulunrnasi,tuzlamn konumunu sekillendirmistir.

Jeolojik-jeomorfolojik ozelliklerden soma, kaynak tuzlalannm kurulmasuu ve isletilmesini etkileyen en onernli dogal cevre ozelligini iklim olusturur. Ozellikle sicakhk, yagis, buharlasma ve acik gUn sayrsi tuz Uretimini etkileyen bashca iklim unsurlandir, Bilindigi uzere Askale'de, Karasal Dogu Anadolu iklimi etkilidir. Kar yagislan ve don olayimn fazla oldugu soguk ve uzun bir krsmevsimi htikUm surer. En soguk ayda ortalama sicakhk -8 ila -10 °C kadarken, en steak ayda ortalamasicakhk20 "C'yipek asmaz (Kocman, 1993: 81).

Askale'de meteoroloji istasyonu bulunmadtgi icm, Erzurum Meteoroloji Istasyonu'nun sicaklik rasat degerleri kullamlrmsnr. Askale ( 650 m) ile Erzurum Meteoroloji istasyonu (1850 m) arasmda yaklasik 200 m'Iik bir yukselti farki bulunmaktadir. Buna gore, Askale'de yilhkortalama sicaklik Erzurum'a gore yaklasik 1 °C artarak 6.9 "C'ye ulasir. En steak aylar temrnuz (19.3 "C) ve agustos(19.4 "C) iken, en soguk ay -8.7 °C sicaklrk ortalamasi ile ocaktir. Askale' de yaklasik 4 ay (aralik, ocak, subat, mart) sicakhgm 0 "C'nin altmda oldugu gorulur (Tablo 1). Bu sicakhk kosullan nedeniyle Askale tuzlasmda tuz uretimi, ozellikle sicakhgm ytiksek oldugu temmuz-agustos-eylul aylannda yapilabilmektedir.

AlkS klk Y" D" I '

Tabl 10

.

Avlar 0 S M N M H T A E E K A ytlhk

Sicakhkf'C)« -8.7 -7.1 -2.5 5.2 lO.7 14.4 19.3 19.4 14.9 8.3 \.4 -5.0 5.9 Yagisunm) 28.9 28.8 36.0 54.0 62.8 4\.9 16.0 9.8 18.5 32.1 32.1 23.9 393.3

Kaynak: D.M.I.G.M. venlen.

»Askaledemeteoroloji istasyonu bulunmadrgi icin, Erzurum Meteoroloji istasyonu'nun rasat

degerleri kullamlrmstrr,

Askale' de yilhkortalama yagl~ tutan 393.3 mm kadardir. Yagislar en fazla %39.7 (152.8 mm) ile ilkbahar mevsiminde, en az ise % 17.6 (67.7 mm) ile yaz mevsiminde gorulmektedir (Tablo 1). Tuzlu kaynak suyunun kristalize havuzlanna gonderilmesinden soma tuz olusumunda dusuk yagl~, ytiksek sicakhk ve yUksek buharlasma miktarlan esas rolu oynamaktadir. Bu nedenle Askale tuzlasmda uretim, yagislann en az oldugu ternmuz, agustos ve eylUl aylannda yapilmaktadir, Ancak zaman zaman ilkbahar sonu ve yaz mevsimi baslannda gorulen yagislar, uretimi olumsuz yonde etkiler. Nitekim 2005 yilmda bu yagislar nedeniyle, Askale tuzlasi yaklasik 20 gunluk bir gecikme ile uretim faaliyetlerine baslayabilmistir. Mevsirnlik faaliyet gosteren Askale kaynak tuzlasi icin bu oldukca onemli bir kayiptrr. Zaten

Knynak TuzlalarinaSir Omck: Askalc Tuzlas:

yillaragoreuretimmiktarlanndagorulen farkhhgm bir nedeninin de yagislar

oldugunu belirtmek gerekir. GorlildUgU uzere bu kaynak tuzlasunn

isletilmesinde, iklimden kaynaklanan en onemli sorunu yagislar

olusturmaktadrr.

Askale' de acik gun saylSI 115.1 gun, bulutlu gUn sayisi 157.0 gun ve

kapah gun sayrsida 92.1 gun kadardir(Tablo 2). Bulutlulugun en az oldugu

rnevsim, yagism da en az oldugu, yaz mevsimidir (36.6 gUn). Boyle olmakla birlikte.

t<;

gun sayist fazladtr. Bu da tuz uretiminde iklirnozelliginden kaynaklanan bir

baska olumsuzlugu olusturur.

Tablo 2.A<;lk.Bulutlu ve Kapah GUnSayrsuunAylara Gore Ortalama Durumu

Avlar 0 S :\1 N 1\1 H r A E E K A Too.

Acrk GUn 5.2 7.3 8.6 8.0 8.3 12.1 17.6 16.1 10.8 8.8 7.7 4.6 115.1

Builltill GUn J3.3 12.3 11.7 11.7 14.3 12.1 11.7 12.8 15.4 12.1 ILl 15.2 157.0

.r:" _{12.4 8.6 10.8 10.3 8.3 5.8 0.8 2.1 3.8 10.1 7.9 11.2 92.1} Kaynak: D.M.I.G.M. venlen.

D-A~kaleTuzlasmm Bashca Ozellikleri

Askale kaynak tuzlasmm ne zaman isletmeye acrldig: tam olarak

bilinmemekle birlikte, yorede yapilan mulakatlar neticesinde, tuzlanm 100 yrh askm bir siiredir isletildigi anlasilmaktadu (Fotograf 2). Gecmis donemlerde tuzlu kaynak suyu, atlar vasrtasiyla yeryUzUne ctkarulmaktaydr. Yine bu donernlerde Erzurum, Ispir, Artvin ve Yusufeli gibi yerlesim birimlerinden atlarla gelen vatandaslar tuz saun almaktaydilar. 1992 yilma kadar Tekel A.$. Tuz Sanayi Muessesesi Mudurlugt; tarafmdan isletilen tuzla, 1992-1996 yillan arasmda isletilmemistir, 1996-1999 yillan arasmda

ise Askale Kaymakamhgi tarafindan isletilen tuzla, 01.09. 1999'da

ozellestirilmistir. Boyle olmakla birlikte, gecmisten gunumuze tuzladaki Uretim faaliyetlerininilkel sayilabilecek sartlarda silrdiiruldilgilnti belirtrnek gerekir.

Kaynak tuzlalanndaki uretim faaliyeti, tuzlu su kaynaguun debisi,

bome derecesi, mevcut uretim alam ve kuskusuz sahanm iklirn sartlan ile

yakmdan ilgilidir. Bu nedenle Askale tuzlasmda tuz uretirni, daha cok iklim

kosullannm uygun oldugu, ternmuz-agustos ve eylul aylannda

yapilabilmektedir. Bu donernlerde meydana gelen yagislar, uretim

Fotograf 2. Askale Tuzlasindan Bir Gorunum,

Kaynak tuzlalannda uretim, yeryuzune cikan tuzlu suyun

havuzlanlarak buharlastmlmasi suretiyle yapilmaktadir. Bu nedenle kaynak tuzlalannda, havuzlann yapHlu ve bakmu ozel on em gosterilmesi gereken

hususlardan biridir. Ancak arasurma sahasmdaki havuzlar, istenilen

ozelliklerden uzaktir. Askale tuzlasmda bulunan 123 havuzun 20 tanesi zemin bozuklugu nedeniyle kullarulmamaktadir. Dolayisiyla gtintimUzde tuz tiretimi icin kullarulan 103 havuz bulunmaktadir. Bunlarm da 28 tanesini

toplama ve olgunlastirma havuzu, 75 tanesini ise kristalize (uretim)

havuzlan olusturur (Sekil 1). Tuzlamn alaru yaklasik 51 hektar kadarken,

toplama havuzlannm alaru 1 800 m2_{, uretim havuzlannm alam ise 289}

m" dir. Tuzlu su stzmtilanrn engellemek arnaciyla, havuzlann zemini kil kullamlarak sertlestirilir. Aynca tuzun temiz olmasi icin de havuzlann tabanma cakil tasi dosenir ve havuzlann kenar kisunlan kil kaplamr.

Kaynak Tuzlalanna Bir Ornek: AskaleTuzlasi

I

Ii;j ~t>Pt"'MA HAVill\!

KIIII

• to/MAN

.!St;l!iVI

.OOPj} ~lihVM¥(It

_PePOyt;'ItlfllM!<_TltSl

Sekil L Askale Tuzlasmm.Plam,

Ilkbahar mevsiminde etkili olan kar erimeleri ve yagislar, ozellikle tuz havuzlannda tahribatlara neden olmaktadir. Bu nedenle tiretim baslamadan hemen once yaptlan bakim ve onanm calrsmalan son derece onemlidir. Askale tuzlasmda mayis ve haziran aylan genellikle havuz bakimlannm yaprldrgi aylardir. Yapilan cahsmalar, tiretilen tuzun kaliteli olup olmamasmi da yakmdan etkiler. Eger havuzlar temiz ve bakimh degilse, tiretilen tuzun rengi de siyah olur. Bu da tuzun kalitesinin ve dolayisiyla da pazar degerinin dusmesine neden olur. Ozellikle tuz tiretiminin yapildigt tiretim havuzlanmn yapmu ve bakmu cok onemlidir. Cunku buralardan elde edilen tuz, dogrudan satrsa sunulmaktadir. Kristalize havuzlanmn taban ve kenar kisnnlanna genellikle tas dosenir, Kenar kisimlanna tasm yanmda tahta da dosenmektedir (Fotograf 3).

Kaynak tuzlalannda tuz tiretimi, Solar Evaporasyon ile yaprlmaktadir (Catar, 1980: 54). YeryUzUne cikan veya kuyulardan alman . tuz1u sular, toplama ve olgunlasnrma havuzlanna ahmr. Burada tuzluluk oram ytikselen su, kristalize havuzlannda buharlastmlarak tuz elde edi1ir (Yazici-Basibuyuk, 1998: 63).

Fotograf 3. Tabam Tas ve Kenarlan Tahtayla Dosenmis BirUretim Havuzu.

Askale tuzlasmi besleyen kaynagm debisi 1.5 lt/sn, tuzluluk oram ise 12 Bome'dir. Yine yapilan analizlere gore tuzlu su kaynagmm sodyum klortir (NaCl) oram da % 96'dlr. Karasu vadi tabarnmn hemen giiney yamacmdaki kaynaktan alman tuzlu su, bir tahliye borusuyla olgunlasurma havuzlanna gonderilmektedir (Fotograf 4, Fotograf 5). Gecmis donemlerde at gucu vasitasiyla kaynaktan su cekilirken, giintimtizde bu amacla elektrikli motor kullamlmaktadir. Kaynak suyunun tuzluluk oram dusuk oldugu icin, tuzlu su once toplama ve olgunlastirma havuzlarma ahmr. Burada tuzluluk oram 24 Bome'ye ulasan tuzlu su, kristalize havuzlannda buharlastmlarak tuz elde edilir. Bu amacla Askale kaynak tuzlasmda toplam 123 adet havuz bulunmaktadrr. Olgunlasantuzlu su kristalize havuzlanna verildikten soma, burada tuzun olusma stiresi, 4-5 gun arasmda degisir, Bu stireyi etkileyen en onemli faktorler yagis, sicakhk ve buharlasma gibi iklim unsurlandir.

Askale kaynak tuzlasmda tiretim faaliyetleri hemen tamamen insan gticiine dayah olarak stirdtirtilmektedir. Tuzun kristalize havuzlanndan toplanmasi, tahta kiireklerle yapilmaktadir, 2005 yih itibariyle tuzlada cahsan mevsimlik isci saytsi 8 kisidir. Bu iscilerin tamarru Askale ilcesindendir. Tuzlada istihdam edilen personel sayisi yillara gore degisiklik gostermektedir, Ozellikle iiretimin fazla oldugu yillarda, personel sayisi da artmaktadir. Nitekim 2004 yilmda iirtintin toplanmasi icin 15 kisi calistmlrrusn. Bunlarm 7 kisisi Hasankale ilcesinden gelmisti. Esasmda tuzlamntam kapasiteyle cahsmasr ve iklim kosullannm elverisli olmasi

Kaynak Tuzlalanna Bir Ornek: AskaleTuzlasi

durumunda, istihdam edilecek personel sayisi 20 kisiyi, uretimmiktan da 1

000-1 500 tonu bulabilecektir.

Fotograf 4. Kaynaktan Alman Tuzlu Su, Tahliye Borusuyla Havuzlara Ulasunlmaktadir.

Askale tuzlasmm yilhk tuz uretimleri, istikrarh degildir. iklim kosullanrnn elverissizligi ozellikle de yaz mevsiminde gorulen yagislar ve isletme yetersizlikleri, bu durumun temel sebepleridir. Ozellestirilmeden once tuzladan elde edilen yilhk tuz uretimi 800 ile 1 500 ton arasmda degismekteydi. Ozellestirildikten soma tuz uretiminde belirgin bir azalma meydana gelmistir. Nitekim 2004 yilmda elde edilen tuz miktan 194 ton kadardi, Ancak iiretim miktarlannda azalma olmakla birlikte, verimliligin artrms oldugunu belirtmek gerekir. Cunku daha onceleri, uretimin onemli bir kisrm pazarlanamadigi icin, stoklama yapihrdi, Gtmumuzde ise liretilen uruniin hemen tamami satilmaktadrr. 2000 yilmda elde edilen tuz miktan 120 ton kadarken, 2004 yilmda uretim miktan 194 tona ulasrrustir (Tablo 3, Sekil 2). Belirtilen donemler arasmda tuz uretimi % 61.6 (74 ton) oramnda bir artis gostermistir. 2000-2004 ytllan arasmda gorulen inisli cikish liretimin nedeni, buyuk olcude yaz yagislandir.

Tablo 3. Askale Tuzlasmm Yillara Gore Tuz Uretim Durumu (2000-2004).

VIllar 2000 2001 2002 2003 2004

Oretim(Ton) 120 164 127 119 194

Kaynak: Askale Tuz Uretim Tesisi kayitlanndan.

150 100

o

2000 2001 2002 2003 2004

Ie

I

Sekil 2. Askale Tuzlastnda Tuz Uretim Durumu.

Askale tuzlasmda elde edilen tuz, cesitli buyukluklerde kmlarak 25, 40 ve 50 kg'hk cuvallara doldurularak sansa sunulur (Potograf 6). Askale tuzlasmda uretilen tuz buyuk olcude Askale ilcesinde tuketilir. Bunun yanmda Erzurum ve ilceleri (Hasankale, Ispir) ile zaman zaman da Bingol'un Solhan ve Karhova ilcelerine de tuz sansi gerceklestirilmektedir, Dikkat edilecek olursa tuzun pazarlandrgr yerlesim birimleri, onemli birer hayvancilik bolgeleridir, Nitekim sadece Askale ilcesinde, 2003 yih itibariyle, 39 128 kucukbas ve 24 121 buyukbas olmak uzere toplam 63 249 bas hayvan beslenmektedir (Koday, 2005: 153). 2001 yilt verilerine gore Erzurum ilindeki hay van sayist ise 1 383 082 bas kadardi (Onal, 2004:

265-Kaynak Tuzlalanna Bir Ornek: AskaleTuzlasi

268). Kucukbas hayvan basma yilda ortalama 3.5 kg, buyukbas hayvan basma yilda ortalama 18 kg tuz ttiketiminin varsayilmasi halinde, bu kesimin yilhk tuz ihtiyaci sadece Askale ilcesi icin 570 ton kadardir: Askale ilcesinin nufusu ise 2000 saymuna gore 35 554 kadardi. Insanm gunluk tuz ihtiyacmm 10 gram oldugu hatirlarursa, sahadaki nufusun gida rnaddesi olarak yilhk tuz ihtiyacmm 125 ton kadar oldugu anlasihr, Sadece bu yonuyle bile Askale tuzlasi, cok onemli bir potansiyel kaynak durumundadir. Bu nedenle tuzlanm karst karsiya bulundugu birtakim dogal vebesericevre sorunlannm bir an once cozumlenmesi gerekmektedir.

Fotograf 6. Uretilen Tuz Cuvallanarak Satisa Sunulur.

Gtintimtizde bolgede rafine tuz uretimi yapan bir sanayi tesisi mevcut degildir, Bu nedenle tiretilen tuz sofrahk tuz olarak kullamlmakla birlikte buyuk olcude ttiketim alanlan hayvanlann beslenmesi, hayvansal ve tanmsal tirtinlerin tuzlarnp saklanmasi, karayollannm kara ve buza karst tuzlanmasi ve duz toprak cauh konutlann catilanna tuz serpilmesi olarak siralanabilir. Ilcede peynirciligin yaygm olmast nedeniyle basta peynir ve diger tanmsal gidalann tuzlanmasi bir diger kullamm alamm olusturur. Askale' de yaygm olan duz damh toprak evlerin canlanna, ot buyurnemesi ve su sizmasimn engellenmesi icin tuz serpilir. Bunun dismda kalitesi dusuk olan kirli tuzlar da Karayollan ve Askale Belediyesi'nce satm almarak kis aylannda buzlu yollara dokulmektedir.

Askale tuzlasi, ulasim bakirmndan oldukca elverisli bir konumda bulunur. Nitekim tuzla, Erzurum-Erzincan karayoluna (E-80) 1 km, Askale ilce merkezine 3 km, Erzurum'a 55 km ve Erzincan'a ise 138 km

Bina Gunumuzde

uzakhktadir. Elektrik ve telefon gibi altyapt hizmetlerinin bulundugu tuzlada, icme suyu sorunu bulunmaktadir. Karasu vadi tabanmdan sondajla elde edilen suyun tuzluluk oram yUksek oldugu icin, ozellikle icme suyu olarak kullamlamamaktadir. Bu nedenle icme suyu tuzlanm hemen guneyindeki Sanbaba koyunden temin edilmektedir. Tuzlada 3 depo, 1 idari bina, 1 isci evi, 2 lojman bulunmaktadir (Sekil 1). Bunlardan Tekel tarafmdan yapilrms olan idari bina ve lojrnanlar gtmumuzde kullanilmamaktadir. 25-28 Malt2004 tarihlerinde meydana gelen 5.1 ve 5.3 siddetindeki idepremler sonucunda idari binada onemli olcude catlaklar meydana gelmistir (Fotograf 7). Bu nedenle tuzlanm hemen kuzeyinde yeni yapilrms olan deponun bir bolumu idari bina olarak kullarulmaktadir. Bunlann.dismda tuzlada, 1 tuz kuma makinesi, 1 dikis makinesi, 1 kantar ve bir de kamyonet bulunmaktadir.

Fotograf 7. 2004 Yilmdaki Depremlerde Zarar Goren

Kullamlmamaktadrr.

Askale tuzlasma modern bir gorunum verecek olan projeden de kisaca bahsetmek gerekir. Avrupa Birligi kredisiyle hayata gecirilecek olan projeyle, rafine tuz liretilmesi planlanmaktadrr. Boylelikle tuzlada paketleme unitesi de kurulacak ve turn yil boyunca iyotlu rafine tuz liretimi yapilabilecektir. Bu projeyle bir yilda yaklasik 5 000 ton tuz uretilmesi amaclanrnaktadir. Bunun icin gerekli olan tuzun ancak 1 000- 1 500 tonu Askale tuzlasmdan karsilanacak, geri kalam ise Erzurum'daki diger tuzlalardan temin edilecektir. Boylelikle de elde edilen tuzun ticari degeri buyuk olcude artacaknr. Saglayacagi ekonomik yararlar goz onune

Kaynak Tuzlalanna Bir Ornek: AskaleTuzlasi

almdigmda, bu projenin bir an once hayata gecirilmesi, rantabl bir yatmm

olacaknr.

D-Sorunlar ve<;oziimOnerileri

Askale tuzlasi, dogal ve beseri cevre faktorlerinden kaynaklanan

bazt sorunlarla karst karsiyadrr. Dogal cevre faktorlerinin ned en oldugu sorunlann basmda yarN gelmektedir. Bilindigi iizere kaynak tuzlalannda uretim, iklim ozellikleri nedeniyle, mevsimlik olarak yapilmaktadir. Bu nedenle Askale tuzlasmda uretim ozellikle ternmuz-agustos ve eylul aylannda yapilmaktadir. Askale'de bir yilda dusen toplam yagism (393.3 mm) ancak% 17.6'Sl (67.7 mm) yaz mevsiminde dusmektedir. En azyagism

yaz mevsiminde dusmesine ragmen, Erzurum-Kars Bolumu ulkemizde yaz yagrslanmn fazla sahalardan birisidir. Dolayisiyla yaz mevsiminde gerceklesen yagislar, buytrk olcude uretimin dusmesine neden olmaktadir, Zaten uretim degerlerinin yillara 'gore gosterdigi degisiklikte yaz yagislan temel etken durumundadir. Bu sorunun giderilmesinde, tuz havuzlanmn bulundugu alana yapilacak, cam sera etkili olabilir. Boylelikle de turn yil boyunca tuz uretirnine devam edilmesi miimkun olacaktir. Ancak boyle bir cozumun oldukca maliyetli olmasi, bunun uygulanabilirligini simdilik

azaltmaktadir. Aynca siddetli saganak yagislar neticesinde, tuz havuzunun

cevresindeki toprak tabakasi supurulerek havuzlara dolmaktadrr, Bu da havuzlann zarar gormesine ve Uretilen tuzun kirli olmasma neden olmaktadir.

Askale tuzlasmda sorun olarak gosterilebilecek bir diger dogal cevre faktoru depremlerdir. Tuzlamn bulundugu saha I. derecede deprem kusagi

icerisinde bulunur. Nitekim 2004 yilmda meydana gelen depremin tuzlada ytkici bir etkisi olmamakla birlikte, binalann duvarlannda catlaklar meydana gelmistir, Ozellikle gecmiste idari bin a olarak kullamlan binada ciddi catlaklar meydana gelmistir, Bu binalann onanlmasi yamnda yeni yapilann da depremlere dayamkh olarak insa edilmesi gerekir. Aynca depremler tuzlalan besleyen kaynagm akmum ve tuz oramm da olumsuz yonde etkileyebilmektedir.

Askale tuzlasmm glinlimlizde karst karsiya bulundugu en onemli sorun, tuzlu su kaynaguun akrm miktannda gorulen azalmadir. Tuzlanm burada kurulmasuun temel nedeni tuzlu su kaynagidir. Bu nedenle tuzlu suyun azalmasr, cozum bekleyen en onemli sorunlann basmda gelmektedir. Boyle bir sorunun ortaya cikmasmda, tuzlamn hemen yam basmda faaliyet gosteren kum ve cakil ocaklarinm etkili oldugu soylenmektedir, Ozellikle Karasu vadisinde yurutulen calismalar sirasmda, tuzlu kaynakta kacaklar meydana gelebilmektedir. Aynca bucalismalarda,tuzlu su kaynagma tatlr su

kansmak suretiyle, kaynagm tuzluluk oranmm da dusmesine neden olmaktadir. Adli makamlara intikal etmis bu olay, tuzla sahasi alamnm yeniden tespit edilmesi ve buradaki faaliyetlerin durdurultnasi seklinde coztimlenebilir. Zira tuzlu su kaynagmdaki azalmalar, tuz uretimini de dogrudan etkileyecektir.

Askale tuzlasmda gerek tiretim ve gerekse de tuzun kmlmasi, cuvallanmast ve depolanmasi ilkel sartlarda stirdtirtilmektedir. Bu nedenle modern bir tiretimin tum yila yayilabilmesi icin, rafine tuz tiretim projesinin hayata gecirilmesi gerekmektedir. Boylece modern bir tesiste yilda yaklasik 5 000 tonluk iyotlu rafine tuz tiretimi yapilabilecektir. Elde edilen kaliteli tuzun pazarlanmasi da daha kolay olacaktir.

Askale tuzlasmdaki olumsuzluklardan birisi de icme suyu problemidir. Karasu vadi tabanmdan sondajla crkarnlan suyun tuzluluk oram ytiksek oldugu icin.iicme suyu olarak kullamlmamaktadir. Gerekli olan su yakmda bulunan Sanbaba koyunden temin edilmektedir. Bu sorun, Sanbaba koyunden getirilecek bir icme suyu hath He <;;oztimlenebilir.

Tuzun ogtittildtigti, cuvallandigi ve depolandigr binanm fiziki kosullan yetersizdir. Bu binada iyilestirme yapilmasr, hem cahsma sartlanru dtizeltecek ve hem de tuzun daha saghkh bir ortamda islenip depolanmasmi saglayacaktir.

Sonne olarak Askale tuzlasi, isletme sorunlannm giderilmesi ve rafine tuz tiretim projesinin hayata gecirilmesi ile birlikte, basta Askale ilcesi olmak tizere tilke ekonomisi icin de cok onemli bir kaynak olabilecektir.

KAYNAK£;A

AVCI, S., 2003, Ekonotnik Cografya Actsuulan Onemli Bir Maden: Tuz (Tarihi,

Onemi ve Diinya Tuz Ekonomisi). istanbul Univ. Edebiyat Fak, Cografya

Bol, Cografya Dergisi, Sayi: 11, istanbul.

Axis BUYUK ANSiKLOPEDi, 2000, MilliyetYaymlan.Sayi: 12, istanbul.

BOZKUS,

c.,

Stratigrafisi. TUrk Jeoloji Kurultayi,Ankara.

C;ATAR, R., 1980, Tuz (Sodyum KlorUr). Tekel Genel Mild. Yay. No: 165, istanbul.

D.LE., 2004, Turkiye istatistik Yilhg: 2004. Ankara.

DOGANAY, R., 1998, Turkiye Ekonomik Cografyasi. Cizgi Kitabevi Yaymlan, Konya.

Kaynak Tuzlalanna Bir Ornek: Askale Tuzlast

DOGANAY, H.,-OZDEMiR, D.,-$AHiN.,

t.r.,

DOGANAY, S., 1998, Askale'nin Fonksiyonel Ozellikleri, Ataturk Univ. Sosyal Bil. Enst. (Basilrnamrs Yuksek Lisans Tezi), Erzurum.

ERiN<;, S., 1957, Ttirkiye'de Akarsu Rejimlerine Tophi Bir Balas. TUrk Cografya Dergisi, Sayi: 17, istanbul.

GDNER, i.,-BEKDEMiR, D.,-ERTDRK, M.,-$iM$EK, 0., 2000, Tuzluca Kaya Tuzlast. Dogu Cografya Dergisi, Sayi: 4, Erzurum.

KO<;MAN, A., 1993, Turkiye Iklimi. Ege trniv. Edebiyat Fak. Yay. No: 72, Izmir. KODAY, S., 1998-1999, Tuz

cstu

Marmara Cografya Dergisi, Sayi: 2, istanbul.

KODAY, S.,-KARAKUZULU, Z.,-sEviNDi,

c.,

Tuzlast. Dogu Cografya Dergisi, Sayi: 12, Konya.

KODAY, S., 2005, Dogu Anadolu Bolgesinde Hayvancihk, Ataturk Univ. Yay No: 949, Fen-Edebiyat Fak. Yay. No: 104, Arasnrrnalar Serisi No: 74, Erzurum. SEVER, R., 1996, Askale Yoresinin Piziki Cografya Ettidti (Kucuk Gecit-Askale Bogazi Arasi). Ataturk trniv. Sosyal Bil. Enst. (Basilmamis Yuksek Lisans . Tezi), Erzurum.

$AHiN, C, 2004, Tilrkiye'de Tuza Atfedilen Yer Adlan. TUrk Kulturunde Aynntilar: Tuz Sempozyumu (19-20 Nisan 2001). Kitabevi Yay., istanbul. TABBAN, A., 1980, Kentlerin Jeolojisi ve Deprem Durumu. imar ve lskan

Bakanhgi Afet Isleri Genel Mudurlugu, Ankara.

TtrMERTEKiN, E.,-OZGD<;, N., 1997, Ekonomik Cografya (Kuresellesme ve Kalkmma). Cizgi Kitabevi, istanbul.

trNAL, <;., 2004, Erzurum'un Hayvancilik Potansiyeli. Dogu Cografya Dergisi, Sayi: 12, Konya.

YAZICI, H.,-BA$IBtrytrK, A., 1998, Kemah (Erzincani Tuzlalan. Turk Cografya Dergisi, Sayi: 33, istanbul.