VE KARTPOSTALLAR
Şerife Çağın
*LETTERS AND POSTCARDS FROM ABDULLAH CEVDET TO HÜSEYİNZADE ALİ
Ege Üni ver si te si Ede bi yat Fa kül te si Türk Di li ve Ede bi ya tı Bö lü mü’nde bu lu nan Prof. Dr. Ya vuz Ak pı nar’ın gay ret le riy le dü zen le nen Hü se yin za de Ali Tu ran ar şi vin de, Ab dul lah Cev det’in Hü se yin za de Ali’ye yaz dı ğı on beş mek tup bu lun mak ta dır. Bu mek tup lar dan bir kıs mı ta rih siz ol du ğu için, mek tup lar da ki bil gi ler den ha -re ket le bun la ra bir dü zen ver me ye ça lış tık. Ka rı şık lı ğı ön le mek için de her mek tu ba bir nu ma ra ver dik. Bu mek tup la rın bir kıs mı ta rih li bir kıs mı ise ta rih siz dir. İkin ci grup mek tup lar dan ba zı la rı nın, muh te va sın dan yo la çı ka rak han gi ta rih te ya zıl mış ola bi le ce ği ni yak la şık ola rak tah min et tik ve sı ra la ma yı bu na gö re yap tık. 9 Mart 190528 Şu bat 1923 ta rih le ri ara sın da ya zı lan bu mek tup lar dan ilk dör dü Av ru pa’dan, İs tan bul’dan ya zı lan 28 Şu bat 1923 ta rih li son mek tu bun dı şın da ki ler ise Mı -sır’dan, A. Cev det’in İs tan bul’a dö nüş ta ri hi olan 1910’dan ön ce ya zıl mış tır. .
Mek tup bir ki şi nin ha yat hikâye si ni or ta ya koy ma da kul la nı lan ma ter yal ler içe ri sin de ki şi sel bil gi ler içer me si ve bi rin ci el den mal ze me ol ma sı ba kı mın dan ol duk -ça önem li dir. Eli miz de ki mek tup lar da da ha çok Ab dul lah Cev det’in bi yog ra fi si ve ya yın fa ali ye ti ne da ir bil gi le rin ya nı sı ra ki şi li ği ne da ir bil gi lerde yer al mak ta dır.
Ab dul lah Cev det, Fran sa’da kü çük bir yer le şim ye ri olan An ne ma se’den yaz dı ğı 9 Mart 1905 ta rih li ilk mek tu bun da Vi ya na’da Ab dül ha mit’in ve ki li ni ayak lar al tı na al dı ğı nı, bu yüz den Avus tur ya’dan ko vul du ğu nu, bu nun üze ri ne Ce nev re’ye ge lip bir mat baa kur du ğu nu, bir der gi ve bir ki tap ha ne te sis et ti ği ni be lir tir. Ben zer şe -kil de Şük rü Ha ni oğ lu, Ab dul lah Cev det’in bir tar tış ma so nu cu se fir Mah mut Ne dim * Yard. Doç. Dr. Ege Üni ver si te si Ede bi yat Fa kül te si Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü.
1 Bir Si ya sal Dü şü nür Ola rak Dok tor Ab dul lah Cev det ve Dö ne mi, İs tan bul t.y., s. 47-49. 2 a.g.e., s. 51-53.
3 Şük rü Ha ni oğ lu, Ab dul lah Cev det’in An ne ma se’den son ra tek rar fa ali yet te bu lun mak üze re Pa ris’e geç ti ği ni, Os man lı tem sil ci le rin fır sat ver me me si üze ri ne Ey lül 1905 baş la rın da Mı sır’a git ti ği ni be -lir tir. A.g.e., s. 54.
Be ye te ca vüz de bu lun ma sı üze ri ne Avus tur ya hükûme ti nin ken di si ni sı nırdı şı et me ka ra rı al dı ğı nı, bu nun üze ri ne Pres burg’a git ti ği ni, 17 Ey lül 1903 ta ri hin de bu ra dan da sı nır dı şı edil me si üze ri ne Ce nev re’ye git ti ği ni ve bu ra da Ah met Ce la let tin Pa şa -dan sağ la dı ğı yar dım la ken di adı na ölü mü ne ka dar çı ka ra ca ğı İç ti hat der gi si ni ve mat ba ası nı kur du ğu nu be lir tir1.
Yi ne Şük rü Ha ni oğ lu’nun ver di ği bil gi le re gö re as lın da Pa ris se fi ri Sa lih Mü nir Pa şa nın aja nı olan Ab dül ha lim Hik met adın da ki bir Jön Türk, Sul tan, Da hi li ye Na zı rı Mem duh Pa şa, Ne cip Mel ha me ve di ğer yö ne ti ci ler hak kın da kıs men por nog ra fi yo luy la eleş ti ri ya pan bir ri sa le yi Ab dul lah Cev det’in mat ba asın da ya yım lar. Bu ri sa le ay nı za man da Os man lı ga ze te si nin ede bi yat eki ola rak ya yım la nın ca Sa lih Mü -nir Pa şa Os man lı’nın edi tö rü du ru mun da olan Ab dul lah Cev det’in sı nır dı şı edil me si için Ce nev re’ye ge le rek Fe de ral Sav cı lı ğa baş vu rur. Bu ta ma men Ab dul lah Cev det’in sı nır dı şı edil me si ni sağ la mak için ha zır la nan bir tu zak tır. Ab dul lah Cev det ön ce ri sa le nin ken di si ne ait ol ma dı ğı nı sa vun duy sa da Ab dül ha lim Hik met’i bu la ma dı ğı için bu du ru mu ka nıt la ya maz. Bu nun üze ri ne İs viç re’den sı nır dı şı edi le rek 2 Ka -sım 1904’te Fran sa’da kü çük bir yer le şim ye ri olan An ne ma se’ye gi der2.
Ha ni oğ lu’nun ver di ği bil gi ler den ve bu mek tup tan an la şıl dı ğı na gö re Ab dul lah Cev det’in Ce nev re’den sı nır dı şı edil me si üze ri ne İç ti hat Hü se yin To sun Be yin yö ne ti -min de ve Ab dur rah man Be dir han’ın yar dı mıy la ya yın fa ali ye ti ni sür dür me ye de vam eder.
İlk mek tu bu na ce vap ala ma ma sı üze ri ne yi ne An ne ma se’den yaz dı ğı 10 Ni san 1905 ta rih li mek tu bun da İs viç re hükûme ti nin re zil ve al çak bir hükûmet ol du ğu nu, bu yüz den Mı sır’da ka rar kıl dı ğı nı söy ler. Hü se yin za de Ali’ye ken di siy le bir lik te Mı -sır’a gel me si ni tek lif eder. Ora da bir kli nik aça bi le cek le ri ni, el de ede cek le ri ge li ri Türk le rin, İs lam la rın ay dın lan ma sı na har ca ya bi le cek le ri ni, mat ba ayı da Ka hi re ve ya İs ken de ri ye’ye nak le de bi le cek le ri ni be lir tir. Kırk gü ne ka dar Av ru pa’yı terk edip Mı -sır’a gi de ce ği ni söy ler.
Yak la şık al tı ay kal dı ğı An ne ma se’den son ra 1 Ma yıs 1905 ta rih li mek tu bun dan ge çi ci ola rak Ce nev re’de bu lun du ğu an la şıl mak ta dır3.
Bu Ab dul lah Cev det’in Hü se yin za de Ali’ye Av ru pa’dan yaz mış ol du ğu eli miz de ki son mek tu bu dur. İs tan bul’dan yaz dı ğı 28 Şu bat 1923 ta rih li XV nu ma ra lı mek -tu bun dı şın da ki di ğer mek -tup la rın ta ma mı Mı sır’dan gön de ril miş tir. Bu mek -tup lar da Hü se yin za de Ali’yi Mı sır’a ça ğır mak ta, eğer ge lir se baş ba şa ve rip iyi iş ler gö re cek -le ri ni, ge çim -le ri ni ka -lem -le riy -le ka za na cak la rı nı söy -le mek te dir. 1 Ara lık 1908 ta rih li mek tu bun da İs tan bul’a git ti ği ni, ora da bir ay kal dı ğı nı ve beş gün ön ce dön dü ğü nü
söy ler. İs tan bul’da üze ri ne ge niş bir mat baa ya pı la cak olan dört yüz ar şın lık bir ar sa sa tın al mış tır. Ken di si ne pa ra yar dı mın da bu lu na cak la rı nı, o za man mat ba ayı ora ya nak le de ce ği ni be lir tir. An la şıl dı ğı üze re İç ti hat bu ta rih ler de Dok tor Çer kes Meh met Re şit’in ne za ret ve ida re si al tın da çık mak ta dır. H. Ali’ye müm kün ol du ğu ka dar pa -ra bi rik tir me si ni söy le ye rek ba har da İs tan bul’a dö nüş le rin de bir lik te mat ba ayı ih ya et me yi ve İç ti hat’ı haf ta lık çı kar ma yı plan lar. İç ti hat’ın po li ti ka sı nın sos ya list lik de ğil mo dern bir li be ral lik ol du ğu nu, de mok rat lı ğa da eği lim li ol du ğu nu be lir tir. Ay rı ca va zi fe le ri nin Rus mil le ti ile Türk mil le ti ni bir bi ri ne sev dir mek ol du ğu nu, bu an lam da “Rus sop hi le” ol duk la rı nı söy ler. İs tan bul’da he kim lik yap ma ya cak la rı nı, hiç bir me mu ri yet al ma ya cak la rı nı, ya yın iş le riy le uğ ra şa cak la rı nı söy ler. Sık sık di le ge -tir di ği mad di sı kın tı la rın dan bu mek tu bun da da söz et mek te dir. Özel lik le Nec met tin Arif Bey le bir ala cak me se le si yü zün den ara sı nın açıl dı ğı nı di le ge ti rir. Şim di lik ki tap la rıy la ge çin di ği ni, Mı sır’da es ki si gi bi pa ra ol ma dı ğı nı, kri zin ken di si ni bi tir di -ği ni söy le ye rek ki tap la rı nın sa tı şıy la il gi le nen Ka zım Efen diy le gö rüş me si ni is ter.
Bu tür bi yog ra fik bil gi le rin dı şın da mek tup lar ay nı za man da Ab dul lah Cev det’in bu dö nem de ki ya yın fa ali ye ti ne ışık tut mak ta dır. Bun lar da ha çok İç ti hat der gi si, ki tap la rı nın ba sı mı ve Ab dul lah Cev det’in özel lik le Hü se yin za de Ali’nin ir ti bat lı ol du ğu sü re li ya yın lar da ki ya zı fa ali ye tiy le il gi li dir. Mat ba anın ve İç ti hat’ın mas ra fı nın ken di gü cü nü aş tı ğı nı her fır sat ta di le ge ti ren Ab dul lah Cev det 9 Mart 1905 ta rih li ilk mek tu bun da Rus ya’da ana ya sa ilan edi lir se bel ki mat baa ve İç ti hat ile Ba tum’a gi de bi le ce ği ni söy ler ve bu ko nu da Hü se yin za de Ali’den fik ri ni so rar. İç ti hat hak kın da fik ri ni bil dir me si ni, İç ti hat’ta ya yım lan mak üze re ma ka le ve şi ir gön der me si ni ve Rus ya Müs lü man la rı na oku ta bil mek ve abo ne bul mak için gay ret te bu lun ma sı nı is ter. An ne ma se’den yaz dı ğı 10 Ni san 1905 ta rih li di ğer mek tu bun da ise Ab dul lah Cev det, Hü se yin za de Ali’nin mek tu bu na yaz dı ğı na si hat ma hi ye tin de ki dü şün ce le ri ne ce vap ve rir. Bun -lar dan bi ri si İç ti hat’ın nim-mah ola rak çık ma sı di ğe ri de iti dal-i li san usu lü ne ria yet edil me si dir. İl ki ne ce vap ola rak Ab dul lah Cev det ken di si nin mat ba anın ba şın da bu lun ma sı nı ve ge rek li pa ra nın te da rik edil me si ni şart ko şar. İkin ci hu su su ge rek li gö rür, an cak “Be nim ya nım da se nin gi bi bir san sör ol ma lı. Yok sa Vi ya na’da yap tı ğım gi bi Ab dül ha mit’in se firi ke bi ri ni ayak la rı mın al tı na alıp çiğ ne mek ten ken di mi ala mam” di ye rek ken di sert ta bi atı na kar şın Hü se yin za de Ali’nin da ha sa kin bir ta bi ata sa hip ol du ğu nu ima eder. Ab dul lah Cev det, İç ti hat’ın Rus ya Müs lü man la rın ca okun ma sı hu su -sun da özel lik le il gi len miş tir. Bun da ki ama cı nın hem der gi nin mas raf la rı nı kar şı la mak hem de İs lam lar ara sın da fi kir le ri ni yay mak ol du ğu nu be lirt mek te dir.
Ki tap la rı nın ya yı nıy la il gi li 9 Mart 1905 ta rih li mek tu bun da Av ru pa’da boş dur ma dı ğı nı söy le ye rek bu ra da ki fa ali yet le rin den söz eder. Al fi eri’nin İs tib dad’ını, Schil -ler’in Gu il la ume Tell’ini ter cü me et ti ği ni ve bun la rın ba sıl dı ğı nı, Sha kes pe are’den Ham let’i, Mac beth’i, Kral Le ar’ı, Ju li us Cae sar’ı ter cü me et ti ği ni, şim di elin de Ro meo ve Ju li et’in ol du ğu nu, Gus ta ve Le Bon’un Ru hü’l-ak vam ve Al fi eri’nin Hü küm dar ve Ede bi yat’ı ol mak üze re iki mü him ese ri Türk çe ye ak tar dı ğı nı, bun dan baş ka dört cilt
Fran sız ca şi ir neş ret ti ği ni be lir tir. Hü se yin za de Ali’den İç ti hat’ta ya yım lan mak üze re ma ka le ve şi ir gön der me si ni, İç ti hat hak kın da fik ri ni bil dir me si ni ve Rus ya Müs lü man la rı na oku ta bil mek ve abo ne bul mak için gay ret te bu lun ma sı nı is ter. 11 Ka sım 1906 ta rih li mek tu bun da, Kah ri yat’ı İç ti hat’ta tef ri ka et tik ten son ra ki tap ha lin de ba sa cak la rı -nı be lir tir. İran’da ki Meş ru ti ye tin ila -nı olan 30 Ara lık 1906 ta ri hin den son ra ya zıl dı ğı an la şı lan VI. mek tup ta Sha kes pe are ter cü me le ri nin ba sıl ma sı, hiç ol maz sa Ham let ter -cü me si nin, ge li ri Kaf kas ya’da ki İs lam mek tep le rin den bi ri ne ve ril mek üze re iki bin nüs ha bas tı rıl ma sı ko nu sun da Zey ne la bi din Ta ki yef’le gö rüş me si ni is ter. VII. mek tup -ta ise Ju li us Cae sar ter cü me si nin son kıs mı nı ya yım la ma la rı için gön der di ği ni be lir tir. VI II. mek tup ta Ham let’in ha zır ol du ğu nu, fa kat bas mak için na kit ve ye te rin ce za ma -nı -nın ol ma dı ğı -nı söy ler. Kah ri yat’ın ikin ci ve ila ve li bir neş ri ni yap mak ta ol duk la rı -nı, Ru hü’lak vam ad lı ese rin de ya yım lan mak ta ol du ğu nu be lir tir. R. Do zi’nin Ta rihi İs la mi yet’ini Türk çe ye ter cü me ye baş la dı ğı nı söy le ye rek önem li gör dü ğü bu ese rin sa tı lıp sa tıl ma ya ca ğı nı so rar. 6 Tem muz 1908 ta rih li mek tup tan ise Ru hü’lak vam’ın ba sıl dı ğı an la şıl mak ta dır. Bu nun ya nın da Ham let’in on ikin ci for ma sı nın ba sıl mak ta ol du -ğu nu, Ta rih-i İs la mi yet’in ise on ikin ci for ma sı nın ba sıl dı ğı nı, bu ayın için de iki si nin de ta mam la na ca ğı nı söy ler. 1 Ara lık 1908 ta rih li mek tu bun da Do zi’nin Ta rihi İs la mi -yet’ini ter cü me et ti ği ni ve bi rin ci cil di ni neş ret ti ği ni söy ler. Bu ki ta ba çok mas raf edip dört bin nüs ha bas tır dı ğı nı söy le ye rek ki ta bın rek la mı ve sa tı şı ko nu sun da yar dım is ter. Yi ne bu mek tu bun da Jul Se zar’ı dik kat le, ken di gö ze ti mi al tın da im la sı nı mu ha fa za ede rek bin beş yüz nüs ha bas tır ma sı nı is ter. Te rak ki ida re sin de ba sıl ma sı nı is te di ği bu ki ta bın beş yüz nüs ha sı nın ter cü me hak kı ola rak ken di si ne gön de ril me si ni be lir tir. An cak 5 Tem muz, 24 Tem muz 1909 ta rih li mek tup lar dan ba sıl ma dı ğı an la şı lan Jul Se zar’la il gi li ya kı nan Ab dul lah Cev det he ba ol ma sın dan kor ka rak bu ki ta bın müs ved de -le ri ni ge ri is ter. 24 Tem muz 1909 ta rih li mek tup ta ise Mak bet’in ba sıl mak ta ol du ğu nu, ikin ci for ma sı nın çık tı ğı nı söy ler. Ki tap ça pın da ki te lif ve ter cü me eser le ri nin ya yım -lan ma sı dı şın da Ab dul lah Cev det’in Azer bay can’da çı kan Kas pi ga ze te si ne ma ka le ler, Fü yu zat’a ise Türk çe ve Fars ça şi ir ler gön der di ği an la şıl mak ta dır.
Bi yog ra fi si ve ya yın ha ya tı dı şın da bu mek tup lar, ay nı za man da Ab dul lah Cev det’in ki şi lik özel lik le ri ni de yan sıt mak ta dır. Ab dul lah Cev det Av ru pa’da ki Jön Türk -le re ka tı lıp Os man lı mec mu ası nın baş ya za rı ol duk tan son ra, Os man lı yö ne ti mi ne kar şı yü rüt tük le ri mu ha lif fa ali yet le ri yü zün den za man za man için de bu lun du ğu ko mi tey le bir lik te pa di şa hın tem sil ci le riy le pa zar lı ğa otu rur. 1899’da ki pa zar lık lar so -nu cun da Ab dul lah Cev det bir da ha ih ti sas ala nı dı şın da hiç bir ya zı yaz ma ya ca ğı na da ir bir ta ah hüt na me im za lar ve bu nun kar şı lı ğın da Vi ya na se fa re ti ta bip li ği ne ge ti -ri lir. Al dı ğı ma aş la rı ön ce le -ri ce mi ye te gön de -rir ken da ha son ra bun dan vaz ge çer ve bu yüz den teş ki lat ta ki ar ka daş la rı ta ra fın dan şah si dav ran dı ğı ge rek çe siy le ten kit edi lir. 1903’te bu gö re vin den alın dık tan son ra Pa ris’e gi de rek Ah met Rı za Bey ve ar ka daş la rın dan yar dım is ter se de 1899’da sa ray ta ra fın dan tek lif edi len gö re vi ka bul et me si ni ha re ke te iha net ka bul et tik le rin den, ken di si ni ara la rı na al ma ya cak la rı nı be lir
-tir ler4. Bu nun üze ri ne Ab dul lah Cev det Ce nev re’ye ge lir ve ser ha fi ye Ah met Ce la
let tin Pa şa nın yar dım la rı ile İç ti hat mat ba ası nı ku rar ve ay nı adı ta şı yan der gi yi çı -kar ma ya baş lar. Eli miz de ki Hü se yin za de Ali’ye ya zı lan ilk mek tup mat ba anın he nüz ku rul du ğu za ma na rast la mak ta dır. Ab dul lah Cev det ya kın çev re si ta ra fın dan yal nız bı ra kıl mış ol ma lı ki sü rek li mad di sı kın tı çek ti ğin den, kim se den yar dım gör me di ğin -den bah se der5. 10 Ni san 1905 ta rih li mek tup ta Trab lus garp zin da nın da çek ti ği sı kın
-tı la rı, Av ru pa’ya gel dik ten son ra iki se ne yal nız ek mek ve pey nir le bes len di ği ni, mem le ke tin en şe ref li bir ha ne da nın dan ol ma sı na rağ men kim se den yar dım gör me -di ği ni, ka rı sı nın kah rın dan ve rem ol du ğu nu, yav ru su nun da öl dü ğü nü be lir tir. Da ha son ra ki mek tup la rın da da bir ta raf tan mad di açı dan sı kın tı çek ti ğin den ya kı nır di ğer ta raf tan Hü se yin za de Ali ve onun çev re sin de ki ki şi ler den İç ti hat için abo ne bul ma la rı, ki tap la rı nın ya yım lan ma sı, rek la mı nın ya pıl ma sı ve sa tı şı ko nu sun da yar dım ta -lep eder. Hü se yin za de Ali’yle bir lik te, özel lik le ya yın iş le riy le uğ ra şan Zey ne la bi din Ta ki yef’e, gön der di ği İç ti hat la rın pa ra sı nı ala ma dı ğı ve ki tap la rı nı ya yım la ma dık la rı için sü rek li si tem eder. Bu ki şi le rin hal ter cü me le ri ni İç ti hat’ta ya yım la ma sı ve ki -tap la rı nın rek la mı, sa tı şı ko nu sun da sü rek li yar dım is te me si ve ken di ifa de le rin den an la şıl dı ğı üze re mek tup la rı nın ço ğu na ya nıt ala ma ma sı Ab dul lah Cev det’in mad di çı ka rı nı bi raz ön plan da tu tan, bu nun için ar ka daş lık iliş ki le ri ni ar ka pla na ata bi len, kar şı lık gör me di ğin de hır çın la şan, ken di rek la mı nı tak ma ad kul la na rak yap ma yı dü -şü nen bir mi za ca sa hip ol du ğu nu gös ter mek te dir6. 10 Ni san 1905 ta rih li mek tu bun
da Kas pi ga ze te si ne mu ha bir ol ma yı mem nu ni yet le ka bul et ti ği ni, ma ka le le ri ni Fran -sız ca yaz ma yı ter cih et ti ği ni be lir te rek ken di si ne kal sa ya zı la rı na im za koy ma ma yı ve ya tak ma adı ter cih ede ce ği ni, böy le ce İç ti hat’tan ve ken di eser le rin den ko lay lık la bah se de bi le ce ğin den söz eder. Yi ne bu mek tup lar da Ab dul lah Cev det’in özel ha -ya tı na da ir bil gi ler, ev li lik ve ka dın ko nu sun da ki dü şün ce le ri de yer al mak ta dır. 11 Ka sım 1906 ta rih li Mı sır’dan yaz dı ğı mek tu bun da on dört ya şın da, ken di si ne tam an la mıy la bir ha yat ar ka da şı ola ma yan üm mi bir kız la ev len di ril di ği ni, bu ev li li ğin şi -4 Şük rü Ha ni oğ lu, “Ab dul lah Cev det”, İs lam Ans. C. 1, s. 91; Ay rı ca Ab dul lah Cev det’in mad di çı kar la rı nı ön plan da tu ta rak mat ba ası nı ve ga ze te si ni ka pa tıp Vi ya na Se fa re ti’nin dok tor lu ğu nu iyi bir ma -aş kar şı lı ğın da ka bul et me si hak kın da bkz. Yah ya Ke mal, Ço cuk lu ğum, Genç li ğim, Si yasî ve Edebî
Ha tı ra la rım, İs tan bul 1986, s. 193-194.
5 Şa ir Eş ref’in Ah met Ce la let tin Pa şa ya yaz dı ğı 27 ve 30 Ha zi ran ta rih li iki mek tup ta Ab dul lah Cev det’ten ve onun ya kın ar ka da şı olan Hü se yin To sun’dan ol duk ça çir kin söz ler le bah se dil mek te dir. Eş -ref, Ab dul lah Cev det’i ban ka da yük lü pa ra sı ol du ğu hal de on dan bun dan pa ra di len mek le suç lar ve “Div rik di len ci si”, “zen gin di len ci” gi bi ağır söz ler le hic ve der. Bkz. Eş ref-Bü tün Eser le ri (Haz. Ömer Fa ruk Hu yu gü zel, Şe ri fe Ça ğın), İs tan bul 2006, s. 529-531.
6 Şa ir Eş ref’in İkin ci Dec cal ad lı ese ri nin zeyl kıs mın da Ab dul lah Cev det’le il gi li se kiz hi civ kı ta sı yer al mak ta dır. Bu kı ta lar da Ab dul lah Cev det da ha çok fi zik sel özel lik le ri, ahlâkî tu tu mu ve fi kir le ri ba -kı mın dan hic ve dil miş tir. Bu -kı ta lar dan bi ri si şöy le dir: Vefâ bil mez, hukûk-ı hiss-i insâniy ye den hâlî/İşi yok tur anın dünyâda him met le, ha miy yet le/Ba rış maz, hüsni ahlâka da rıl mış ahdı ev vel de/[Arap]gir if tihâr et mez mi [Ab dul lah Cevd]et’le. Bkz. Şe ri fe Ça ğın, Bir Hi civ Us ta sı Şa ir Eş ref, İs -tan bul 2007, s. 198-199; Ay rı ca Ne cip Fa zıl Ba bı ali’de (İs -tan bul 1990, s. 60-63) Ab dul lah Cev det’i ge rek fi zikî özel lik le ri ge rek ah lakî ya pı sı ve fi kir le ri ba kı mın dan hic vet mek te dir.
iri ne muz lim bir me lan ko li ver di ği ni söy ler. Bu eşi on se ne ev vel ve fat et miş tir. On se ne dir ken di si ne Müs lü man olan bir ha yat ve fi kir ar ka da şı ara dı ğı nı be lir tir. Ama -cı nın onun ara -cı lı ğı ve yar dı mıy la İs lam âle mi nin ka dın dün ya sın da ba zı ta di lat ve ıs la hat yol la rı nı or ta ya ko ya bil mek tir. Bir za man lar ev li li ğin aley hin de ol ma sı na rağ men, ar tık yal nız lık tan bık tı ğı nı, bu lun du ğu yer de ara dı ğı va sıf la ra sa hip bi ri si ni bu la ma dı ğı nı söy le ye rek bu ko nu da yar dım is ter. Son ra ki mek tu bun da ev li lik me se le -sin den vaz geç ti ği ni be lir tir. Da ha son ra yaz dı ğı ta rih siz bir mek tup ta ise iki üç ay bir Av ru pa lı kı za kur ya pa rak ken di si ni faz la ta nı ma dan ev len di ği ni söy ler. Bu hu sus ta “Bi zim gi bi idea list ler ev len me sin ler. On la rın zev ce le ri ken di di mağ la rın da dır. Di -mağ la rı nın ha ri cin de gör dük le ri, ide al le ri nin sah te bir tak li din den iba ret tir” di ye rek piş man lı ğı nı di le ge ti rir.
I
An ne ma se prés Ge ne ve 9 Mart 1905 Ya Ali!
Mek tu bun ye di me va sıl ol du. Son de re ce de se vin dim ve he le Rus ya’da, Tür ki ye’ye nis -be ten cen net-i âlâ olan Rus ya’da bu lun du ğu na ay rı ca mem nun ol dum. Be nim on se ne ye ya kın bir müd det if ti ra kın da ha yat-ı çekâçâk ve keşâke şim cilt ler dol du ra cak ka dar uzun dur. Hep bu za yıf kol la rım la serîri is tib da dı zîr ü ze ber et mek hül ya sıy la mest ü pe ri şan ya şa dım ve hâlâ da ya şı yo rum. Ah ya Ali sen be ni ben den da ha iyi ta nır sın. Ben es -ki bil di ğin Ab dul la hım. Şim di yü re ğim de da ha zi ya de ateş var. Be ni en zi ya de pe ri şan-ı ha tır eden şey şüb banı ha mi yet na mı al tı na gi ren mah lu ka tın ek se ri yet iti ba riy le Ab dül -ha mit’ten da -ha al çak çık ma la rı dır. Ney se “Ferd kal sam da bu gay ret ke şim de, dö ne mem azmi di li ra nem den” de miş tim. Ben sö zü mün eri yim. Türk ga ze te si ni çı ka ran ze vat be nim ad re si mi pe ka la bil dik le ri hal de ni çin sa na ver mez ler? Zi ra be nim ih las ve sa mi mi -ye tim evet ap tal lık de re ce si ne va ran sa fi -yet-i fi kir ve eme lim on la rı cez be dar edi yor. Bun da be nim ne ka ba ha tim var? Ci hanafe rin, be ni böy le yap mış. Ah ya Ali bü tün mu kad de sa ta ye min ede rim se ni de ra guş et mek ben ce ni amı dün ye vi ye nin en bü yük le rin den dir. Se ni rü yam da sık sık gö rür ve de ra guş ede rim, fa kat hab ve ha ki kat bir de ğil. İç
ti hat’ı zarf de ru nun da gön der di yor sun. Otuz iki say fa lık bir re vü yü na sıl zarf ile gön de
-re bi li rim? Ar ka da şım sa na İç ti hat’ın üç nu ma ra lı sı nı gön der miş. Sa na bir nüs ha da Dro it
d’Asi le gön der me si ni söy le dim. Okur san Ab dül ha mit dey yu su nun be nim le ne ka dar ku
-dur muş ca sı na uğ raş tı ğı nı an lar sın. Ah ey Mer dan’ın ve be nim mu hib bi miz Ali! Ben na sıl sa na be yan-ı his si yat ve he ye can ede yim:
Hâk ol sa iş tikâ hâl-i harâb sîne den “Bir sahîfe aç sam ağ lar sın ki tab-ı sîne den”
Ah sen bu ra la ra ge le mez mi sin ya hut ben ora la ra ge le mez mi yim? Ah mil le ti miz öle cek, Türk ler bi te cek, Müs lü man lar pay mal ve hak sar ola cak. Türk ler ze ki dir ler, Türk ler bü yük, âli, mü nev ver, sa natkâr, za na atper ver bir mil let ol mak için la zım me va hibi ta bi -atın kâffe si ne ma lik tir ler. Bun la ra bi raz kor, bi raz gü neş gös ter mek la zım. Ateş-i gay ret be ni ya kı yor. Rus ya’da va ki hen ga me ler ka nı mı göz le ri me fış kır ta cak gi bi olu yor. Vi ya -na’da Ab dül ha mit’in ve ki li ni ayak la rı mın al tı na al dım, Avus tur ya’dan be ni tard et ti ler,
Ce nev re’ye gel dim, bir mat baa yap tım, bir re vue ve bir ki tap ha ne te sis et tim. Ab dül ha mit yi ne da lı ma bin di. Ta mam 200 bin frank sarf et ti. Ga ze te ci le re ve la zım ge len le re ih da et ti. İs viç re, al çak, ce bin, men fa at pe rest İs viç re be ni Ce nev re’den ex pul se et ti. Mat ba am Hü se yin To sun na mın da na di rü’lem sal bir ar ka da şın him me tiy le Ce nev re’de ya -şı yor. İç ti hat ke za. Fa kat nak den me ca lim tü ken mek üze re dir. Bir ta raf tan ye ni açıl dı ğı için ira dı me sa ri fi ne mua dil ol ma yan bir mat ba anın me sa ri fi, di ğer ta raf tan İç ti hat’ın me sa ri fi, di ğer bir ta raf tan da ken di ma işe tim had ve ik ti da rı mın fev kin de bir gir dab-ı sar fi yat açı yor. Ca nım ten de ol duk ça is tib dat ve zul met le çar pış ma ya, çeş manı ser me -di yet olan yıl dız la rın önün de ahd ü pey man et tim ya Ali. Maz lum-ı zul met ve is tib dat olan Hü seyn-i mil let ve in sa ni ye tin ka nı nı ta lep edi yo rum. Bu cehd le sa na kar şı “Hûn-ı Hü sey ni mi tâli bim ya Ali me ded” di ye ba ğı ra bi li rim. Be nim mak sa dım se nin mak sa dı -nın hiç gay ri de ğil dir. Bu Türk ler den şan lı şe ref li bir mil let yap mak pek müm kün dür. Pek çok pro je le ri miz var. Fa kat, ah be ra ber ol ma lı yız. Ben Av ru pa’da hiç boş dur ma dım. Bak şun la rı ter cü me et tim: Al fi ye ri’nin İs tib dad’ını, Şil ler’in Gyom tel’ini. Bun lar tab olun du. Son ra Şeks pir’den Ham let’i, Mak bet’i, Kral Le ar’ı, Jul Se zar’ı ter cü me et tim, bi tir dim. Şim di elim de Ro meo ve Jul yet var. Bun dan baş ka Ru hü’l-Ak vam ve Hü küm dar
dan baş ka Fran sız ca şi ir yaz mak cin ne ti ne müp te la ola rak dört cilt Fran sız ca eş’ar neş ret tim. Ar zu eder sen bun lar dan da sa na gön de ri rim. Şim di be nim ha lim Ce nev re’ye ya rım sa at lik bir me sa fe de kâin bir Fran sa kö yün de ba ha rın, mad di ve ma ne vi ba ha rın vü -ru du nu bek le mek tir. Ben mat ba anın ba şın da bu lu na ma dı ğım için mat ba anın Av -ru pa’da mu ha fa za ve ia şe si ta as sür gö rü nü yor. Zi ra kim se den ia net yok. Ni ye tim ya Ma rak ko’ya ya hut Mı sır’a gi dip ta bip lik ede rek hem ken di ma işe ti mi hem mat ba anın ha ya tı nı te min et mek tir. Mat ba adan, İç ti hat’tan, Av ru pa’dan te ba üd et mek ar zu-yı dil ile ya pı la cak şey de ğil. Fa kat ne ça re7ba de ma İç ti hat’a bol bol ma ka le, şi ir gön der ve sen den ge len her sa tır İç ti hat’a hoş ve sa fa ge lir, çün kü bir kalb-i ha mi yet ten ge lir. Rus ya’da kons ti tüs yon olur sa bel ki mat baa ve İç ti hat ile Ba tum’a gi de rim di yo rum. Se nin bu bab da fi kir ve re yin ne dir? Ba na se ri an bil dir. Be nim dün ya da nurı ir fa na hiz met ten gay ri mak sadı mü -bec ce lim yok tur. Bakû’da ki ah val-i züc ret-me ale ağ la mak mı gül mek mi re va bi le mem. Ba na ah va lin den mu fas sa lan ma lu mat ver. İç ti hat eli ne var dıy sa bu bab da fi kir le ri ni de bil dir ve Rus ya Müs lü man la rı na oku ta bil mek ve abo ne bul mak için gay ret te bu lun. Haz -ret-i Mer dan’ın göz le rin den öpe rim. Ba na bi rer fo tog raf la rı nı zı gön de rin. İç ti hat’ın on al tı say fa sı Türk çe, di ğer on al tı say fa sı Fran sız ca, İn gi liz ce, İtal yan ca ve in de’l-ik ti za Rus ça ola rak çı kar. Ya ni on al tı say fa sı po lig lot tur. Ne söy le yim, han gi bir derd ü şi fa yı ta dad ede yim. “Hezâr gûne sü hen der dehân ü leb hâmûş.” Sa na Fa risî bir ga zel den bir bey ti oku ya rak hatm u ke lam edi yo rum:
Eyyâm-ı mâ gü zeşt be-gur bet ve li çi-gam İş rak-ı şark şüd ez-ig tirâb-ı mâ
Ka dim ve sa mi mi dos tun Ab dul lah Cev det.
II
23 Mart 1905 Ya Ali!
10 Şu bat 1905 ta rih li mek tu bu nu al mış ve mu fas sal bir ce vap ya zıp Bakû’ya gön der miş -tim. Mek tup gi de li on beş gün ol du, sen den hâlâ bir ce vap yok. Ah! “He zar gûne sü hen der dehân ü leb hâmûş”. Ney se de mek mek tu bum eli ne var ma dı. Böy le şey Rus ya ve Tür ki ye’de ola ğan şey ler dir. Mek tu bun dan çok mem nun ol dum. Fa kat se ni bu ra lar[d]a gör -sey dim da ha mem nun olur dum. Ben Ce nev re’de bir mat baa, bir de re vue te sis et tim. On al tı say fa sı Türk çe, on al tı say fa sı Fran sız ca. Sa na bu nun son nüs ha sı nı gön der miş tik. Fa -kat eli ne var dı mı bil mem. Bu mek tu bu ta ah hüt lü gön de ri yo rum. Alır al maz ba na ce vap yaz. Ev vel ki mek tu bu mun kay bol du ğu na pek mü te es si fim. Ah va li mi bertaf sil yaz mış tım. Be nim efkâr ve mes le ğim sen ce ma lum dur. Fi kir ve eme lim de ğiş ti ise da ha mü nev -ve ri yet -ve da ha tü va na -ve azim per -ve ra ne ol mak su re tiy le de ğiş miş tir. Pren sip ler ay nı dır. Türk le ri, Müs lü man la rı mü nev ver kıl mak; in san lık, me de ni yet ne dir on la ra la yı kıy la an -lat mak. Bu nun için ter cü me ve neşr-i asar dan gay ri bir ça re gör mü yo rum. Av ru pa’da pek çok asar ter cü me et tim. Şeks pir’in Ham let, Mak bet, Kral Le ar, Jül Se zar ti yat ro la rı nı ter -cü me et tim. Ro meo ve Jül yet de bit mek üze re dir. Bun lar dan ma ada Şil ler’in Gi yom tel’i, Al fi ye ri’nin İs tib dat’ını ter cü me ve tab et tim. İç ti had’ın ce sa me ti, zarf la gön de ril me si ne ka ti yen imkân bı rak mı yor. Bakû’da Er me ni ler le Müs lü man la rın hı ma ra ne bir bi ri ni kes
me le ri ka nı mı bey ni me fır lat tı. Tuf! “Eparg nez vot re sang po ur vot re Déliv ran ce” di yen yok! Bu va ka-i fe cia ve müs tek re he den ben de bu de fa İç ti hat’ta bah set tim. İç ti hat için ma ka le ve şi ir gön der. Ve her gön der di ğin hoş ge lir, sa fa ge lir. İç ti hat için ora lar da bir kaç abo ne bul. Bu ra la ra ge le mez mi sin? Ya hut ben ora la ra ge le bi lir mi yim? Mak sat şu eş şek Müs lü man la rı bi raz eş şek lik ten kur tar mak, baş ka hiç bir şey de ğil. Bu ser sem he rif ler Müs lü ma nız der ler, hal bu ki hiç de Müs lü man de ğil ler dir. Be nim şim di ki iti ka dım ca bu has ta lık bi ze din den gel di. Yi ne din alet edi le rek te da vi edi le bi lir. Ah be kar deş, sen be nim ya nım da ol san eli miz de ki bu mat baa va sı ta sıy la pek çok iş ler gö rü rüz. Ben se ni bi lir sin ki pa yan sız se ve rim ve hür me tim ef zun dur. Sa na oku ya cak Türk çe ve Acem ce şi ir -le rim var. Al sa na Acem ce ga zel den bir iki be yit:
Pür cûş şüd zi-kahr-i zamâne ız dırâb-ı mâ Bâyed zi-havf …… si tem ger şarâb-ı mâ Tab’-ı celâl-per ver-i mâ kerd der-cihân Bigâne-i sadâ-yi ta zal lüm kebâb-ı mâ
Eyyâm-ı mâ gü zeşt be-gur bet ve li çi-gam İş rak-ı şark şüd ez-ig tirâb-ı mâ
Ez merg-i mâ mebâd fe rah-yâb-ı zâlimân Sad tûba-yı kıyâm ber-âred türâb-ı mâ
Haz ret-i Mer dan’ın da se nin de göz le ri ni öpe rim. He men ba na ce vap yaz da be ni bu me rak tan kur tar.
Ka dim ve ebedî dos tun A. Cev det Bakû’da So vet Syezd’de Yu rus ze Se in Mi nas si an is min de bir va tan daş var dır, ta nır mı sın? O gel di be ni Ce nev re’de gör dü. Ha lim den ma lu mat so rar sın. İs viç re’den ex pul se ol -du ğum gün ba na gel miş ti. Şim di ben Ce nev re’ye ya rım sa at lik bir Fran sa kö yün de ârâm-sâzım.
III
10 Av ril 1905 - An ne ma se Fran sa Ya Ali, ya kar deş!
Uzun mek tu bu nu ala lı he men bir haf ta ol du. An cak bu gün ce vap ya za bi li yo rum. Kas pi için dün Ma rok üze ri ne bir ma ka le yaz dım. Lef fen gön de ri yo rum. Va kıa bi li rim bu ma ka le sat hi dir. Fa kat Kas pi’nin ka ri le ri nin se vi yei id rak ve zev ki ni bi li yo rum. İn san mu -ha ta bı nın zevk ve de re ce-i ir fa nı nı bil me li ki iyi hi tap ede bil sin. Di ğer bir ma ka le de de Ma ra ko lu la rın psi ko lo ji si ni mü ta laa et mek is te rim. Bu bir es sai’dir. Eğer bir pa ra et mez -se bir pa ra ve ril me sin. Bu ka dar. Şim di mek tub-ı mu fas sa lı nın ce va bı na baş lı yo rum. Ser gü zeşt-i elîmi nin için de ni ce mu cib-i dik kat ve hay ret bir ci het var sa o da sen de bu de re ce bü yük bir ta ham mü lün bu lun du ğu nu an la mak ta dır. Re sig na ti on’ın bu de re ce si kor ka rım ki hoş ol ma ya. Tür ki ye’de na mus lu adam için Tür ki ye’ye hiz met et mek im ka nı ol ma dı ğı biz da ha mek tep te iken cüm le mi zin pek ala ma lu mu ol du ğu hal de mek tep ten çı kar çık maz, dip lo ma yı alır al maz sa vuş ma dı ğı na ben ne ma na ve re ce ği mi bil mi yo -rum ve bu nu dü şün dük çe sa na fart-ı mu hab be tim den, sa na kar şı bir ba ri ka-i hid de tin bu mu hab be tin yü re ğin den püs kür dü ğü nü his se di yo rum. Vah Ali ci ğim, vah. Üç dört se ne-i öm rü nü o puşt lar, o ker ha ne ci ler için de he der et tin ha! Ben se nin izi ni kay bet tim. Bir de -fa se nin ko la ğa sı ol du ğu nu işit tim. Se ni bir va pur da bi ri si gör müş. İş te o ka dar. Ne re de bu lun muş ol du ğu nu ve bu ka dar se fa let le re düş tü ğü nü öğ ren sey dim ne ya par ya par ben hem sa na beş on ku ruş gön de rir dim hem de se ni der hal Av ru pa’ya celb eder dim. Ney se mezâ mâ-mezâ. Ce lal’in şüp he li rol oy na ma ya müs ta idd ol du ğu nu ka bul ede rim. Ah met Ce la let tin Pa şa hak kın da ki fik rin doğ ru dur. Ben de bu fi kir de yim. Hat ta ge çen gün ken -di si ne bir mek tup ya zı yor dum. Se nin mek tu bun dan ken -di si ne ait bir fık ra ge çir -dim. Sen de is ter sen ken di si ne bir mek tup yaz. Mı sır’da Ka hi re ci va rın da Ben ha’da dır. “Mes’ûd ge çen gün le ri min zıll-ı medîdi” mıs raı ne ra kik! Za val lı genç şa ir. Ah met Pa şa nın şim di sul tan la kat-ı ala ka et miş ol du ğu nu bi lir sin. Şim di mek tu bu nun yir mi al tın cı say fa sı na ka dar ce vap ver dim. Şim di bun dan son ra sı en mü him kıs mı dır. Zi ra ma zi ye de ğil hal ve is tik ba le ait. Mek tu bun dan an la dı ğı ma gö re şim di ki ha ya tın da is te di ğim ka dar fa al ve se me re dar de ğil. Kas pi ga ze te si ne ya zı ya zıp ay da hay di hay di yüz rub le ka zan mak ve
ta biî müş kü la ta uğ ra nı la cak bir kaç eser ya za rak mah dud bir da ire de ça lış mak tan ne ha sıl olur. Bu iş le ri de Ali Mer dan Bey, Ha san Bey, Ah met Bey pe ka la gö rür ler. Al man teh -li ke si mey dan da dır. Ge çen de, ya ni bun dan beş ay ev vel İs tan bul’dan Al man teh -li ke si ne da ir Türk çe bir ma ka le al mış, tas vip ve tak dir ede rek ga ze te ye koy muş tuk. Rus ya cünûnı is ti la dan şi fa bu lun ca kor kunç ola rak Al man is ti laycünûnı gayrcünûnı mü sel la hcünûnı ka lcünûnır. Bu mu hak -kak ve mü sel lem dir. Âlem-i İs lam’da ve Bil has sa Tür ki ye’de Ede bi yat-ı Ce di de ün van lı ese rin pek iyi ola bil di ği hal de hiç iyi ol ma mış tır. Bu na emi nim. Zi ra ez ber den ya zı lan böy le bir eser ka ti yen iyi ola maz. Ben ede bi yat ve bil has sa eş’ar ile deh şet li su ret te meş gul ol dum. Nos Feu res Fron to In fa iris ün va nıy la ve Fran sız ca ola rak se nin yaz mış ol du -ğun ese ri yaz ma ya baş la ma ya ça lı şı yo rum. Zi ra la zım ge len me haz ve mi sal le ri cem ile meş gu lüm. Ab dül ha mit ise be ni bir lah za ta kip ve ta sal lut tan hâlî bı rak mı yor. Ben kar
deş çe sa na tav si ye ede rim ki bu ese rin müs ved de le ri ni ge ri al. Ben sa na dö kü man ter le rin ve ri rim. O za man ki ta bı nı ada ma kıl lı ya zar sın. Sen me se la ben den bah set miş sin. Ki -ta bın şim di ya zıl dı ğı, şim di neş ro lun du ğu hal de ne den yal nız on se ne ev vel ki Ab dul lah Cev det’ten bah se di yor sun. Sen be nim Kah ri yat’ımı gör dün mü? İk lil-i Ma tem’i gör dün mü? He le Kah ri yat’ı gör me din se be nim nevi şa iri ye tim hak kın da doğ ru bir hü küm ver -mek mu hal en der mu hal dir.
“Var dır he nüz bir ni ce ah rar-ı ser-bü lend. Dur ma bu yol da ey ko ca mil let-i pran gabend!” ya hut “Sil ki nir bir ker re bun ca ya ra lı nahcîrler. Rûyı is tib da da bir bir çar pı lır zin -cir ler” ve ya hut
Ta ar ru zat u te hek küm-i kadîm tar zın da Bu as rın an la ya mam ben ne dir fütûhâtı Gö rüp bu ya ra lar da şa ir-i bü lend-eme lin Akar si rişk ola rak men ba-i sunûha tı
gi bi par ça la rı pâmalı na zar et me den sen be nim şi iri ru hum dan ya hut ruhı şii rim den na sıl doğ ru bir fi kir ve re bi lir sin? Sa na ge çen gün Fran sız ca üç cilt eş’arı mı gön der dim Ra
-fa le de Par fums’de ki man zu me le ri eğer sem bo list ler de oku ma dın sa an la mak ta, da ha
doğ ru su on lar dan lez zet al mak ta müş ki lat gö rür sün. Bu ki ta bın alt mış bi rin ci say fa sın -da ki so ne nin mev zu su nu an la dın mı? Si bir ya’ya gi den Rus ah ra rın -dan bah so lu nu yor. Ben Trab lus garp’tan Fi zan’a, yol da öl dü rül mek üze re gön de ri le ce ği mi işit ti ğim za man Trab lus garp’ın ka le si nin zin da nın day dım.
“Pür-şevk, hak yo lun da ki hicr ü me şak kı mız En di şe miz leyâli mi ze mâhitâb olur de miş tim.”
Ve bu nu söy ler ken kum der ya sı olan o pa yan sız çö lün or ta sın da ka ran lık bir ge ce de pi -ya de ola rak va sıl-ı dâr-ı fe na ol du ğu mu ta sav vur edi yor dum. Sen me şak kat gör dün -ya Ali ben iş ken ce gör düm. Ben Av ru pa’ya gel dim. Bel ki iki se ne mü te ma di yen yal nız ek mek pey nir le ta gaddî et tim. Şu sa tır la rı ya zar ken ar tık sen na sıl izah eder sen et göz le rim den bir kay nar yaş bo şan dı. Bu ka dar se fa let için de ezil dim. Hal bu ki ben mem le ke ti min en na ze nin ve en şe ref li bir ha ne da nın dan idim. Fa kat ki min had di ne düş müş ki ba -na yüz frank gön der sin. Zev cem kah rın dan ve rem ol du, öl dü. Yav rum ke za.
Ah bab da iâne için yok tur ic tisâr
Ba zı ey ler öy le rahm la o şef kat li şeh ri yar.
Ben bil mem bu şey ler den ni çin bah se di yo rum. Af fet, ce ri hai kal bi me do kun dum da ka na dı. Âlemi İs lam’ın ma ra zı nı teş his hak kın da ki ese rin el bet iyi dir. Bu ese ri Türk çe ve -ya Fran sız ca ola rak İç ti had’da neş re de lim. Ol maz mı -ya Ali? Çe hof’dan et ti ğin ter cü me a’lâ ol ma lı dır. Onu da ki tap ha ne-i İç ti hat ida dı na tab et me yi va ad edi yo rum. Türk kim idi
ve kim ler dir? ese ri ni de gör mek pek is te rim. Fa kat kor ku yo rum ki is te di ğim ka dar mü
-kem mel ol ma ya. Sen L. Ca hun’un As ya Ta ri hi ne Med hal ün van lı ese ri ni oku dun mu? Eğer bu nu oku ma dın sa ki ta bın mut la ka na kıs ve nâ-mü kem mel dir. Bu ki tap tan ben de var. Ben de he nüz se ra pa oku ma dım. Fa kat ta nı rım. Türk’ün ya zı cı la rı da cid di ma lu mat ve mes lek sa hi bi de ğil ler miş. Al lah ıs lah et sin. İç ti hat var ken Türk çe ya za ca ğın şey le ri baş ka sı na ver mek ayıp olur. İç ti hat hak kın da ki mü ta la ana ge çi yo rum. Nîmmah ola rak çık ma sı el bet te âlâdır. Fa kat ev ve la pa ra la zım. Sa ni yen ken dim mat ba anın ba şın da bu lun ma lı yım. Bu iki şart mev cut ol ma dık ça bu müm kün ola maz. Ben şim di val la hi borç la na
-rak İç ti had’ı neş re de vam edi yo rum. Bu nun so nu ne re ye va rır? Va kıa şu nu da ke mal-i haz ve fahr ile söy le ye bi li rim ki her gün abo ne ler ço ğa lı yor, tak dir ço ğa lı yor, iti mat ço ğa lı yor. Ha sı lı İç ti hat’ın par lak bir is tik ba li ola ca ğı na şüp he kal mı yor. Fa kat sa bır ve se bat la zım. Sa bır! Sa bır!
Gûyend seng la’l şe ved der-ma kam-ı sabr Ârî şe ved ve li be-hûn-ı ci ğer şe ved.
İti dali li san usu lü ne ria yet hu su sun da ki na si ha tin mu sib dir. Fa kat ben ken di ba şı ma ka -lır sam bu pek güç müm kün olu yor. Be nim ya nım da se nin gi bi bir san sör ol ma lı. Yok sa Vi ya na’da yap tı ğım gi bi Ab dül ha mit’in se firi ke bi ri ni ayak la rı mın al tı na alıp çiğ ne mek ten ken di mi ala mam. Hü küm dar lar dan zi ya de on la rın et ra fı nı alan lar da dır ka ba hat di yor sun. Bu bir me se le dir ki de rin dir ve id di an ma at te es süf doğ ru ol mak teh li ke si ne ma ruz dur. İn ce ka ğıt üze ri ne yüz nüs ha bas ma la rı için ar ka daş la ra teb li gat ta bu lun dum. Dör dün cü nüs ha dan sa na zarf için de ola rak bu de fa (10) nüs ha ka dar gön de re ce ğiz. Sen ora -da abo ne bul ma ya ça lış. Mak sat hem mec mu anın me sa ri fi ni ka pat mak hem de İs lam lar ara sı na efkâr-ı sa li me neş ret mek tir. Bu iki şey yek di ğe ri nin la zım-ı gayr-ı mü fa rı kı dır.
Kas pi ga ze te si ne mu ha bir ol ma yı ma al mem nu ni ye ka bul et tim. Ma ka le le ri mi Fran sız ca
yaz ma yı ga li ba ter cih ede rim. Ma ka le le rim Kas pi’ye derc edil dik ten Kas pi ga ze te sin de di ye rek İç ti hat’ın Türk çe ve ya Fran sız ca kıs mı na da derc ede bi li riz sa nı rım. Fa kat bil -mem ki şu ara lık mun ta za man her haf ta bir ma ka le yaz ma ya va kit bu la bi le cek mi yim? Va kit de ğil hu zurı fikr bu la bi le cek mi yim? Ge le cek ma ka le le ri min bi ri ni “Âlemi İs -lam’da Ha re kat-ı Is lahcûya ne” di ye bir şey ya za ca ğım. Ya za ca ğım ma ka le le rin al tı na im za koy mak ve ya koy ma mak ve nâmü na sip gö rü len fık ra la rı tayy et mek sa la hi ye ti ni Ali Mer dan Bey bi ra de ri mi ze ve ri yo rum. Ba na so rul sa ben im za sız lı ğı ve ya namı müs te arı ter cih ede rim. Zi ra bu hal de in de’lik ti za İç ti hat’tan ve ken di asa rım dan da su hu let le bah se de bi li rim. Yi ne siz bi lir si niz. Şim di bir me se le ye ge çi yo rum. Ma lum a ben İs viç re’den ex pul se yim. Ben İs viç re’de, da ha doğ ru su İç ti hat’ın ve mat baai İç ti hat’ın ba şın -da bu lun maz sam ka bil de ğil işin vefk-i dil hah git me si müm kün de ğil. Bi na ena leyh ben Mı sır’a gi de ce ğim. İs viç re hükûme ti ga yet re zil ve ce bin bir hükûmet tir. Ab dül ha mit de -yu su önün de bin tak la atar. Fran sa’ya da gü ve nil mez. İn gil te re’den gay rı emin bir ma hal yok tur. İn gil te re’den son ra em ni yet çe mu te na yer ba-hu sus biz etib ba için Mı sır’dır. Sen ga li ba İs ma il Hak kı Be yi bi lir sin. As kerî kay ma kam lar dan idi. Po li ti ka iş le ri yü zün den tard olun du. On dan, ki Mı sır’da dır, bir mek tup al dım. Ora da Müs lü man etib ba nın iş siz kal mak ih ti ma li ol ma dı ğı nı te min edi yor. Ben iyi kö tü em razı ay niy ye de ih ti sas sa hi bi -yim. Sen ise si gi log raf ve der ma to log sun. Din le be ni, ama iyi din le. Ya Ali iş te be nim fik rim. Sen şim di ora dan kal kıp doğ ru ca nezd-i fa ki ra ne me ge lir sin. Bu ra da on beş gün ka lır sın. Son ra da se nin le kal kar Pa ris’e gi de riz, ora da bir ay ka dar kli nik le re de vam eder ma lu ma tı mı zı bi raz ta ze le riz. Ben bir kaç âlât ve edâvat al ma ya mec bu rum. Bil mem “ek za men mik ros ko bik” ada ma kıl lı ya par mı sın? Bu da la zım dır. On dan son ra kal kar se nin le doğ ru ca Mı sır’a gi der müş te re ken bir kli nik aça rız. Ope ras yon la rı mız da bil dik le ri mi -ze zahr olu ruz. Ke rim Se ba ti de ora da dır. Mü kem mel ope ra tör dür. Bel ki o da iş ti rak eder. Bu su ret le bir se he yai tıbbî teş kil ede riz. Bir kaç pa ra ka za nır, Türk le rin, İs lam la rın ten vi ri ne sarf ede riz. Rus ya’dan çı kar ken ce bi ne bin rub le koy ma lı sın. Bir de fa Mı sır’a va rın ca in de’lik ti za bir mik tar is tik raz da bu lu na bi li riz. Son ra ora da _________ ol du ğu -muz gi bi mat ba ayı da Ka hi re’ye ya hut İs ken de ri ye’ye nak le de riz. O za man geh va re-i hür-me de ni yet olan o Mısr-ı ka dim den bir “se ma kor”dan mün te şir bir huz me-i zi ya iy ye gi bi neşri ir fan ede riz. Asıl mak sat bu dur ki bu nu söy le me ye ha cet yok. Eğer sen bu fi
-kir ve ha ya li mi ka bul ve tas vip et mez sen ya hut ede mez sen ben bir aya ka dar, ni ha yet kırk gü ne ka dar Av ru pa’yı terk edip Mı sır’ a gi de ce ğim. Zi ra baş ka ça re kal ma mış tır. Eğer Kas pi ka bul eder se mu ha bir li ğe ora dan da de vam ede bi li rim. Et mez se yi ne sağ ol -sun. Ha ba na Kas pi ida re ha ne si bir kart dö vi zit gön der sin. Bu mu ha bir kar tıy la pek çok su hu le te maz har ola bi li rim. İn de’l-ik ti za in ter vi ew da ya pa bi li rim. Bu nu unut ma ma lı. Son ra ben bu kar tın üze ri ne bir fo toğ ra fı mı il sak ede rim. Sür gün de bu lu nan Meh met Re şit ve Cev det Os man hep Trab lus garp’ta dır lar. Re şit ile dar gı nız. Bu dar gın lık ise ken di -si nin Ta hir ile ve ba zı bed-ha ha nın söz le riy le hak kım da hük met me -sin den mü te vel lit tir. Sü ku ti’nin ma ili ha ya tı be nim ma ili ha ya tı ma pek ben zer. Fa kat o kur naz dı, ben saf -tım. Çok de ğer li idi. Ah pek ya zık ol du. Fa kat Ab dül ha mit ile Az ra il akd-ı it ti fak-ı tedâfüî ve te ca vüzî bir it ti fak akd et miş di ye ce ğim ge li yor. Bu ra ya gel mek ve Mı sır’a da be ra ber git mek tek li fi me sü rati müm kü ne ile ce vap ver ki sen şim di gel me ye cek ve ya ge le me ye cek isen ben kal kıp gi de yim. Fa kat iki miz hür bir mem le ket te bir le şir ve ça lı şır sak ne ka dar iyi ir fanı mil li ye ye hiz met ede bi le ce ği mi zi de bir de fa dü şün. Ben de Türk ler le Müs lü man la ra hiz met et mek için bir ateşi ar zu ve gay ret var ki bu nun üze ri ne hic -vi ye ler den mü te şek kil um man lar düş se sön dü re mez.
Bu gün mu ak ki bi yim mûsikî-yi bükâlar dan Da ha bü lend ü sa mi mi ü saf bir eme lin Dü şer meş’al-i idrâkim üs tü ne bî-sûd Hurûş-ı zul met-i câvîdî ley le-i eze lin
Mil tın’ın ba zı par ça la rı nı ter cü me için he nüz bir ka rar ver me dim. Zi ra re za let le ri mi zin bu de re ce le re ka da rı nı Av ru pa lı la rın önü ne dök me ye sı kı lı yo rum. He le sen gel de ko nu -şu ruz. Fran sız ca şi ir le ri min vu su lü nü bil dir. Qu at ri ans Mua dits’yi mut la ka ge tirt. Onun ni ha ye tin de tâbi ta ra fın dan ila ve edil sin ve Dr. Djev det Bey de vant la pres se ser na me si al tın da Av ru pa ce ra id ve mec mu ala rı nın Fran sız ca eş’ar hak kın da kri tik le ri ni bu lur -sun. İda re si Lib ra ire de la plu me, 54 rue des Eco les Pa ris’dir.
Dün Vi ya na’dan ve Dok tor Beh ram Bey den mer sul bir kart al dım. Siz le rin se lam la rı nı da söy lü yor. İç ti hat’ın çı ka cak nu ma ra la rı nı is ti yor. Ben de he men dün ce vap yaz dım. Bir nüs ha İç ti hat gön der dim. Ora da ki iki dos tu ma ken di si ni tak dim et tim. Bu nun için iki kart dö vi zit gön der dim. Beh ram’ın ad re si iş te:
Opern gas se 4 Wi en
Fa ust ter cü men ne ol du? İk mal et tin se ki tap ha nei İç ti hat için de neş re de lim. Ali Mer
dan, Ah met, Ha san Bey le rin göz le ri ni öpe rim. Se ni de asabî ve azdnak kol la rı mın ara -sın da ke mal-i ha ra ret ve iş ti yak ile sı ka rım.
Yar-ı ka di min Ab dul lah Cev det. Şim di 25 Mu har rem ta rih li bir kar tı nı al dım. Ki tap la rı mı al dı ğı nı bil dir mi yor sun. Aca ba ne ol du? Bu nun la be ra ber bu gün ler de su ya sa bu na do ku nur bir şey yok tu. Keş ke dö kü -man te edey dim.
Alır al maz ba na yaz. Bir de Ba kü’de Bi nay san is min de bir Er me ni hak kın da sen den ma -lu mat sor muş tum. Hiç ce vap ver me din. Bir de eğer yo -lun Ki ef’e dü şer se ora da be nim dos tum pro fö sör Man del Şe tam var dır, keh hal dir, iki kı zı var dır. Bu kız lar dan bi ri Alek -san dra ga yet mü nev ve rü’l-ef kar ve genç ve ze ki dir. Be ni pek se ver. Ben de onu se ve rim. Gü zel de ğil dir. Bu mu hab bet bir ar ka daş lık tır. Gö rü şür sen pek mem nun olur sun.
Ba kü İs lam-ı İnas mek te bi nin bi na sı nı gör düm de pek mem nun ol dum. Ya Ali kork ma gel. Aç ka lır sak be ra ber ka lı rız. Ben Mek teb-i Tıb bi ye’de ta nı dı ğın Ab dul lah Cev det’im. Şu Türk le re, şu İs lam la ra bi raz sûr ve re lim. Gel azi zim. Be ni ade ta ak saç lı bu la cak sın. Mek tup la rı nı ta ah hüt lü gön der.
IV
Hü se yin za de Ali Be ye / 1 Ma yıs 1905 Kar de şim!
Kas pi ga ze te si ne ikin ci ma ka le yi gön de ri yo rum. Yaz dı ğım mek tup la rın ce va bı nı al ma
-dım. Bir mu fas sal mek tu bun la kart la rı nı al -dım. Ben Mı sır’a gi de ce ğim. Se nin ce va bı nı bek li yo rum. Ne hal de sin? Ka ra rın ne dir? Yaz ki ben de ona gö re dav ra na yım. İç ti hat için Türk çe ve ya Fran sız ca ma ka le ler gön der. Ali Mer dan Be yin ve se nin ve di ğer ha ki ki dost la rın göz le rin den öpe rim. Ben şim di mu vak ka ten Ce nev re’de yim. Fran sız ca kü tübı eş’artübı mtübı al dtübı ntübız mtübı? Be ni ce vap stübız btübı rak ma, ça buk yaz. Se ni pek zi ya de se ven ve tak -dis eden mu bibb kar de şin Ab dul lah Cev det.
V
Kar de şim sev gi li Ali!
Mu fas sal mek tu bu nu al dım. Hu ma ni te de ki pa nis la mi zim fik ri ni ga ze te tağ yir et miş tir. Bu nu bil, fa kat ba na İç ti ha tım da ha ta et tir di ler. Ben on beş gün ev ve le ge lin ce ye ka dar
Ha yat’ı gör mü yor dum. Ha yat’ta derc edil mek üze re sa na hi ta ben bir açık mek tup ya za
-ca ğım. Ar zu eder sen Ha yat’a koy. Ben Tem mu zun 6’sın da mat baa ile be ra ber Mı sır’a ha re ket edi yo rum. Da ve ti ne çok mem nun ol dum. Fa kat şim di ka bul ede cek hal de de ği -lim. Mat ba ayı yer leş tir dik ten son ra bek le. Bir de kor ka rım ki Rus ya be ni Tür ki ye’ye gön de re. Ben iki se ne se nin ora da kal ma na ra zı de ği lim. Beş al tı aya ka dar Mı sır’a İç ti
-hat’ın ve mat baa-i İç ti -hat’ın ba şı na gel men için ça lı şa ca ğım. Biz ev vel ce de söy le di ğim
gi bi be ra ber ol ma lı yız. Sen Mı sır’a gel me ye ha zır ol ve ba na fik ri ni de bil dir. Ba de ma mek tup la rı nı Mı sır’a ad re sim (…?) dost la rı mı za se lam söy le. Göz le ri ni öpe rim.
VI
7 Temmuz 1905 Ya Ali!
Kartını aldım. Mufassal mektubunu bekliyorum. Şimdi Paris’teyim. Bu ayın nihayetinde Mısır’a gideceğim. Ahmet Paşaya bir mektup yaz. Kendisi Vişi şehrindedir. Villa ivonie-re adivonie-residir. Hayat ne oldu? Aman gayivonie-ret; Türkleri, Müslümanları uyandıralım. İçtihat’ın yedinci numarasını aldınız mı? Benim adresim ya Cenevre’dir yahut daha serî-ül-vusul olanı 10 Rue Berthollet Paris’tir.
Baki gözlerini kemal-i hararetle öperim. Ali Merdan ve Ağayef Beylere de selam söyle. Kardeşin Cevdet. Rue/Berthollet 10 Paris.
VII
16 Oktabır 1905 Nur-ı didem Ali!
Mısır’dayım. Badema mektup ve gazeteni buraya gönder ve sen de buraya gelmeye hazır ol. Sen burada her cihetle kazanırsın. Biraz işlerimi yoluna koyunca sana mufassa-lan yazacağım. İçtihat için bana yazı gönder.
Ali Merdan’a, Ahmet Beye selam. Kardeşin Cevdet.
VIII
25 Şubat 1906 İki gözüm Ali!
Aylardan beri Hayat gelmiyordu. Birkaç gün evvel hep birden geldi. Cümlesini gözden geçirdim. Pek ziyade memnun ve müteselli oldum. Nur-ı didem Ali, bana mektup yaz-san a! Acaba sen benim mektuplarımı aldın mı? İçtihat’ı aldın mı? Aldınsa İçtihat’tan
Hayat’ta bahset. Bizim ora kardeşlerimiz İçtihat’a abone olsunlar. Bana başka türlü
muavenet edemezsin. Mektubunu alırsam mufassal yazarım. Matbaa-yı İçtihad’ı ancak şimdi yerleştirebildim.
Badema İçtihat muntazaman çıkar. Merdan Beye, Ahmet Bey Agayev’e, Doktor Behram Beye selam söyle. Ehram Bey vaatlerini, İçtihat’a ait vaatlerini kâmilen unuttu. Ez men îşânra hezârân yâd bâd.
IX
11 No vem bır 1906 Nur-ı di dem Ali!
Çok tan be ri bek le di ğim mek tubı mu fas sa lın ni ha yet gel di. Fa kat ben sa na is te di ğin ka -dar mu fas sal ve mü kem mel yaz mak için asu de-ha tır de ği lim. Bu asu de-ha tır lı ğın adem-i mev cu dadem-i ye tadem-i nadem-in se be badem-i hep ne dadem-ir badem-i ladem-ir madem-i sadem-in? Ha ya le adem-is tadem-i nad ede rek mey da na atıl mak ve mey dan dan bir da ha çe ki le me mek. İş te bir me se le ki beş sa hi fe dol du rur. İn san na sıl se nin gi bi bir par ça ne mek tup yaz ma ya el uzat sın. Bu na na sıl mü te ca sir ol sun. Onun için bu gûna has bi ha li müj dei ci han kıy me ti ni ver di ğin va kit mü la ka ta ta’lîk ile ge çi yo rum. Mek tu bun İç ti hat’ın ikin ci nu ma ra sı ba sı lır ken gel di ğin den ve yer kal ma mış bu lun du ğun dan Ha yat es babı ta’ti li ne da ir taf si la tı ve re me dim. Bel ki nüs hai ati ye ye ya za rım. Fa kat Fü yu zat’tan bah set tim ve her za man Fü yu zat’ın en sa dık ha de me sin den ola -ca ğı ma şüp he et mez sin. Ben den is te di ğin kü tüb ve te sa vi ri te da rik et tik çe gön de re ce ğim.
Yal nız ken di ter cü mei ha li mi yaz ma yı pek ağır, pek güç iş bu lu rum. Va kıa ha yat ve mu -kad de ra tı nâ-ma lum olan şa ir le rin ruh-ı eş’arı na nü fuz müm kün ol maz, bu mu hak kak tır. Be nim ha yatı ede biy yem bir aksı sa da lık tan iba ret tir. Kalp ve ru hu mun aksı sa da sı ol mak tan iba ret tir. Umu mun his set me ye rek ye di ği dar be le ri ben çıp lak ve garkı hûn kal -bi min üze rin de his set mi şim dir. Bu nun için dir ki Kah ri yat’ın -bir ye rin de:
Şii rim ki bekâsı dır öm rü mün Mahsûl-i felâket-i zamândır.
de mi şim dir. Yi ne sen ce ma lum ve hey kel-i ye’s-mef tun bu lu nan bir man zu me de: Bir fecr-i mehîb ü ra’d-ver dir
Eyyâm-ı şebâbe tim, ha ya tım; Dil de ebedî cerîhâlar dır Mâtem le re bağ lı hâtırâtım
kı ta sı da fa ci at ve te hey yücâtı öm rü mün fez le ke si gi bi dir. Ben de bir nüs ha dan gay rı kal ma mış ol du ğun dan sa na gön de re me miş ol du ğum Les Qu at ri ans Mau dits et les Réves Orp
he lins ün va nıy la Pa ris’te la Plu me ida re si ma ri fe tiy le tab olu nan Fran sız ca Mec muai Rü -ba iy yat’ta şu kı ta da hi be ni bîka rar eden ih ti ras ve gay re tin ne ol du ğu nu ve na sıl bir
deryâ-yı bî-kerânı iç me ye mah kum bir kuş ca ğız ol du ğu mu gös te rir: Grand amo ur! Ver se-moi ta brûlan te ca res se,
Qu’im por te la gran de ur qu’on n’ob ti ent sans ha ir, Ouv rir sur l’uni vers mes ai les de ten dres se C’est cet te im men sité que je ve ux en va hir
Fran sız ca ve Türk çe eş’arım ka dar ter cü me-i hâli mi söy le yen hiç bir li san bu lu na maz. Ha yat-ı id ra kin bir kısm-ı âza mı ise se nin re fa ka tin de geç miş tir. Şu kı ta yı da oku: J’as pi re à re ba tir, moi, mi se rab le ato me,
Le céles te po ur pris de l’Et re et du Néant De vant l’hor re ur de ma pas si on je su is com me Un oi se au con damné a bo ire un océan!
Kah ri yat’ı İç ti hat’ta tef ri ka et tik ten son ra ki tap ha lin de ba sa ca ğız. Sa na he men îsâl ede
-rim. Bu ki tap ta “Ta rih çe-i Ha yat-ı Fik rim” ün van lı bir man zu me var dır ki onun da sa na söy le ye ce ği şey ler çok tur. Ter cü me-i ha li me ait di ğer şey le ri Fi ev re d’âme’dan, Lyre
Tur que’den, Ra fa le de Par fums’den, (Haddı Te’dib)’den alır sın. Da ha baş ka bir şey is
-ter sen ya zar sın.
Fü yu zat’ı her nüs ha-i İç ti hat’ta ilan ede ce ğim. Sen de ba na se nin res mi ni ve ter cü me-i
ha li ni gön der. Bir de he le şu nu unut ma. Ha cı Zey ne la bi din Ta kı yef’in ter cü me-i ha liy le bir ye ni res mi ni de be he me hal gön der. Son ra Ali Mer dan’ın, Ağa yef’in re sim le ri ni de gön de rir sin. Kü çük Cev det Trab lus garp’ta dır. Ta bip yüz ba şı sı ola rak ora da müs tah dem -dir. Ken di siy le mu ha be rem mün ka ti -dir. Nec met tin Arif bu ra da dır. Be nim le dar gın dır, gö rüş mez. Se be bi ken di si ne za ru re ti za ma nın da pa ra ik raz edip ken di si nin vüs’at ha lin de ve be nim zîk ha lim de bu pa ra yı is te mek li ğim dir. Şe ra fet tin ile res mi ve bârid gö rü şü -rüz. Ab dül ke rim mü kem mel adam dır. Şim di Al man ya’da dır. Bu gün, ya rın av det eder. Eğer Ağa yef ile bu ra ya ge lir se niz pek iyi olur, gü zel bir ce re yanı ala ka ha sıl olur. Her -hal de Bey rut da pek gü zel dir. Be nim de ora la ra gel mek fik rim var.
Ga yet hu su si:
Azi zim din le be ni. Ben on dört ya şın day ken ev len miş tim. Da ha doğ ru su ev len di ril miş -tim. (An tre-pa ran tez söy le yim. Bu pre co ce iz di vaç be nim şi iri me muz lim bir me lan ko li hakk et miş tir). Ha re mim on se ne ev vel ve fat et ti ve ha re mim za ten ba na bir re fi ka-i tam ol mak tan pek uzak ümmî bir kız ca ğaz dı. On se ne den be ri bir re fi kai fikr ü ha yat ola bi le cek bir zev ce ta har ri siy le meş gu lüm ve bu re fi ka nın Müs lü man ol ma sı nı il ti zam edi yo rum. Ta ki onun va sı ta ve mu ave ne tiy le âlemi İslâmın âlemi nis va nın da, mu vaf fa ki yet -le ba zı ta di lat ve ıs la ha ta ça lı şa bi li rim. Böy -le bir re fi ka-i Müs li me-i mü nev ve re nin kûh-ı Kaf ar ka sın da bu lu na ca ğı nı bil sem ya rın Mı sır’dan terk ile o gû-yı ca na na vâsıl olu rum. Ben bu ra lar da böy le bir ka dın bul mak tan me yu sum. Ve bu ha yat-ı mü te fer rit ve uz let ten ar tık bık tım usan dım. Ey kar deş sen bu bab da ba na ne na si hat ve rir sin? Ga li ba “Ke lin der -ma nı ol sa ken di ba şı na sü rer” darb-ı me sel-i ami ya ne si ni ih tar et me ye rek ba na bir şey ler söy ler sin. Ben bir va kit ler iz di va cın şid det le aley hin dey dim. Fa kat bu aleyh dar lık bu ya şa ka dar de vam et ti. Şim di iş öy le de ğil. Fü yu zat için gayrı mat bu man zu me le rim den sa -na bir kaç ta ne gön de ri yo rum. Her nüs ha-i Fü yu zat’a bir ta ne si ni ko yar sın.
Bir Kı ta
Yo lun da bin ha ki kat ver di ğim bir şan lı rü ya dan Ka lan pîşânî-i öm rüm de bir nâ-bûd kev keb dir Te nef für ler, te rah hum lar, ta has sür ler le dün ya dan Güzârım zahm-dâr-ı vasl bir hicr-i mü kev keb dir
10 Ni san 1904 - Pa ris Bir Kı ta
Yo lu na di ken siz gül ler saç mış tım Sen gel me din mâtem gel di o yol dan Ku cak la dım mezârı nı der din le Kol la rı mı ben se nin çün aç mış tım
29 Ka nun-ı Sa ni 1902 - Pa ris Kı ta
Bir gon ca ver me den gü zer et ti, ba ha rı mın Azâr-ı cân et ti na zar-ı fecr-i ev ve li Dîdâr-ı in tizârı na ufk-ı yetîmi min Zul met ler vur du bir me le ğin nur dan eli
12 Ka nun-ı Ev vel 1902 - Pa ris Fa ri si Ga ze lim
Der-bezm-i ehl-i şîd çü-hûnem şarâb şüd Ez-âte şeş hamîm-i zülâm aftâb şüd Üftâde nem ber-in-kü re bang-ı kı yam zed Sihr-i beyân-i men, sihr-i in kılâb şüd Efrûhtem be-nûr-ı Mu ham med dil-i ibâd İn-bahr-ı pür-hûrûş-ı hevâ zan hübâb şüd Ru hem ki gird-bâd-ı vücûd ü adem şi naht Ni şa neş be-arş hak u a’lâ in cizâb şüd Ömr-i şemûş mah şer ü âfet me dar-ı men, Der-çeşm-i adl ü dâd nigâh-ı i’tâb şüd
Hûn baş ü zahm gîr über-gam-ı zamân me-gû Ey kalb şîr-i ner ki, gıdâ-yı kilâb şüd An Mısr-ı ma’de let ki, tü dîdî harâb şüd An Nil-i mek re met ki, tü dîdî serâb şüd
Fev ri ye 1906 - Mı sır Bir Kı ta
Kalb-i şii rim de çar pı nır ya ra lar Can ve rir göz le rim de fer ya dım Pîş-i iclâl-i yâd-ı ca nın da Bir mü sel la hesîr-i mün ka dım
8 Ka nun-ı ev vel 1902 - Pa ris O ve Ben
Bir hübb-i nâ-ümîd ile bir ‘azm-i dîv-tâb Tu fan-ı zin degîde bo ğar ka inâtı nı Ey ler te bes süm ha se na tıy la iğ tirâ Dûş-ı nedâme tin de ta şar sey yiâtı nı!
12 Ka nun-ı ev vel 1902 - Pa ris Bir Kı ta
Ya rab ye ter bu şi ve-yi mü vah hid-i ‘ibâd ki, Ma’bûd kıl dı lar şu va tan da bir âfe ti8 Muz lim bir uy ku saç tı lar etrâfa çek ti ler Bîdâr olan la ra semm ü han çer ziyâfe ti
29 Ka nun-ı sa ni 1902 -Pa ris Se nin İçin
Du dak la rım da gül aç tı içim de ki rik kat Ki ağ lı yor so lan ezhâr-ı ya digârın için O pür-ha yat eme li kalb-i nâle me göm düm Ri yah-ı şef kat eser gah gah alır gö tü rür Du dak la rım da açan gül le ri me za rın için SSSS
Se nin mezârın için gül ye tiş ti ren du da ğım Hamûş-ı der di me bir gül şen-i ci ha nım dır Ölüm ukâbı nı zevk-i canân ile bes ler Ba na bu hab-ı mu kad des lezîz bir sem dir SSSS
Beyâna gel me yen âlâmı mı ku cak la ya rak Nigâh-ı yâdı nın al tın da öl mek is ti yo rum Ci han-ı mün he zim de mu kad de rat ağ lar Cerîha mı sa rı yor ken sükût-ı mağrûrum
X
Şah-ı Mer da nım Ali,
Va adi niz de bu lu na cak ka dar sa la bet-i ira det gös ter me di niz. Ba na mu fas sal bir mek tup yaz ma yı va ad ede li dört ay ol du. Yi ne ben sa na ya za yım. Ev ve la ilk mu fas sal mek tup ta arz et ti ğim te eh hül me se le si şim di hü küm den sa kıt ol du. Za ten onun ham tek lif ol du ğu nu son ra dan an la mış tım. Bi zim Gi yom tel ne ol du? Çok za man dır ha ber al mı yo rum. Se -nin le gö rüş müş ol du ğu nu öğ ren miş tim. Sen ne hal de sin? Eğer ora dan mem nun de ğil sen bu ra ya ge le bi lir sin. Fa kat be nim fik rim ce se nin ora da mev cu di ye tin da ha na fi dir. Ki me? Ba na de ğil. Bi ça re eşek Müs lü man kar deş le ri mi ze. İran’da ki in kı la ba bir me ser reti ha ife ile mes ru rum: Me ser reti ha ife di yo rum, çün kü ca hil, mu ta as sıp, fe na ma na sıy la mu ta as sıp bir mil let hür ri yet ten ne an lar? Hu kukı me de niy ye den ne is ti fa de eder? Ho tan -tu la ra beş bin, on bin frank lık bank not ver miş sin, al mak is te mez bi le. İran’da hâ lâ bir mat baa, ada ma kıl lı bir mat baa yok. Aha li nin okur ya zar olan, an cak yüz de se kiz nis pe tin de böy le mil let te na sıl ef karı umu mi ye ola cak, na sıl ef kârı umu mi ye hu su le ge ti ri le
-cek? Bu ra la rı an la ya ma dı ğım dan İran’da ki in kı la ba kor ka rak mem nun olu yo rum. İn san ba zen gü zel bir rü ya gö rür, rü ya ol du ğun dan kor kar. Ah gü zel, fa kat rü ya der. Ben de şim di hâl-i ya ka za da bir rü ya gör müş ol mak tan kor ku yo rum. İş te hep bu gü zel rü ya la rın ar ka la rın dan, gör me di ğim bu gü zel rü ya la rın ar ka sın dan de li gi bi ko şa rak tır ki böy le has ta-ruh ve mec ruh ol dum:
Gör me di ğim bir rü ya yı be-tek rar Ha tır la mak, gör mek için ça lış tım Sev di ği mi ben gel za man git za man Ara ma ya, bul ma ma ya alış tım. An la dın mı kar de şim Ali?
Azi zim Şeks pir ter cü me le ri için sa na ge çen mek tu ba yaz mış tım. Ya zık, bu ter cü me le ri bir ça re bu lup da tab ede lim. Ha tı rı ma bir şey gel di. Hiç ol maz sa Ham let’i tab et tir me si, ha sı latı say fa sı Kaf kas ya me ka tibi İs la mi ye sin den bi ri ne ait ol mak üze re tab et tir -me si ni Ta ki yef haz ret le rin den te -men ni et sen rû-yı ka bul gör -mez mi yiz? Bu nun iki bin nüs ha ola rak ta bı için (re sim siz ola rak) hay di git sin, git sin de beş yüz rub le git sin. Eğer rû-yı ka bul gö re ce ği mi ümit eder sen bil dir de ben doğ ru dan doğ ru ya bu ra dan ken di si ne mü ra ca at ede yim ol maz mı Ali ci ğim? Ah müm kün ol sa da Şeks pir’i mu sav ver ola rak tab ede bil sek. Üç gün ev vel Gen ce’den bir mek tup gel di. Hü se yin Mol la za de Ahun dof ce nap la rın dan. Eser le ri ni zi neşr ede ce ğiz, ya ni tab et ti re ce ğiz di yor. Ben hiç ina na mı yo rum. Onun için Ta kı yef’in him meti ir fanper ve ra ne si ne mü ra ca atı dü şü nü yo rum. Bi ra -der bir bu çuk se ne dir Mı sır’da yım. Hâ lâ me sa ri fi va ri da ta mü te va zin gör mek müm kün ol ma dı. Fü yu zat gü zel çı kı yor. Her hal de gü zel dir. Gi rit’ten bir genç bir şi ir gön der miş. Ba na it haf edil miş ol du ğun dan Fü yu zat’a gön der mek da ha mu va fık gö rün dü. Fe na de -ğil. Fü yu zat’ta neş re de bi lir si niz.
Ha ni sen den Fü yu zat’ın bir, iki, üç nu ma ra la rı nı is te miş tim. Ba ki göz le ri ni öpe rim. Aga -yef Mer dan’a se lam lar
Kar de şin Cev det.
XI
Kar de şim Ali!
Fü yu zat için bir mu sa ha be, bir man zu me, bir de Jul Se zar’ın son kıs mı nı ta ah hüt lü ola
-rak gön de ri yo rum. İç ti hat’ın Zey ne la bi din Ta kı yef haz ret le ri nin ter cü me-i ha li ni ha vi nüs ha sı res men te eh hüri vü ru duy la te eh hür et ti. Bir haf ta ya ka dar ik mal ve tak dim olu -na cak tır. Ar tık Jul Se zar’ın bir an ev vel ik mal-i tab’ı him me ti ni ze kal dı. Ben va zi fe mi ik mal et tim. Bun dan ev vel gön der di ğim kıs mı da bit ta bi va sıl ol muş tur. Eğer mü na sip ise Zey ne la bi din’in be nim ta ra fım dan ya zı lan ter cü me-i ha li ni Fü yu zat’a da derc edi niz. Bu for ma da mer sul dür. Ben te eh hül et tim iki ay dır. Bi zim gi bi idea list ler ev len me sin ler. On la rın zev ce le ri ken di di mağ la rın da dır. Di mağ la rı nın ha ri cin de gör dük le ri, ide al le ri nin sah te bir tak li din den iba ret tir. He le iki üç ay Av ru pa lı ca kı za kur ya pa rak âmâl ve ha ya -tı nı an la mak sı zın ve ken di si ni ta nı mak sı zın ev len mek ga yet şed de li eş şek lik tir. Ni te kim ben öy le yap tım. Ah met Be ye, Mer dan Be ye, Ah met Ke mal Be ye, Beh ran Be ye ve di -ğer ya ra na çok se lam lar. Se nin de göz le rin den öpe rim. Kar de şin, muh li sin Cev det. Be ni mek tup suz bı rak ma iyi mi?
XII
20 Mart 190??? Nur-ı di dem Ali Bey!
25 Kânunı Sa ni ta rih li mek tu bun gel di. Be ni bu ka dar uzun müd det mek tup suz bı rak -mak hiç özür ka bul et mez di. Ney se şim di ma dem ki cis mi ni din len dir din, ar tık yaz. Jül
Se zar için bu gün de di ği niz ad re se ya zı yo rum. Fa kat siz de bu işi büs bü tün bı rak ma yın.
Eğer siz tas hih le ri ne bak maz sa nız ne olur? Mut la ka ber bat çı kar. Bu ka dar zah met çek -tim, ikin ci bir nüs ha sı nı çı kar dım. Son ra Ta ki yef’in res mi ni ve ter cü me-i ha li ni havî olan nüs ha-i İç ti had’dan beş yüz nüs ha se nin ad re si ne gön der dim. Kom nes ma nı nı da sa na gön der dim. Ne bun la rın be de li olan beş yüz frank gel di ne bun la rın vu su lü ne da ir bir ha -ber gel di. Hay di di ye lim ki san dık ge cik sin. Ta ah hüt lü ola rak sa na gön der di ğim mek tup ve mel fuf olan kon mes man kay bol maz a. Mek tu bu Fü yu zat ida re si ne gön der miş tim. Ve üze ri ne “en cas d’ab sen ce re met tre à Zey ne la bi din Ta kı yef” di ye yaz mış tım. Ha sı lı bu mek tu bu mu alır al maz ba na bu bap ta ma lu mat ver. Ta ze Ha yat ar tık ba na gel mi yor. İr şad için tav si yen baş üs tü ne, fa kat İr şad bin bir me şak çı kı yor. Gö rü lü yor ki bir mü diri me suli cid di yok. Pürha ta ve de li saç ma la rı ba ya ğı, gayrı mev zun söz ler le do lu. Bu key
-fi yet ba na bi raz ar zu kı rık lı ğı ge ti ri yor. Se nin res mi ni ha vi olan nüs ha-i İç ti hat’tan sa na on iki nüs ha gön der dim. Da ha ne ka dar is ter sen gön de re yim. Se nin hak kın da yaz dı ğım ma ka le de bi raz Ta kı yef’e vur dum gi bi. Aşil’in to pu ğu me se le si. Fa kat “vin der-in-rû be-men be sist ha ta çi-ku nem in-ha ta sa vab-ı me nest.” İr şat, Ha yat gi bi çık sın. Bu la zım dır. Sa hi fe si ni bü yül te ce ği ni ze ih ti mam ve in ti za mı nı bü yül tüp say fa la rı nı da ha kü çük yap say dı nız şüp he siz ev fak olur du. Bu nu na zarı dik ka te alın. Her hal de ben İr şat için mu -ave net-i ka le mi ye den fa riğ ol ma ya ca ğım. Mı sır’a gel me niz me se le si be ni pek meş gul edi yor. Bu ra ya ge lir sen be nim için bir ni met-i şah si ye dir. Ora da ka lır san aca ba bi zim eşek Müs lü man kar deş le re da ha na fi olur mu sun di yo rum. Fa kat bir de di yo rum ki ora -da gör dü ğün hiz me ti bu ra -da -da gör mek ten hâlî ol maz sın. İş 2000 rub le ih ti yat ak çe si eko no mi bu lun dur mak tır. Sen bu ra ya gel di ğin de yi ne bir va tan da bu lun muş gi bi olur sun. Her kes se ni se ver ve cüm le miz sa na ma ne vi mu ave net te bu lu nu ruz. Ya ni se ni ça buk “lan se” ede riz. He men has ta, müş te ri bu lur sun. Pet rol ya ğı dö ken hak kın da ben sa na zımnî ih tar da bu lun muş tum. Fa kat an la ma ma ya gel din. Be nim re yi mi sor say dın iyi olur du. Meh met Sa it bu ra da mü ret tip lik ve ga ze te me mur lu ğu ile ge çi nir ve sa vad sız bir bi -ça re genç tir. Türk de ar tık ka pan dı. Ora da ti yat ro hak kın da ver di ğin ma lu mat ho şu ma git ti. Ga ve’den ben Ka zan’da “La net” rü ba iy ya tın da bah set miş ve Ga ve’ye şark Gi yom Tell’i de miş tim. Ha cı be kof la ra ben den he ze ran tebcîl! Hak ver di yef’e ke za! Be nim Ham
-let ta ma men ha zır dır, fa kat tab et mek için na kid ve vakt-i kâ fi yok. Şim di Kah ri yat’ın
ikin ci ve ila ve li bir ta bı nı ya pı yo ruz. Ru hü’lak vam da tab olun mak ta. Fe te vayı Şe ri
-fe’den bir nüs ha gön der dim. Kah ri yat elim de olun ca sa na iki nüs ha gön de re yim. Bi ri ni
sak la se nin için, di ğe ri de İr şad’ın her nüs ha sı na bir man zu me di zil mek üze re mat ba aya ve rir sin. Aga yef’e de gön de ri rim. Ka zı mof ki tap la rı al dı mı? Al dıy sa ken di sin den bir mik tar mat lu bum. Tak ri ben 6, 7 rub le var dır, gön de rir. Ke mal Be yin Ce lal ti yat ro su nu tab et ti rir sem ken di si kaç adet sa ta bi lir. Çok sa tı lır mı? Bu nu so run ba ka lım ne fi kir de dir. Bu gün ler de R. Do zi’nin Ta rihi İs la mi yet’ini Türk çe ye ter cü me ye baş la dım, pek mü -him dir. Bu da na sıl, çok sa tı lır mı? Ba na öy le ge li yor ki sen bu ra da ol san biz baş ba şa ve rip çok iyi iş ler gö rü rüz. Hem de ha yat ve ma işe ti mi zi ka le mi miz le ka za nı rız. Bu ra ya ge le ce ğin za man ora nın ah val ve te ma yül le ri ni ki tap ti ca re ti nok tai na za rın dan iyi mü -ta laa et miş ol ma lı sın. Bu ra ya gel di ğin va kit doğ ru ca ba na ge lir sin ve sa na mu va fık bir ma hal bu lun ca ya ka dar bir kaç haf ta be nim mih ma nım olur sun. Evim de se nin için bir oda ile içi le cek çor ba da ima bu lu nur. Se la mı nı Ke rim Be ye ve Mağ mu mi Be ye teb liğ et tim. Mu ka be le ten se lam eder ler. Fa kat Nec met tin Aga yef’e gön der di ğin se la mı teb liğ ede me -dim. Zi ra ba na dar gın. Çün kü bir za ru re ti ha lin de ken di si ne yir mi li ra ik raz et miş tim ve ken di si vü sat ha lin de, mü za ya ka da bu lun du ğum bir za man da bu pa ra yı is te dim. İş te bu -nun için ben al çak bir adam, o âli bir adam ve bun dan do la yı ba na kı zıp ada-yı din den de is tin kaf et ti, ver me di. İn san la rın için de hay van lık tan ta ma mıy la ay rıl mış olan la rı nı bul mak pek güç tür. Ka zı mof em ni yet li bir adam dır. Bu gün ad re si ne alt mış se kiz adet Fe
te vayı Şe ri fe ta ah hüt lü gön de ri yo rum. Ka zı mof’a ve rir se niz sat sın, son ra pa ra sı nı ya si
-ze ve rir ya doğ ru ca ba na gön de rir. Her nüs ha nın fi ya tı on beş ka pik tir. Ba na her nüs ha için on ka pik ve re cek, ya ni yir mi se kiz nüs ha ya al tı rub le sek sen ka pik gön de re cek. Her ki tap tan ne ka dar nüs ha is ter se bil dir sin. Eğer em ni yet li adam ol du ğu nu tas dik edi yor san gön de re yim. Bir de ken di ad re si ni Rus ça ha vi harf ler gön der sin ler. Doğ ru ca ken di -siy le mu ha be re ede lim. İç ti hat’a abo ne kay de de bi lir. Bun dan da ken di si ne yüz de yir mi ko mis yon ve ri rim. İç ti hat’ın Fran sız ca kıs mı nı şim di lik bı rak tım. Fran sız ca ya mah sus say fa la rı Türk çe yap tım ve ba de ma mun ta za man çı ka cak. Müs lü man lar Uya nın için İr
-şat’a bir şey ler yaz ma dın. Yaz da sa tıl sın, okun sun. Fa ust ne hal de? Be nim Ham let’im
gay re ti ni di le rim. Yâr-ı ka di min Cev det.
Mek tu bun da zikr-i ce mi le le ri ni et ti ğin ze va tın re sim ve ter cü me-i hal le riy le mey dan da, ya ni ahir et miş ol duk la rı hi de mat-ı ah ra ra ne ve İs lam-ı per ve ra ne le ri hak kın da ma lu mat gön de rir sen İç ti had’a derc ede riz. Fe te va-yı Şe ri fe yü zün den se ni zah me te koş tu ğu mu afv eder sin. Mek tu bu alır al maz bir kart pos tal ile ol sun mu te na ci het le ri ne ce vap ver me -yi te hir et me. Va sil yef ki’nin Rus Ta rih-i Ede bi ya tı’nı ge tirt tim. Bu bab da bi raz ma lu mat alıp ka ri le ri me ve re ce ğim. Sen de ise bu ma lu mat ________ ha zır dır.
XIII
6 Jul let 1908 İki gö züm Ali Bey!
Se nin bu sü kût-ı mu an ni di ne bir ma na ve re mi yo rum. Has ta mı sın, yok sa bir se beb-i gayrı mev cut ile ba na da rıl dın mı? Bu mek tu bu da Ka zım za de va sı ta sıy la gön de ri yo
