THE RESEARCH STEPS IN EXPERIMENTAL STUDIES ON LABORATORY ANIMALS

Laboratuar Hayvanl

<;ah~malarlnda

Izlenecek Y

01

Prof. Dr. Ali YEMi~CiGiL****

." Adole! Bakal7ll,~1 Adli TIp Kurul1lu iZl1lir Grup Ba~'kall/i,~I, izmir

"* Dokuz £yliil iJnil'ersi!esi TIp Fakiiltesi Deney Hayvanll1rl Ara~tlrma Birimi, icl1lir

***

**

**

Ozet

Lahoratuar hayvanlal'l ile yapz/an ara§tlrmalann, hilgi uretiminde (jnemli hir yeri Hlrdlr. Lahoratuar hayvon-1(//'1 ile yapllan herhangi hir ara§tlrmam/1 giil'enilir sonu~' vermesinde; lahoratuar ortamlllll1 kO§lIllan, ara.yttrll1(t

-CI/W1 yeterlillAi, sa,1lzklL ve huzurlu lahoraluar hayvanlan iizerinde ~'ah§zlmasl ve uygun tiir se('imi (jnl'lnli fakti)r-ler olarak slralanmaktadtr. Ara§tlrmal1l11 tiim a§anwlannda etik kurallara ve ilgili yasal diizen/emelere

uyulmasl-IIItl. etik kllrullara dal1l§llmasllun gerekti,1i hildirilmektedir.

(j lkemizde adli hilimler alanznda, lahoratuar hayvanlan ile yapzla/1 deneysel ara§flrmalann saVlsf geIi.Jmi~· iil-kelere gijre azdlr.

Bu yaZlda adli hilimler alal1/nda lahoratuar hayvanlan ile yapllacak ara§tlrmalann planlanmasl, riir s('(,·imi. ijlanazi uygulamast ve diseksiyol1 konulal'lnda hilgilerin sunu/f1wsl ama~)allmt§t/l'. Bil alandaki hi/gilerill riimiin/i 1m nwkalede vermek miimkiin olmasa da yararlanahilecek kaynaklar i~'in yol g(jsterici olahilmeye ~·ah.y!lmf~·flr.

Uygul1 lahoratuar oUaml hulunmayan, ara§tlrmaCllW1 yeterli deneyiminin 01madl,11 ara~·tlrmalanl/, hem :a-man. hem maliyet apsllldan kaYlp olu§turdu,1Imu df~§iil1mekteyiz. Bu nedeille I;a/t§z/acak lahoratuar ortam/am1ll1 dii:enlenmesi ve denetleme mekanizmaslyla korunmasl gerekmektedir. Aynca ara§tlrmactlarzn temel hilgi ve heee-rile rill in artttnimasllw y(jnelik program/ara mezuniyet (jl1cesi ve sonraSl e,1itimde yer verilmesinin de hir zorun/II-luk oldu,~u giirii§iindeyiz.

Anahtm> Kelimeler: Adli hilimler, lahoratuar hayvanlan.

The Research Steps in Experimental Studies on Laboratory Animals Summary

Scientific researches performed with lahoratory animals have an important role in producing scientific infill'-matioll. Lahorarory conditions, the level of researcher s experience, 'vvorking with healthy and well-heing lahora-lOry animals and choosing the appropriate species were presenred as important factorsjor taking re!iahle results in any experiment performed with lahoratory animals. It is reported that it is necessary to ohey the ethic rilles and legal arrangements, and also the consulting to the ethic committees in all steps o{ research.

In Our country the numher o{ eAperimental animal researches are fever than developed countries in thcficldfi)-rl'llsic sciences.

The aim o{ the article is presenting the literature related with planning the research with the laiJoratory (llli

-mals onfiJrensic science, choosing the species o{ animals, applying euthanasia and dissections ohjects. In this ar-ticle. \'I'e rries to introduce planning o{ experimental studies on lahoratory animals. selecting o{lahoratOlY (lni-rnals' species, s(lcrification procedures and dissection types o{ them. In this article we may not give all infiJU77Olioll (lhout this slIhject hilt we hope this article would help researchers who want to make experimental studies Oil

10170-rawI''' Llnimals.

We have conclllded that inappropriate lahoratory cOllditions and in('xperienced I"t'searchers cause loss oj'time

Dalgly M. Yllmaz O. Karaku~ A. Ycmj~cjgjl A

andlinance. Because ol this, it is necessary to arrange the lahoratory conditions which 'vviZ! he studied and to

ar-range the system to protect. Also, M'e think that the programs which will increase the hasic knowledge and ahility ol researchers should take place in undergraduate and postgraduate education.

Key Words: Forensic sciences, lahoratory animals.

Giri~

Erik degerler ve yasal dlizenlemcler nedcni ile bilimscl ara~tlrmalar insan denekler lizerindc ya hiy yapIlma-makla ya da belli a~amalardan sonra, belli §artlar altmda yapllmaktadlr. Bu durum bilimscl ara~tlflnalarda dcncy hayvanlannm insan denekleri yerinc geycrek, insan iyin bir model olu§tunnak amaCl ile kullallllmasll1l gLindemc

gctirmi~tir. Boylece laboratuar hayvanlan ile yapiian ara§tmnalar, bilgi Liretiminde onemli bir ycr cdinmi~lerdir.

Can I! dcncy hayvanlannll1 kullalllimasl yerinc altcrnatif yontemlerin (doku kLiltLiricri. plascnLa, bilgisayar program-Ian gibi) kullal1lldlgl ara~llrmalann saYlSl gidcrck arLmaktadlr. Ancak canll hayvanlardaki organlar araSl ctkilc~im­ Icrin ara~tIllml sonu<;:lanna etkilerinin sadece canl! hayvanlar Lizerindeki ara~tIrmalar ile ortaya <;:lkaniabilcccgi vur-gulanmaktadlr (1,2).

Bilimscl ctr<l§tlllnanll1 kalitesinin, ara§tmnanll1 uygun ko§ullar altll1da yapIlmasl ile ili§kili oldugu, laboratuar hayvanlan kullaniiarak yapIian herhangi bir ara§tlrmanll1 gLivenilir sonu<;: vermesinde; uygun tLir se<;:imi, laboratuar ortamll1ll1 ko§ullan, ara§tlrmaCll1111 yeterliligi, sagiIkl! vc huzurlu laboraLuar hayvanlan Lizerinde yaiI§Iimasl kOl1ula-rll1ll1 iinemli oldugu belirtilmektedir (1).

Ara~tlrmada kullandlglmlz deney hayvanll1da, bannma kO§llllanndaki oillmsuzluklar, ara~tmnacll1l!1 yaptlgJ uy-glliamalar gibi nedenlerle olu§an her LLirili stresin, deney hayvanll1l11 fizyolojisinde ve yapIian uygulamaya vcrccegi yallltlarda degi§ikliklere yol a<;:tIgl belirtilmektedir. Tekrarlanan ara~tmllalardan farkll sonll<;:lar alll1masll1ll1 ve ara§-llllnanll1 amacll1a ula§amamasll1l!1 bll nedenlerden kaynaklandlgl ifade edilmektcdir (1.3).

Genet Bitgiler Tanzm

Deneylerde kullanIimak amaclyla Liretilen hayvanlara, "deney hayvanl" denilmcktedir. Deneyin gLivcnilirligi. maliycti, i~gLicLi, yapdacak uygulamalann kolaylIgl. zaman kaybllllll onlenmesi. ara~lJr1llaJ1Jn gcreksinilllieri gibi faklorlcr ve etik degerler nedeniyle, dcneylerde daha yayg1l1 olarak kulianIian. dl.i~Lik vLicut aglrlIgJJla sailip, kolay Lireycbilen. dolaYlslyla laboratuvar kullanllll1na daha uygun olan hayvanlar, "Iaboratuvar hayvanlan" olarak adlan

-dlfllmaktaclir (I).

Laboratuvar hayvanlann1l1 biyolojisini, baklm1l1l, gereksinimlerini. gcnetik vc mihobiyolojik stal1dartla~tJrll1a

yiintemlerini, hastallklannlll onlcnmesini ve tedavisini, dencyscl tekniklerin optimizasyonunll ve hayvan dcneylc-rindeki etik degerleri konu alan bilime "Iaboratllvar hayvanlan bilimi" denilmcktedir (1,4).

Ara~tlrmallln PlanlanmaSl

Bir hra§tlrma projesi, ara§tInlacak konuyu en kolay vc anla§!llr §ekilde ortaya koymaYI ama<;:lamalldlr. Ara~tJr­ mallln planlanmasl; ara§tmnanlll amaCI, kullallliacak materyal, uygllianacak yontcm. istatistiksel dcgerlcndirllle. ara~tI1l11aClnJJ1 olanaklan, ara§tIrma sonucunun insan ya da diger hayvan tlirlerine uyarlanabilmcsi, genellenebilme-si gibi konulann degerlendirilmcsi a§amalarml i<;:ennektedir. Planlama a§amasmda eLik degerlcr, yasal dLizenleme-ler vc ara~tIr1l1an1l1 ekonomisi gibi faktOrlerin de goz online aimmasl gerckmektedir ( 1).

Laboraluvar hayvanlan ile yapIiacak bir ara§ur1llada, laboratllvar hayvanlannm banndIrllma a~an1asl planlanlr-ken, ortam1l1 slcakllgl, nCl11i ve ayd1l11anma §eklinin yanlslra kafeslcrin gcni§ligi gibi faktorlcr de giiz i.inlinc <11111-lllaiIchr (1 ).

Laboratuvar hayvanlanllln saglIkll olarak ya§amasl i<;:in beden slcaklIg!11!11 sLirdLirLil1llcsi gerektigi ve ycvre SI

-cakllgl11daki dcgi~il11in hayvanlll ycm ve su tLiketimini, verilen ilaclll aktivitesini dcgi~tirdigi bildirill11i~tjr (I).

Adli Tıp Dergisi 2003; 17(2): 52-62

Laboratuar Hayvam <;ah~malannda izlenecek Yol

Laboraruvar hayvanlanntn birc;:ok turunde terleme yetenegi olmadlgmdan termoregiilasyon solunum hlzlyla ayarlanabilmektedir. Yuksek nemin c;:evredeki mikroorganizmalann daha hlzh c;:ogalmasma, dii§iik nemin de tor;-l~nma ve hava kirliligindeki artl~ nedeniyle solunum problemlerine neden olabilecegine dikkat c;:ekilmektedir.

La-boraruvar ortammm havalandmlmasl suretiyle hayvanlara taze hava ve oksijen saglanmasl, slcakhk duzeyinin ayarlanmasl, fazla nem, biriken zararh gazlar ve mikroorganizmalann dlpn atIimaSI onerilmektedir (J).

Ara~tlfll1aya ba~lamadan once hayvanlann giinlUk aktivite doneminin, kafeslerin oda ic;:indeki yerle~iminin. 1~lk

kaynagl, yogunlugu, rengi, §iddeti ile odantn aydll1lanma siiresinin goz oniine ahnmasl gereken faktorler oldugu vurgulanmaktadlr. Bazl tUder polifazik davral1l§ modeli gosterirken, bazIlannm gundiiz (diurnal), bazIlanl1ln da ge-ce (nokturnal) aktivite fazma sahip oldugu bilinmektedir. Laboratuvar hayvanlarmm biiyuk bolUmu ic;:in "12 saat aydmhk ~ J 2 saat karanhk" siklusunun uygun oldugu belirtilmektedir (J).

Laboratuvar hayvanlannm dogal ortamlanna gore daha dar alanda banndmlmalarll1m stres etkeni oldugu ve la-boratuvar hayvanlanna hareket gereksinimlerini saglayarak sagltklanm devam ettirecekleri yeterli geni~\ikte ya~a­

rna alanl verilmesi gerektigi bildirilmektedir (I).

Bir ara~tlrmada hayvanlann ya~, cinsiyet, canlt aglrhk, fizyolojik aktivite donemi, c;:evre slcakhgl, 1~lgll1 rengi, ~iddeti, suresi gibi tUm c;:evresel ve deneysel faktbrler ile genotipik ve fenotipik yonden bir ornek olmaslI1a

"stal1-dartla~tlrma" denmektedir. Standartla~tlfllml§ hayvanlar kullandarak yapdan ara~tIrmalaria benzer ara~tlrma sol1uc;:-lannll1 kar§tla§tlfllabilmesi, hayvanlar arasll1daki farklann azaimasl nedeni ile kullamlan hayvan saYlslI1111 azaltIl-masl saglanabilmektedir. Laboratuvar hayvanlan genetik yapll1m yakmhgma gore; "randombred" (rastgele yeti~tiri­

len), "outbred" (zaYlf akraba, akraba dl§1 yeti§tirilen) ve "inbred" (yakll1 akraba yeti~tirilen) olarak smdlandlfllmak-tadlr (I).

Laboratuvar hayvanlanmn, yeti§tiriciden alll1lp laboratuvar ortamma ta§mmasll1dan soma c;:evresel ortamdaki dcgi§ikliklere ve ara§tlrmaclya uyum sagiamasl ve saghk durumlannll1 gozlemlenmesi ic;:in uygun bir adaptasyon sUresinin gerektigi belirtilmektedir (I).

Laboraruvar hayvanlannm stres altmda olup olmadlklanna karar vermek ic;:in en iyi yolun; davral1l~lanl1l goz-lenilemek oldugu bildirilmektedir. Kafesin bir ko§esinde bir arada slkl§arak durma. ara§t1rmaclya ve c;:evresindeki olaylara ilginin kaybolmasl gibi beklenen davrant§lardan farkh davrant§lann laboratuvar hayvanll1l11 stres altll1da bulundugunun gostergesi olabilecegine dikkat c;:ckilmektedir. Kafese fazla saYlda hayvanll1 konulmasl, sosyal izo-Jasyon, laboratuvar hayvanlannll1 duyabilecegi frekanslardaki yuksek ~iddette ve ani ses uyanlan. gLinli.ik baklmll1l yapan ki§iden farklt bir ki§inin hayvana dokunmasl gibi faktbrlerin yalll sira bannak ic;:indeki hayvan-hayvan

etkile-~iminin stres kaynagl olabilecegi ifade edilmektedir (J ,3). Fare tlirLinun tek cins olarak kafese konulmasl clurumun-da, di~i farelerin bu ko§ulu genellikle tolere edebilmesine kar§1I1 crkek farelerin kafesleki fare saYlslI1a bagll olarak hiyerar§iyi kurmak iyin dovU§tUkleri gozlenmi§tir. Erkek fareler tek ba§lI1a kafese konuldugunda sosyal izolasyon stresinin gorulmedigi, erkek tav§anlann ise saldlrgan davralll§lan nedeni ile tek ba§lI1a banndlflimasl gerektigi be-lirti Imektedir. Laboratuvar hayvanlanlll anneden erken aYlrarak sLitten kesmenin de stres kaynagl oldugu ortaya

konmu~tur (3). Laboratuvar hayvanlannll1 ara§tlrmaclya ah~abilmesi ic;:in her gUn klsa sLireJerle ele alll1masl. ara~­

t1rmaCII1I11 elinden beslenmesi ve yapIian giri§imler sonrasl odullendirilmesi onerilmektedir (l).

Laboratuvar hayvanlannll1 su, solunan hava, kullamlan yatakhk gibi maddeler (kimyasal madde ic;:erigi nedcni ile) yoluyla c;:evre kirliligine maruz kalmaslI1l11 6nlenmesi ve c;:e~itli mikroorganizmalarla kontamine olmall1aslI1<t dikkat edilmesi gerektigi vurgulanmaktadlr (I).

Ara~tlfll1aCII1I11 yah§I1acak laboratuvar hayvanlan Lizerinde gec;:mi~tcki deneyimleri ve yeterliliginin onemli 01

-dugu ve bun un sertifikasyonunun gercktigi'belirtilll1cktedir (5).

Ara~lIrmadaki tLim hayvanlann saghk durumlannlll aym oimasl beklenemedigi gibi onceden var olan vcya

son-radan ortaya C;:lkan hastahklar ara§tlrma sonuc;:lanl1l ctkileyebilmcktedir. Bu tLir hayvanlar ara§tlrma dl~1 tutulmakta-dlL Viral, fungal veya bakterial flora tUrden tLire degi§mekte ve bunlann ara§tlrmayl nc dercce elkileyebilcccgi lam

Dalgly M, Ydmaz 0, Karaku~ A, Yemi~cigil A

olarak bilinmemektedir (5).

Eger ozel bir mikrobiyolojik yaplya sahip hayvana gereksinim duyulmuyorsa hastallkh hayvanlann biyokimya-sal vc fizyolojik dengeleri bozacagll1dan ara~tlrmaya dahil edilmemesi gerektigi, latent enfeksiyon olaslhgll1l11 dl~­ lanmasl ve ara~tIrmacIlara hayvanlardan bula§abilecek zoonotik hastaltklara kar§1 onlem alll1maslI1m gerekliligi vurgulamnaktadlr (1).

Ara~lIrmanll1 planlama a§amasll1da hayvanlann ya§, cinsiyet, gestasyon, laktasyon, hastahk, mevsim, slcaklIk, ncm oranl. havalandlrma, bilinmeyen iy fizyolojik olaylar ve ara~tlrmamn stresine bagii olarak bazal ihtiyaylar ve bcsin gereksinimlerinin degi§tigi bilinmelidir (5).

Ara~tIrlna somaSI laboratuvar hayvanlannll1 baklml ve gerekiyorsa analjezi uyguiamasl gibi konulann da gaz

(jl1Linde bulundurulmasl, ara~tIrma slraslI1da ve ara§tlflna sonunda ortaya ylkan atIk maddelerin insanlara, hayvan saghgma ve yevreye zarar venneden ortadan kaldmimasl gerektigi vurgulanmaktadlr (J).

Tiir Ser,;imi

Bir ara~LJrmacl is;in ara§tIrmanll1 amacma en uygun, yalt§iImasl en kolay, uysal. kolay tutulabilcn, baklm ve bes-lemesi kolay, ekonomik olan, hakkll1da yeterince bilgi edinebilecegi ve gerekirse devamll1l saglayabilecegi tLirlerle ~alI~mak (jnemlidir. TUr seyiminde hayvanlann gereksinimleri, dam~manlIk hizmeti verebilecek uzmanlar ve tek-nik bilgi kaynaklanl1ln varlIgl ve maliyet konulannll1 ayrll1tIlI olarak gozden geyirilmesi onerilmektedir. Yayglll olarak kullaIlllan tUrIer: tUrle i1gili bilgilerin kolay edinilmesi as;lsll1dan tercih edilmektedir (I). Anatomik ve fizyo-lojik ozelliklerinin insana benzerligi nedeni ile memeJi hayvanlar slklIkla kullaIlllmaktadlr (6,7). Birden s;ok tLire gcrcksinim duyuldugunda fare ve rat gibi basit tUrlerJe ara~tll1naya ba§lanmakta ve bu a§ama tamamlanclIktan son-ra diger tLirlere ges;ilebilmektedir. Biyolojik verimliliginin yUksek, baklm besleme ve yapdacak uygulamalann ko -JaylIgl gibi avantajlannm olmasl laboratuvar hayvanlanm oncelikli hale getirmektedir. Aynca yaygll1 olarak ku\la-nIian bu laboratuvar hayvanlannll1 ye§itli genetik ve mikrobiyolojik yonden taIllmlanml§ gruplan geli§tirilmi§tir. Daha soma tav~an, kedi, kopek, domuz ve primatlar ses;ilebilmektedir. ~ok bUyUk gereklilik yoksa tehlikeli tUrler-Ie ~all§Iimasl onerilmemektedir (1),

I. VUcut BUyUkIUgU;

VUcut bUyUklUgU tUr seyiminde onemli bir faktordUr ve maliyet, hayvanlara aynlacak yer, yapIiacak uygulama-lann kolayllgl aylsll1dan onemlidir. En kUyUk hayvanlar olarak fare ve rat tUrleri (25-400 gr.) seyilmektedir (I). ~a­ II~Iiacak organm bulunup bulunmamasl ve yUzeyel kan damarlanna ula§dabilirlik ilk akla gelmesi gereken ozellik -lerdir. KUyUk hayvanlar dU§Uk maliyetli, kolay tutulabilir, hlzlI Uretilebilir ve yUksek metabolizma hlZlna sahiptir-ler. BUyUk hayvanlarda ise cerrahi prosedUrier ve intravenoz injeksiyonlar kolay uygulanabilir, daha ~ok vi.icut SIVI-SI ve doku elde cdilebilir (5).

2. Dol Verimi;

Dency hayvam ara~tll1naCI tarafmdan Uretilecekse dol verimi de tUr seyimine etkili bir faktar olarak ortaya ~Ik­ maklaclir (1).

3. DevamlIlIgmm Saglanmasl;

Ara~tIrmamn sUrekliligi iyin ayl1l Wr hayval1ln devamhhgmm sagianmasl gereklidir. Fare, rat, hamster, kobay vc tav?an gibi kemirgenlerde genelde kaynak sorun olmamaktadlr. Ancak bazl hayvanlann buiunmasmda (primat-lann ithalindc slmrlandlrmalar oldugu gibi) ve elde edilmesinde yasal klsltlamalar engel olu§turabilmektedir. De -yam IIlIglll saglanamayacagl tUrier se9ilmemelidir (l).

4. Sabitleme;

Uzun sUre sabitleme gerektigi durumlarda vUcut uygunlugu onemlidir. Domuzlann ve primatlann kardiyovas-kLiler sistemleri insanlara oldukya benzemektedir. Ozellikle kardiyovaskUler sistemle ilj~kili ara~tIrmalar iyin her iki tUr de kulianiiabilmektedir. Ancak uzun sLire kateterizasyon ve si.irekli monitor iIe izlem gerekiyorsa sabitlemc-nin basitligi as;lsmdan deney hayval1l olarak primatlar se~ilmektedir (5).

55

Laboratuar Hayval1l <;:all~malannda izlenecek Yol

5. Ya~am Suresi;

Hayvanm yeni dogan, yeti§kin veya ya§1I olup olmadlgl da onemlidir. Beklenen ya§am suresi ile ara§tIrmamn planlanan suresi uyumlu olmalIdlr (5).

6. Verilen ilac;lann Dow, Verilme SlklIgl ve Verilme Yolu;

ilac; ara§tIrmasl yapllIyorsa verilen ilac;lann dow, verilme slkiIgl ve verilme yolu goz onunde bulundurulmali-dlr. Uygulama yollanna gore verilebileeek ilac;lann maksimum miktan bilinmelidir. Buyuk miktarda ilac; uwn bir sure kullaniiaeak ise veya sik parenteral uygulama gerekiyorsa buyuk deney hayvam; vueut SIVISI veya biyolojik ornek alll1aeak ise alll1aeak miktar ve alInma yeri degerlendirilerek uygun tlirun sec;ilmesi onerilmektedir (5).

7. Beslenme ~ekli;

Ara§tlrmada kullamlan ilac;, su veya yiyeeek ic;inde verileeekse beslenme §ekli onemlidir. Tav§anlar gi.inde bir veya iki kez, fare ve rat tlirleri degi§ik zamanlarda yer ve ic;ericr. Bu nedenle fare ve rat Wrlerinde ilac; seviyesi tav

-~anlara OJ'anla daha sabit devam etmektedir. Ilaem veya uygulanan bile§igin tad I hayvanll1 yedigi miktann yamnda sindirim i§levlerini de etkilemektedir (5,8).

8. Ara§tlrmanm Ozelligi;

Tur sec;iminde en onemli fakt6rlerden birinin Wrun patolojik ve klinik ozellikleri hakkll1daki detayll bilgi biriki-mi oldugu, hakkll1da yeterli bilgi birikimine sahip olunmayan tlirlerin ara§tIrmada kullanIlmak amaelyla sec;ilme-mesi gerektigi vurgulanmaktadlr (3,9).

Ureme karakteri, gestasyon periyodu, plasenta tipi, yavrulann bLiyLikli.igLi, fetal geli§im hlZI, farelerdeki einsiyel farklIlIgl ilac;lann hormonal etkilerini ara§tlrmada yararlI olabilmektedir. Ornegin hamster klsa gestasyon periyodu

-na sahiptir, intrauterin geli§im hlzl ve organogenezisi bilindigi ic;in teratojenik ara§tlrmalarda kullamlmaktadIr (5). Rat, hlzh buyLimesi ve nutrisyonel eksiklerin kolay olu§turulmasl nedeni ile nutrisyonel ara§tJrmalarda kullanIl-ml~tlr. Bu tur 200 - 300 grama ula§ll1eaya kadar aglrhg1l11 gLinde yakla§lk % 10 arttmr ve alman proteinin.% 95 ini doku proteinine c;evirir. Bu ozellikleri nedeni ile insan geli§imi ile arasll1da farklar vardlr (5). Rat ve ki)pek tLiricrin

-de intestinal pH -degeri insandaki -degerlerle uyumlu olmasll1a ragmen tav§anll1 intestinal pH -degeri uyumlu -degildir

(10). Rat tLirLinde safra kesesinin olmamasl nedeni ile ilac;lann metabolizmasl farkll olabilmektedir (7). Bu gibi tLire ozgu bilgilerin goz onLinde bulundurularak elde edileeek bilgilerin insana uyarlanabilirliginin degerlendirilmesi ge-rektigi belirtilmektedir (3,6).

KLiC;Lik laboratuvar hayvanlannll1 kromozom saYlsl insana oranla azdlr. YLiksek inbred soylarda farkllhk yok az

-dlr ve genetik ara§tIrmalarda degerli bilgiler saglamaktadll' (5).

Maliyet ve daha oneeki ara§tlrmalann aym hayvan tLirLi Lizerinde yapilmasl primer belirleyiei faktor olmamall-dlr. Maliyet, aneak ara§tlrmamlZln yLiksek bilimsel kalitede oimasmi saglayaeak tLirlcr araslIlda sec;im yclpmaITIlzda rol oynayabilir (9).

btanazi

Ara§t1rmanlll tamamlanmaslIldan sonra saghklI ve ael c;ekmeden ya§ama §anSI kalmaml§ veya ara§lirmal11ll bir bolUmLi olarak Lizerinde postmortem ineelemeler yapilmasl gereken hayvanlann etik degerlere uygun §ekilde ya§a-mll1l11 soniandlflimasl gerektigi belirtilmekte ve bu i§leme de gene I olarak kabul gormLi§ otanazi tanlITiindan farkll olarak otanazi adl verilmektedir (1,11-13). Aynca % 20-25 kilo kaybl, kLiyLik hayvanlarda bir gLin. bLiyLik hayvan-larda 5 gLin sLiren tam anoreksi, anesteziden soma 24 saat sLiren halsizlik, gLiySLiziLik, antibiotiklere direnyli enfeksi-yonun devam etmesi ve tedaviye yalllt vermeyen organ zarannlll gorLilmesi durumlannda da otanazi i~lell1inin ya

-pilmasl bnerilmektedir (14).

Otanazi i~leminde hayvanll1 korkmamasll1a, diger hayvanlardan uzakla§urarak digerlerinin etkilenmemesine. uygulayacak ki~inin gLivenligine, estetik ayldan ho§ olamayan yontemlerin kllllaIlllmamasllla, agnslz, hiZl1 bilill\ kaybl ve ()ILim olu~turulmasllla, egitimli ki~ilerce etik kurallara uygun olarak uygulanmaslI1a ve hayvanll1 tLirLine.

ya?lna vc sagllglllCl lIygun, kLiyLik dozlann kullaIllklJgl basit uygulama gerektiren yontemin kullClIlllmClslIlCl dikkal 56

Dalgu;: M, YIlmaz 0, Karaku~ A, Yemi~cigil A

edilmesi onerilmektedir (13,14).

btanazi yontemleri; kullandmasl onerilen yontemler, bilin<; kapah oldugunda uygulanabilir yontemler ve kulla-ndmasl onerilmeyen yontemler olarak slmflandmlmaktadlr (13).

Kabul edilebilir olarak slmflandmlan yontemler bilinci hafif a<;lk veya sedatize hayvanlarda kullandabilmekte-dir. Diger yontemler sadece bilinci kapah veya aglr sedatize edilmi§ hayvanlarda kullamlabilmektedir. Prensip ola-rak tUm yontemler otanazi i§lemini uygulayacak personel i<;in kabul edilemeyecek kadar tehlikeli oimasl veya hay-van1l1 tckrar bilincinin geri gelmesi olaslhgmm bulundugu durumlar dl§mda bilinci kapah hayvanlarda kullamlabil -meklcdir. Bilinci kapah hayvanlarda uygulanabilecek yontemler pratikte en slk kullamlan yontemlerdir (13).

Y ontcm se<;iminde tLiriere ozgLi slmflama yapan kaynaklar da vardlr (15). I. Rodent TLirieri ie;:in bnerilen Yontemler;

Fatc, tat, hamster, guineapig, gerbil "rodent" ortak adlyla adlandmlmaktadlf. Noronal tLip geli§erek fonksiyonel beyine donLi§tLikten sonra (gebeligin yakla§lk % 60'1 tamamlandlgmda) fetusun agn hissedebildiginin goz onLinc al1l1masl gcrektigi vurgulanarak fetus ve yeni doganlann otanazi i§lemleri ic,:in de yontemler onerilmi§tir. Anestezi verilmi§ anneden al1l1an fetUsun otanazi i§leminin dekapitasyon veya kalbin e;:lkanlmaSI ile uygulanabilecegi belir-tilmektedir. BaZl durumlarda inhalasyon anesteziklerinin fetusta anestezi saglamayabilecegi vurgulanmaktaclIr. Anestezi uygulanmaml§ 4 gramm altmdaki fetLisun SIVI nitrojen ie;:ine konulup hlzh dondurularak otanazi i§leminin gere;:ekle§tirilebilecegi, IO gLinLin alt1l1daki yeni doganlara dekapitasyon ve konki.izyon ile otanazi i§leminin uygula-nabileccgi, karbondioksit uygulamas1l1m, direne;:li olmalan ve biline;: kaybl geli§mesinin uwn zaman almasl nedcni ile onerilmedigi belirtilmektedir (15).

Fiziksel Yontemler;

Yeli§kin rodent tLirlerinde fiziksel yontemler ile otanazi oncesi dikkatli tutma ve sabitleme gerektigi vurgulan-makta, korku ve anksiyetenin otanazi oncesi yapdan sedasyon ve ele alma ile azaltdabilecegi bildirilmektedir (15) KonkLizyon yonteminin I kg alt1l1daki rodent tLirierinde deneyimli ki§ilerce uyguianmasl gerektigi belirtilmekte-dir. Bilin<; kaybm1ll hayvanm ba§ma vurularak saglanabilecegi belirtilmektedir (15).

Servikal dislokasyon yonteminin 150 gr alt1l1daki kLi<;Lik rodent tLirierinde hlzh biline;: kaybl sagladlgl ve yayg1l1 olarak kulla1111dlgl soylenmekte, bu yontemin klsa boyun, gLie;:1i.i boyun kaslan ve slkl olmayan boyun ve SIlt derisi nedeniyle hamster ve guineapig tLirierinde uygulanmas1l1m zor olduguna dikkat <;ekilmektedir. Fare ve rat ti.irlerin-de bawarmak ve i§arct parmagl kafatas1I1a yak1l1 noktadan boynun her iki tarafmdan tutulup veya bir <;ubuk ile ka-fatasl ki)ki.inc bastJrlhp kuyruktan veya arka bacaklardan diger el ile <;ekilerek servikal vertebralann kafatas1I1dan aynlmas1I1a neden olundugu belirtilmektedir. BLiyUk rodentler vc ya§h rat tLirlerinin sedatize edilmesi gerektigi vur-gulanmaktadlr (IS).

Dckapilasyon (Guillotine) yontemi ile beyin kan dola§lm1l1111 ani olarak kesilmesine ve sonrasl11da anoksiye ne-den oldugu belirtilmektedir. bncesinde anestezi uygulanmasl ek stres kaynagl olabilecegi gerek<;esi ile oncrilmc-mektedir. Bu i§lem ie;:in ozel ara<; kullaJ1llmasl, ble;:ag1l1 tcmiz ve keskin olmas1l1a dikkat etmek gerektigi bildiril -mcktcdir (15).

Mikrodalga yonlcminin ozel bir ara<; kullandarak mikrodalga 1§1I11ann1l1 beyine odaklanmasl ilc gcr<;ekle~tirildi­ gi belirtilmektedir (15)

H lzh clondurma yontemi hayvaJ1l SIVl nitrojen i<;inc yer1c§tirerck uygulanmakta ve aglrhgl 4 gram1l1 alllllda kli-c,:lik yeni doganlara uygulanmasl onerilmektedir (IS).

Kimyasal Yontemler;

inhalasyon Ajanlan

Ut;ucu inhalasyon anesteziklcrinin SIVI halleri irritan oldugundan rodent tLirierinin bu anestezik maddclcr ile di -rek temas etmemesi ge-rektigine dikkat c,:ekilmektedir. indUksiyoll slraslI1da hava veya oksijen saglanmaya devam edilmcsi ve uygun aparatlar ile uygulanmasl onerilmcktedir. Halotan, enfloran, izofloran ajanlannll1

kardiyovaskLi-57

Laboratuar Hayval1l <;:alt~malanl1da izlenecek Yol

ler ve solunum sistemini deprese ederek anestezi ve sonrasmda olLime neden oldugu belirtilmektedir. Karbondiok-sit'in (C02) hipoksiye neden olmadan hlz" bilinr,: kaybl ir,:in oksijen veya hava ir,:erisinde minimum % 70 oranll1da kullamldlgl ve solunum yollannl a§1fI irrite etmeden hlzlI anestezi somasl olLime neden oldugll belirtilmektedir. Guineapig tlirleri ir,:in % 100 oranmda karbondioksit uygulanmasl onerilmektedir. Karbonmonoksit (CO) uygulan -mas 111 III uyglliayacak ki~i ar,:lsllldan tehlikeli oldugu vurgulanarak en aZlIldan % 6 oranmda uygulanmasl bneril-mektedir (15,16).

Enjeksiyon Ajanian

BLiyLik rodent tLirierinde strese neden olmadan venoz giri§im mLimkLin oldugundan hlz" anestezi ve iillim sagla -mak ir,:in onerilmektedir. Venbz giri§imin kolay uygulanamayacagl durumlarda daha UZLm slirede etki gosterecegi ve peritoneal irritasyona yol ar,:abileeegine de dikkat r,:ekilerek intraperitoneal uygulama da onerilmektedir. intra-pulmoner ve intrakardiyak enjeksiyonlann rodent tLirlerinde tam olarak anestezi saglanmadan uyglllanll1<1l1lasl gc-rektigi vurgulanmaktadlr (15).

Sodyull1 Pentobarbital'in intravenbz ve intraperitoneal uygulanmasmlI1 hlz" ve insanctl olLill1e neden olmaslyla en kabul edilebilir yontell1 oldugu belirtilmektedir. Dillie edilmemi§ ise peritoneal irritasyona neden olabilecegine elikkat r,:eki lerek anestezi dozununun Lir,: katlllm verilmesi onerilmekteelir. T -61 'in hlzlI etki gosterdigi fakat intra-venoz olarak yava§ verilmesi gerektigi, uygulama sirasmdaki sabitlell1eye yarelllTI ir,:in on seelasyon gerekebilecegi belirtilmekteelir (15).

2. Bilinci KapalI Rodent TLirlerinele Uygulanabilir Ydntemler;

Tam olarak bilinci kapalt olan 4 gramm altll1ela roelent tLirlerinde hlzlt dondurma yonteminin uygulanabilcccgi belirtilmektedir. EksangLinasyon (kam bo~altma) ve hava embolizmi bilinci kapa" rodent tLirierinde bncrilcn digcr ydntemlerdir. Potasyum klorid kas spazml ve nobetlere neelen oldugu ir,:in sadece bilinci kapalI olan rodent Wrierin -de iinerilmektedir. % 70 oramnela etanol 'lin bilinci kapalt rodent tLirlcrinde intraperitoneal uygulanabilecegi de bil-dirill1lekLedir (15).

3. Rodent Ti.irlerinde Uygulanmasl Onerilmeyen Yontemler;

Hipotermi, nitrojen; bilinr,: kaybJ geli~mesinin diger ajanlara omnIa daha uzun sLirmesi ve dncesinde panik ve strcs belirtilerinin gorlilmesine neden oldugundan, nitroz oksit; otanazinin yava§ gcli~mesi ve oncesindc anksiyctc -nin belirtisi olan artml§ aktivitc gdrLilmesi nedeni ile, siklopropan; hlzl! dii.ime nedcn olmaslIla ragmen uyglllaYlcl ir,:in tchlikeli oldugundan, eter ve kloroform; uygulaYlel ir,:in tehlikeli olelugundan ve soilinum yollinda irrilasyona neclen oldugundan bnerilmemektedir (15).

Dekompresyon. asfiksi, bogma, trikloroetilen, methoksifloran, hidrojen siyanicl gazl, sitriknin, nikotin, kloral hidrat, magnezyum sLilfal, kLirarizan ilar,:lar ve diger ndromLiskLiler blokaj yapan ilar,: uygulamalannm kullalllimadl-gl belirtilmcktedir (15).

Otanazi ydntemleri bir kaynakta hlZ, etki dLizeyi, uygulama kolayl!gJ, uygulaYlcl gLivenligi vc cstetik degcri giii'. dnline allIlarak dcgerlenelirilmi~ ve tablo halindc sunulmu~tur. Tabloda otanazi yantemleri onerilmc degcri YLiksck olan yontemlerden ba~layarak slralanml§lIr. Kaynaktaki tablo aynen Tablo-l 'de aktanlml§tlr (11,15).

Otanazi yi'intemini scr,:erken inceJcnmek istenen dokulann gaz iini.inc allIlmasJ gerekmektedir. BckJcnen sonur,:la-nn allllmaslIla etki ctmeyen ve laboratuvar hayvanll1l1l dzelliklerine uygun dtanazi yiintemlcrinin ser,:ilmesi iineril-mektedir. Oekapitasyon, servikal dislokasyon ve konklizyon ybnteminin bcyin ve servikal biilgedcki dokularda ze -dclcnmeye yol ar,:lIf!t, tLim yontemlcrin degi~ik dcrecelerdc akcigerlcri etkiledigi (bir r,:ok olguda basil veya orta der e-ce alveol kapiller konjesyona neden oldugu), karbondioksitin karacigerde yaplsal degi~ikliklere yol (lr,:lIgl. inlraperi -lOI1l:al sodyum pentobarbital uygulamaslIlln splenomegali, intestinal mukozada fokal konjesyon ile dalak ve bobrek -lerde kapsLiI alll nckroza neden oldugll bildirilmektedir. Akcigerlerin incelenmesinde, karbondioksit ve sodyum pen-tobarbital uygulamalannll1, abdominal organlann incelenmesinele ve biyokimyasal olarak 1l0llmtl doku vc hLicre cldc eclilmck iSlendiginde elekapitasyon ve servikal dislokasyoll yontemlerinin ser,:ilmesi oncrilmektedir (I, II).

Dalgly M, Ydmaz 0, Karaku~ A, Yemi~cigil A

Otanazi i~leminden soma 5 dk. sUre ile kalp atlmllllll olmamasl, beynin zedelenmesi, boyun vertebralannlll ay-nkligmlll palpe cdilerek anla~dmasl, olU katllIgllllll ba~lamasl vc kii<;:iik laboratuvar hayvanlannda vi.icut slcaklIgl-nm 25°C'nin altma islcaklIgl-nmesi ile olUmUn ger<;:eklqtiginin dogrulaslcaklIgl-nmasl oncrilmektedir (4). Oliimiin ger<;:cklc~tiginden ~i.iphc duyulursa ikinci bir yontemin uygulanmasl gerektigi belirtilmektedir (13).

Tablo 1. Otanazi yontemlerinin genel degerlendirilmesi (11,15)*.

Madde Hlz Etki Uygulama UygulaYlcl Estetik Genel Degerlendirme Diizeyi Kolayhgl qUt>ehligi Degeri

'.: .

.

.

Halotan, enfloran izolloran ++ ++ ++ + ++ 5 (Uygun)

Sodyum Pentobarbital ++ ++ + + + 5 (Uygun)

KonkUzyon ++ ++ + ++ + 4 (l kg alII rodent tUrlerinde uygun)

Servikal dislokasyon ++ ++ + ++ + 4 (150 gr altl rodent tUrlerinde uygun)

T-61 ++ ++ - + - _{4 (Sadece intravenoz uygulanabilir)}

Karbondioksit + ++ ++ ++ ++ 4 (% 70 Uzeri oranda uygun)

Mikrodalga ++ ++ - ++ - 3 (Rutin uygulanmamalt)

Dekapitasyon + + + ++ + 2 (Diger yontemler onerilir)

Karbonmonoksit + + + - + 2 (UygulaYlcl i<;:in giivenli degil)

l-iIziI dondurma - + ++ ++ ++ I (4 gramm altl yeni doganlarda uygun)

* -HI:: ++ ~()k hdl, + luzll, - ya\'a!j.

-Elki diiIeyi: ++ ~'()k elkili, + elkili, - elkili degil

-Uvgulanw k()lay!t,~I: + + kolay uygulanahilir, + uzmanltk gerektirir, -uzman egirimi gerektirir. - Uygu/aylci gljvenli,~i: ++ rehlikeli degi/, + az rehlikeli, -tehlikeli.

- t:slelik degeri, ++ iyi estetik, + ~'(),~U ki~i i&'il1 UygUll, - hir klSlm ki~ilerce UygUll de,~iI. Cene! de,~erlelldirme: I'den 5' e dogru artan iinerilme de,~eri.

Diseksiyon

Otanazi i~lcminden soma ara~tIrmanlll bir bolUmU olarak otopsi uygulanmasl gerektigi bildirilmcktedir (17,18). Diseksiyon uygulamaslIllll nasJl gcr<;:eklqtirilecegi vc hangi noktalara dikkat edilccegi kaynaklarda bclirtilmektedir (18-21). Diseksiyon i~leminde histolojik sonu<;:lan etkileyebilecek postmortem degi~ikliklerdcn ka<;:lIlmak gerektigi, sogulmamn postmortem degi§iklikleri yava§latmaslIla ragmen durdunnadlgl ifade edilmektedir. Cesedin clonclurul-masl ise doku Ylklmllla nedcn oldugundan oncrilmemektedir. OnlUk, yUz maskesi, koruyucu gozlLikler, lastik elcli-yen gibi koruyucu onlemlerin enfeksiyonlardan ka<;:lIlmak amaci ile kullanI1masl gerektigi soylenmektedir (1 g). Akcigerlerin ve gastrointesinal sistem organ IUmenlerinin yeterince tespit edilmesine dikkat edilmesi gercktigi be-lirtilmektedir. Fiksatif solUsyonunun incelemenin amacllla gore se<;:ilmesi gerektigi, ornegin testis clokLlsLI i<;:in en iyi fiksatif seyiminin Bouin solUsyonu oldugu bildirilmektedir. Fiksatif tUrUne baktlmakslZln allllan cloku ornekleri-nin ycterli fiksatif penetrasyonun saglanabilmesi i<;:in I cm. 'den ince olmasl gerektigi, beyin dokusLI Lizerinde yapl-lacak incelemeler i<;:in tUm hayvanlll fiksatif ile perfUzyonunun gcrektigi belirtilmektedir (18). Zoonotik ajan ta~l­ yan, radyoizotop vcya zehirli kimyasal madde uygulalllTIl§ cesedin ara§tlnnactlara ve yevreye zarar vermeden clik-katli bir §ekilde yok edilmesi onerilmcktcdir (13).

Tartl§ma ve Sonu<;

Dcneyscl yalI§malann, bilimsel aktivitelerin temelini olu§turdugu geli§mi§ akademik merkezlcrdc, lab()ratuv~lr

hayvanlannll1 bakllTii ve kullanlml ile ilgili prensipler kesin olarak belirlenmi§tir. Deney hayvanlannln

barllldIrll-59

Laboratuar HayvaOl <;:alI~malannda izlenecek Yol

masmdan otanazisine kadar <,:ok geni§ bir spektrum i<,:inde ilgili her konuyu somuta baglayan bu prensiplcrin, bir taraftan etik sorunlara yozUm getirirken bir taraftan da ara§tlrmacmm ba§ansmI yonlendirdigi ve zaman kazanmasl -na yardimci oldugu belirtilmektedir (14).

Dlkemizde bazl Universiteler kapsammda yer alan saydI bilim dah ara§tlrma Uniteleri dl§mda bu prensiplerin belirlenmesi, tartI§dmasI, ogretilmesi ve denetimi henUz geryek\e§memi§tir. Ara§tIrmacI, bilimsel mantlk ile bu prensiplcri uygulasa bile, bilin<,:li olmadlgl bu metodolojik unsurlan yaZl a§amasmda bir bUtUn iyerisinde ifade ede-memekte ve <,:ah§malar se<,:kin yaym organlan tarafmdan kabul gorede-memektedir. Deney hayvanlannm kullanlml ile ilgili <,:ok saYlda ilkenin belirlenmesi ve egitimi konulannl, her akademik kurumun uluslararasl standartlara vc ulu-sal yaulu-salara uygun olmak kaydl ile kendi ko§ullanna gore uyarlamasl gerektigi bildirilmektedir (14).

Dlkemizde ara§tmnacilar genellikle kolay bir yol olarak literatiirlerde bildirilen hayvan tiirlerini se<,:mektedirler. Ancak yogu kez bu tip hayvanlann, <,:ah§manm temeline dayandmlarak degil, ah§kanhk sonucu kullamldlgl gorUI -mektedir. Bazen de ara§tlrmaCll1m belli bir tiir taramasl dahi yapmadan, clde edebildigi tUrle yah§ma yoluna gittigi vc bu durumun hem yah§malann gUvenirliligini azalttIgl hem de harcanan zaman, emek ve paramn bo~a gitmesi gi-bi sonuylar dogurdugu ifade edilmektedir (1).

Dlkemizde laboratuvar hayvanlan kullanarak ara§tlrma yapmak isteyen ara§tIrmaciiara yol gosterecek bilimsel kaynak eksikligi goze yarpmaktadlr. Aynca yapiian ara§tIrmalar ile Uretilen bilgilerin payla§lml ve aktanlmasmda da sorun vardu. Dlkemizde, yaYll1lanml§ ara§tlrmalan derleyen profesyonel bir kurulu§ olmadIgmdan, ara§tmlan konuda daha once yapIlml§ tLim ara§tlrmalara ula§Ilamamaktadu.

Ara§tlrmacmm laboratuvar hayvam ile ilgili yeterli bilgi ve deneyime sahip olmasl Uzerinde durulmasl gereken bir konudur. Ozellikle pratik uygulamalarda uzman ki§ilerden egitim almadan deneyim kazanIlmasl olanakh gorLin-memektedir.

Dlkemizde ara§t1rma merkezlerinde hangi tUr ve hangi saYlda hayvan kullanIldlgl hakkmda bir bilgi olllladlgi belirtillllektedir (22). Saghkh bir laboratuvar hayvanClhgmm geli§memi§ olmasmm da ara§tIrmacilar aylsmdan uy -gun ve yeterli saYlda deney hayvam elde edememe gibi sorunlara neden oldugu vurguianmaktadif (1). Bunun ne -denlerinin ara§tIrma merkezlerinin kaYltianm tutmadaki aksakhklan, birbirleri ile ileti§im sorunlan ve bu merkez-lerdeki kulianiian hayvan saYlS1l11 degerlendirecek merkezi ulusal bir kurulu§un bulunmaYl§1 oldugunu dU§Unmek-tcyiz.

C;:a!J§mamn bilimsel kalitesinin ortaya konulmasl, etik ikilem dogurmayacak standartlann gosterilmesi ve yah§-manm tekrarlanmasma olanak verilmesi amaCI ile yapiian yah§ma sunulurken tUr, cinsiyet, soy, ya§, aglrhk, kay-nak, sayl, fiziksel §artlar (nem, aydll1latma periyodu, slcakhk vs.), yah§mamn seyri ve uyulan protokoliin belirtil-mesi onerilmektedir(23,24). Ara§tIrmaya ba§lamadan once etik kuru I onaymll1 almmasmm ardmdan ara§tlrma Slra-smda laboratuvar hayvanlannm kuliammmi ve baklmmI konu alan, uluslararaSI anlamda kabul gormU§ rehberlere uyulmasl, ara§tIrmanll1 sunumunda da bu konunun belirtilmesi, ara§tlrmamlzmher a§amaslI1da bilimsel ve etik ge-reklilikleri yerine getirdigimizin gostergesi olacaktlr. Bu gerekliligi bilerek <,:ah§mamlzda kaynaklarda onerilen yo-lu izlemeye yah§tlk.

Geli§mi§ Lilkelerde adli bilimler alanmda deney hayvanlan ile bilimsel yah§malar yapIimaktadlr (25-27). Dlke-mizde ise adli bilimler alanll1da deneysel yah§malann saylSl oldukya azdlr. Uygun laboratuvar §artlannm saglan-masmdaki zorluklar ve uygulamalannll1 diger ara§tlrma tiirlerine aranla daha fazla efor gerektirmesi bunun nedeni olabilir. Ancak ara§tlrmalarda laboratuvar hayvanlan kullammI konusunda genel bilgilerdeki eksikrik ve laboratu-var hayvanlan ile yapdan yah§malann adli bilimlerdeki yerini degerlendirelllemenin de etkili oldugu dU§Uniilmek-tedir. "Suda bogulmada akciger patolojisi", "Kapah ortamlarda havaslz kalma sonucu geli§en olUllllerde histopato-lojik bulgular" ve "Termal ve elektrik aklmlannm meydana getirdigi lezyonlann aymcI tamsl" ara§tmnalan alam-mlzda deney hayvanlan ile yapIlml§ ulusal deneysel ara§tJrmalardlr (28-30).

Bir<,:ok Ulkede laboratuvar hayvanlan bilimi alamnda yah§an bilimsel kurulu§lar bulunmaktadlr. Bu kurulu§lara 60

Dalgl<; M, YIimaz 0, Karakll~ A, Yemi~cigil A

lirnek olarak Amerika Birlqik Devletleri 'nde;

• "American Association for Laboratory Animal Science-AALAS" (Amerika Laboratuvar Hayvanlan Bilimi

Dernegi) (31),

• "American Collage of Laboratory Animal Medicine-ACLAM" (Amerika Laboratuvar Hayvanlan Bilimi Kole

-ji)(32), ingi I tere' de

• "Laboratory Animal Science Association-LASA" (Laboratuvar Hayvanlan Bilimi Dernegi) verilebilir (4)

Uluslararasl kurulu~lara;

• "Federation of European Laboratory Animal Science Association-FELASA" (Avrupa Laboratuvar Hayvanlan

Bilimi Dernekleri Federasyonu) (33),

• "Association for Assessment and Acreditation of Laboratory Animal Care International-AAALAC"

(Uluslara-raSI Laboratuvar Hayvanlan Baklmllll degerlendirme Akredite Etme Birligi) (34),

• "International Council for Laboratory Animal Science-ICLAS" (Uluslararasl Laboratuvar Hayvanlan Bilimi

Konseyi) ornek verilebilir (35).

ICLAS'lIl hedefinin; laboratuvar hayvanlan bilimi alanlllda uluslararasl ortak yall~malan desteklemek ve ozel~

likle geli~mekte olan i.iIkelere hem hayvanlann insani ~ekilde ku\lamlmasl hem de yUksek kaliteli ara§tmnalar iyin

gerek duyulan standartlann saglanmasl konulannda desteklemek oIdugu bildirilmektedir (I). FELASA'nll1 deney.

hayvanl kullamlan yall~malar ile ilgili ki~ileri; hayvan teknisyenleri, ara~tlrma teknisyenleri, bilim adamlan ve

LlZ-manlar olarak 4 gruba aYlrdlgl ve her grup iyin egitim rehberi haw'ladlgl bildirilmektedir (36), Ornek olarak "Gu

-ide for the Care and Use of Laboratory Animals" "Institute of Laboratory Animal Resources-ILAR" (Laboratuvar

Hayvanlan Kaynaklan Enstitlisli) tarafllldan ve "Guide to the Care and Use of Experimental Animals" "Canadian

Council on Animal Care-CCAC" (Kanada Hayvan BakllTIl Konseyi) tarafllldan yaYllllanml§tlr (37-40).

Dlkemizde deney hayvanlan ile yah§malar yapan merkezleri ve deney hayvam t.izerinde yah~an ara§tlrmaclian

degerlendirecek ulusal bir kurulu~ bulunmamaktadlr. Bu kurulu§ deney hayvam iJe yapllan ara§tlrmalara her konu

-da bilimsel dUzenlemeler getirerek lilkemizde deney hayvam ile yapdan ara~tlrmalann bilimsel degerini

arttmlma-slIlda oncU gorev listlenebilir. Aynca bu alandaki uluslararasl kurulu§lar ile ileti§ime geyerek bilgilerin payla§1l11l111 saglayabilir. Dlkemizdeki deney hayvam liretilen ve deney hayvam ile ara~tlrmalar yapdan merkezler geli§mi§ lil-keler seviyesine getirilmelidir. Deney hayvanllllll baklml gibi konularda yeterli ko~ullan saglayan merkezler belir

-lenerek sadece bu merkezlerde deneysel yal1§malar yapllmaslIla izin verilmelidir. Bu merkezlerde aym zamanda

ara~t1ll11acllara bilimsel destek de saglanmal1dlr.

Dike yaplllda yapdacak egitimle ara§tlrmacllann bilgi ve deneyimleri arttlfllmal1, aldlklan egitim ve kazamhk

-Ian deneyimler degerlendirilerek yeterli bulunanlar sertifikaiandirilmalldlr. Verilecek egitim ile deney hayvalll ilc

yapdacak ara§tlrmanlll planlanrrtasl, ~eney hayvanlannlll tlirleri, bannma ve beslenme gereksinimleri ve etik deger -ler gibi konularda teorik bilgilerin aktanlmaslIllll yam Slra pratik uygulamalarda da deneyim kazandlfllmasl saglan

-malldlr. Ara~tlrmaCI ilk pratik uygulamalanm ara~tlrmasl slraslllda yapmamal1dlr. Bilimsel yall§maYI denetleyecek

kurulu~ veya etik kurulca bu sertifikallln istenmesi de bir geri besleme mekanizmasl ile sertifikasyon konusunda motivasyon olu§turacaktlr. Aynca ara§tlrmacllann temel bilgi ve becerilerinin arttmlmas1l1a yonelik program lara

mezuniyet oncesi ve somaSI egitimdeyer verilmesinin de bir zorunluluk oldugu gorU§lindeyiz. Deney hayvalll

kul-lanJiarak yapdan ara§tlrmalar ile ilgili bilgilerin, deneyimlerin kazanllmaslve kullal1llmasl yapllan yall§malann bi

-limsel degerini arttJracaktlr.

C;ok de,~erli yar{lim/anndan do/a)'1 Dr. Ozgl/r Can'a tqekkiir ederiz.

61

Laboratuar Hayvam <;:all~malannda izlenecek Yol

Kaynaklar

I. Poyraz O. Laboratuvar Hayvanlan Bilimi. Ankara: Kardelen Of set, 2000: 3-81.

2. Some research alternatives to animal testing. Eri~im: http://www.bxscience.edu/-grollman/gallery/research.htmIEri~im tarihi.17.01.2002.

3. Poole T. Happy animals make good science. Lab Anim, 1997; 31 (2): 116-24.

4. Laboratory Animals Science Association (LASA). Eri~im: hnp://www.lasa.co.uk Eri~im tarihi: 01.01.2002.

5. Hughes H C, Lang C M. Basic principles in selecting animal species for research projects. Clinical Toxicology, 1978: 13 (5): 611-621.

6. Davidson MK, Lindsey JR, Davis JK. Requirements and selection of an animal model. Isr J Med Sci, 1987; 23 (6): 551-5.

7. Selection of animal models. Eri~im: hnp://www.ahsc.arizona.edu/uac/notes/c1asses/anmodeIOl/animalmodelsOl.htmIEri~im tarihi:

1401.2002.

S_ Krohn TC. Ritskes-Hoitinga J, Svendsen P. The effects of feeding and housing on the behaviour of the laboratory rabbit. Lab Anim.

1999: 33 (2): 101-7.

9. Otis E. Fang H. Species selection and animal models for toxicologic studies. Clinic Toxicolojy, 1978: 12 (2): 239-247.

10. Crouthamel WG. Abolin CR, Hsieh J, Lim JK. Intestinal pH as a factor in selection of animal models for bioavailability testing. J Pharm

Sci. 1975: 64 (10): 1726-7.

1 \. Waynforth H B, Flecknell P.A. Experimental and Surgical Technique in The Rat. Second Edition. London:

Academic Press, 1999: 337-367.

12. Canadian Council on Animal Care. Guidelines on: choosing an appropriate endpoint in experiments using animals or research. teaching

and testing.

Eri~im: hltp://www.ccac.ca/english/gdlines/endpts/appopen.htm Eri~im tarihi: 15.01.2002.

13. Close B. Banister K, Baumans V, Bernoth E-M, Bromage N, Bunyan J, Erhardt W, Flecknell P, Gregory N, Hackbarth H. Morton 0,

Warwick C. Recommendations for euthanasia of experimental animals: Part I. Laboratory Animals. 1996: 30: 293-316.

14. Ozkosc Z, Mentq B B, GargUl A, Deney Hayvanlannda Anestezi. Ankara: Barok Of set, 1998.

15. Close B. Banister K, Baumans V, Bernoth E-M, Bromage N. Bunyan J, Erhardt W, Flecknell P, Gregory N, Hackbarth H, Morton D.

Warwick C. Recommendations for euthanasia of experimental animals: Part 2. Laboratory Animals, 1997; 31: 1-32.

16. Hackbarth H, Kuppers N, Bohnet W. Euthanasia of rats with carbon dioxide-animal welfare aspects. Lab Anim, 2000: 34 (I): 91-6.

17. Hill R. Stanisstreet M, Boyes E. O'Sullivan H. Animal experimentation needs dissection. Nature, 1998; 391 (6663): 117.

IS_ Sharp P. Laregina M, Suckow MA. The Laboratory Rat (Laboratory Animal Pockct Reference Series, CRC Press, 1998.

\9, Bahnemann R, Jacobs M, Karbe E, Kaufmann W, Morawiet.z G, Nolte T, Ritlinghausen S. Guides for organ sampling and trimming

procedures in rats. 10urnal of Experimental and Toxicologic Pathology, 1995; 47: 247-266. Eri~im:

hup://www.it.a.tllg.de/reni/trimming/index.htmIEri~im tarihi: 14.01.2002.

20. Rat dissection. Eri~im: http://umanitoba.ca/academic/faculties/science/biological_sciences/labI5/biolabI5_3.html#Histology Eri~im tarihi:

14.01.2002.

21. Rat anaesthesia and dissection. Eri~im: http://bioweb.wku/faculty/crawford/ratlab.hlm Eri~im tarihi: 10.01.2002.

22. Uzel i. Hayv<m deneyleri etik yasas!. Tlirkiye Klinikleri Tlbbi Et.ik, 1994: 2: 75-79.

23. Obrink KJ, Rehbinder C. Animal definition: a necessity for the validity of animal experiments? Lab Anim, 2000; 34 (2): 121-30.

24. Smit.h JA, Birke L, Sadler D. Reponing animal use in scientific papers. Lab Anim, 1997 ;31 (4): 312-7.

15. Hilberg T. Ripel A, Siordal L, Bjorneboe A, Morland J. The extent. of postmortem drug redistribution in a rat model. 1 Forensic Sci.

1999; 44 (S): 956-62.

26. Elsirafy AA, Ghanem AA. Eid AE, Eldakroory SA. Chronological study of diazinon in putrefied viscera of rats using GC/MS, GC/EC

and TLC. Forensic Sci Int, 2000; 109 (2): 147-57.

27. Hilberg T. Rogde S, Morland J. Postmortem drug redistribution--human cases related to results in experimental animals. J Forensic Sci.

1999: 44 (I): 3-9.

2S. C;:oltu A. Suda bogulmada akciger patolojisi. II. Ulusal Adli TIp GUnleri . Bursa-TUrkiye, 25-28 Eyllil 1985: 125-131.

29_ C;:oltu A, Oktan E. Kapalt onamlarda havaslz kalma sonucu geli~en iilUmicrde histopatolojik bulgular. III. Ulusal Adli TIp GUnlcri.

istanbul-Tlirkiye. 6-8 Kasllll 1986: 223-234

30. Aksoy E. Termal ve Elektrik Aklllllanllln Meydana Getirdigi Lezyonlann AYJrlCI Tams!. Tlpt.a uzmanlIk tezi, Marmara Dniversitcsi,

istanbul. 1996.

31. American Association for Laboratory Animal Science (AALAS). Eri~im: http://www.aalas.org Eri~im larihi: 16.01.2002.

32. American Collage of Laboratory Animal Medicine (ACLAM). Eri~im: http://www.aclam.org Eri~im tarihi: 16.01.2002.

33, Federation of European Laboratory Animal Science Association (FELASA). Eri~il11: http://www.felasa.org Eri~im t.arihi: 16.01.2002.

34. Association for Assessment and Acrediration of Laboratory Animal Care International (AAALAC). Eri~im: http://www.aaaiac.org Eri)im

tarihi: 13.01.2002.

35, International Council for Laboratory Animal Science (ICLAS). Eri~im: http://www.iclas.org Eri~im tarihi: I ~.01.2002.

36, Berge E. Gallix P, lilge B, Melloni E. Thomann P, Waynforth B, van Zutphen LF. FELASA guidelines for education of specialist~ in

laboratory animal science (Category D) accepted by the FELASA Board of Management. Lab Anim, 1999: 33 (I): 1-15.

37. Guide for The Care and Use of Laboratory Animals Eri~im: http://www.nap.edu/readingroom/books/labrats Eri~im tarihi: 18.01.2002.

3S. Institute of Laborat.ory Animal Resources (ILAR). Eri~im: http://www.nationalacademies.org/ilar Eri~illl taribi: 15.01.2002.

39. Guide to The Care and Use of Expcrimental Animals. Eri~im: http://www.ccac.ca/guides/engJish/toc_vl.htm.

hltp://www.ccac.ca/guides/english/toc_ v2.htlll Eri~im tarihi: 18.01.2002.

4(1. Canadian Council on Animal Care (CCAC). Eri~im: http://www.ccac.caEri~imt.arihi: 15.01.2002.

62

ilcti~im Adresi: Uz. Dr. Mustafa Dalgl~

Adakt Bakanligl, Adli TIp Kurumu izmir Grup Ba~kanlJgl.