Dördüncü Murad Devrine dâir Kadı-Zâde'nin bir manzûmesi

(1)

·· ·-,·:4:···-··C'.~

' · : ,

S.Ü. Fen-Edeb1ya·.t _fak0ltesl Edebiyat. Dergisi 1997, Sayı 11

.

DÖRDÜNCÜ MURAD

DE.VRINE

DAiR KADI-ZADE'NIN BiR

MANZOMESI

· .

. .

. Yrd.

Doç.

Dr. Bayram

DREKLl *

Q

Anadolu Selçuklui~n'nda ve.

Ösmanlı

Devleti'nde, Tü.rk

haHÔıiın

ortaya·.'.

~oyduğu kendine has devlet teşkJIAtı ve işle)lişlnde geHşmlş b1r d~vlet şeklinin

· olduğu

v:e bu

~yede

sınırlann· genişlediği göıiilmektedir;

Bu duni~ devletin. kuruluşundan itibaren başlayarak, yavaş yavaş da}_la mükemmelliğe doğru XV1

yiizyıh.n sonlarına. kadar gitme\ctedlr. Toplumun her kesiminde· (köy,

kasaba

ve

· şehic gibi yerleşim birimlerinde) düzenıı. bir. yaşayış şekli mevcuttur kl · bunun yeni fethedilen yerlerdeki _. hristiyan halkı da etkilediği göJiiJmekte<;iir (1 ). _.

Bu

_._.dö

-nemde klşilertn~klşllerle ve devletle olan; hukQkt mşkilerJ toprak mOJklyetf. Jk~

.

tlsadt

yapı aynhtılı bir biçimde kanunlarla beHrlenmiştfr

(2).

Gerek müslim. ge-. rekse· gayr-ı .m()slim halka tatbik edilen ·hu~Okl kurallar, ·Osmanlılarda bu kadar .. uzun·su.rell bir siyasi

ldare

.

nın

.

güvencesi

olmuştur

.

· · KanOnfnln · ·~n yıllanridan _.

_.

itibaren

devlet · malt yönden sıkmtilı. bir

dev-. . . . .

reye ginnlş, devlet haz.inesi üzerlnC;leki ağır para darlığı iç düzeni de sarsmaya başlamıştır. Bu sarsınti ııi. Mur~d devrinde daha kesin olarak ortaya çıJ<rnıştır(3) IIJ; Mura~ <.ievrinde 01:uri süren ha.rpl~r veJktisadi gerilemeyle birlikte; bazı devlet adamlc\nnın tesiri ile padişahın· devlet işlerinde bizzat keridlslnln müessf r olmak istemesi sistemln bozulmasına

sebeb

olmµştur. Mansıb ye tevcihler, lll . . Mürad devrinde Mert

ofam

·.kanun ve .teamüllere

uygun

ol~rak

yapıl

.

~amış

ve

saray

metısuplannın tesiri ile ehi olmayanJann eline

geçmeye

başlamıştır. Çok S.Ü. Fen-Edebiyat fakültesi Tarih BölOmO Öğretlm üyesi

t) /Vh.,stafa Akdağ, "Genel Çlzgllerlyle XVII. YUzyıl-Ttirklye Tarihi", T.uih Ar~tumalan İ>erpl IV /~

7, 1996,s.201 ·

2) Yaşar Yücel, Osmanlı Devlet re,ldlStına IMlr Ka.ymldar, ·(l<ltab-ı MUstetao. Kltabu MesAlthl'l: •· .MOsllmln ve Menaf\'1'1-MU.'ı'nlnln, Hırz.O'I-MOI~). TIK.Ankara, 1988, s.IX

.-3) M. Akdağ, "Genel .Çlzglleriyle XVD Yüzyıl TOrklye Tarihi·. s.201; Yq.Şar ·Yücel, Osmanlı Devlet

Teşidı.ıma Dair kaynaklar s.ıx · · · ·

277

(2)

-sık

oian telxUIJer . ve bu sebebJe haJk Qzedndekl

.

. ~ . .

baskının artmas

'. .

ı

hükümetin et.

-. . . .

· . kisini azaltmıştır (4). Osmanh Devletl'nln bu duruma ~üştüğü sır<llarda diğer .

devletler bunun aJ<slne önemli gcll1meler

sağlamışlardır;

Bazi

Avrupa

devletleri

· Akd~lz'de

ye

okyan~latda

tıcaıf

faally~lerde büyük

geUşmeler

elde

e

tm

i

şler:

:

Asya'dan Avrupa'ya giden· ticaret yolu üzerindeki Anadolu. da eskl önemini

yi-. .

tlnnlştl~

.

Bunun

yanında

Anadolu'da Oretllen ·b~· U~tlm

mallan

.

da:

artık

Av

-

.

. .

-

.

· ·. rupa'da OretUmeye ~lanmıştır (5). ·

Osmanlı Dcvletföl ve toplumunu Jnhltata sürükleyen. bu sebeblert, bazı

tarihçUer,

muasır

müelliflerin te:nkJdJerinden ve

arşiv ~yı~lanndan

· çıkararak beııı

·

. . .

başlıklar altında toplamışlardır ((>). Bunlan nüfusun· artması,maJI buhran, askeri'

.

sİstemd~kl değişme

:

.

ve

C~laıt

lsy~

.

lan

,

.

dOşünre

ve kOltOr

.

ha

y

atı

_

ndakf

de-ğişmeler olarak

tes

.

blt

etmişlerdir'. .

Aiştv kayıtlan

XVI yOzy°~J da Anadolu'daki nüfusun

.arttığını

o~aya koy.:.

~

-

. . . . . . . . , ..

. _makta,

fakat'

bu çoğalan nüfusa oranla Anadolu'nun kullanılabilen toprağında . ·

. ... . . . . .

.

artış olniadı.ğını

g&tennektedfr

.

·

Onun için · artık köyün topraklan; artan nü-· ·

. . . . .

fusunu besleyemez olmuştur. Daha önceld yOzyıllatda·

Anadolu

·dışına ve ·

bil-~~

batıya doğru

n~rllyen fetlh_ hareketi' Anadolu köylüsü

oıan

·

insanlar: için

• • ~ ·- 1 ' • • • •

.· bir iş sahası dt.ıru.mı,.ında 1.dl. Fakat Fatih Sul_tan Mehmet·devrirideo sonra hAkim .

ol~ fmparatQriuk ruhu ile değişik din ve· .millet' bl~ araya getlrilrtıiş, böylece

Anadoh

_

J

.

insanının

da

iş

alanlan.

daraltılmıştır

(7).

Köyİerde işsiz

kalan' bu.

iı:ı

-. - sanlar daha_ önceki

yıllarda Osmanlı

·ordusu içinde

değişik sıoıff~rtja

·Garib.:..Yigid,

ble

Muh!hzı,

Levend

ve

paşa

'hlzmetjnde·

-

saruca ve sekba~

olarak.

r~r

··

al~rak

kendilerine İş imkanı· buluyçr1ardı~. Fakat gere)<. batıda ve·

gerekse

·

doğuda fe -. tthlerin

yapılamamas

.

ıyla

bu yol da

ka

· paninış

oldu:

Şehi~ topİumu

_

işe

esnaf.

mOrtezlkave

·görevll

m~murlarla,

· bağ

__

ve

.

bahçesiyl~

_

uğraşan klşlle~den m~y-

.

dana geliyordu .-(8}. Görüldüğü gibi şehlrdelq iktisadı

hayat

-köye bağlı idi .. Köy-lerde üretim

~ı~ca

.

buna·

bağlı

olcÜ"l ·

şehir lktlsa~

i

y~tı

d~ _ önemli ·ölçüde

et-. .

4). ~ r KUtükoğlu, lıİıun Anslklopedlsl, "Murad IU: Mad. Vlll/ 623-624; M.-Akdag, "Osmanlı

·: imparatorluğunun Kurul~u. ve fnkl~_ devrtnde Türklye'nln lktısadl VaıJyel", Belleten (1949).

cxnııs 1,

s:s

ıs.

· _

· ,

·

5) Yaşar YOc:d, Osrıwılı Devlet M_Tetk.!Wuı& Dair ~ynıaklAr, .s.lX.

6) Bu durumu Yaşar YOcP.l, çok. net bir şeklide dört maddede topl~ıştır. Bkz. Yaşar Yücel, osmanlı

. · Oe-vletTtşkllatma-dalr KaynakJar, SX.; Aynca bkz. Mustafa Akdağ, "Cenel Qzgllerlyte XVll.·yoz~ ·

yıl TOrk,İy~ T~hl" T.A.D. IV/6'7, s.201~249. Halli lnalcı.k, lslam Ans. • Türkler (Os(nanlılar)

mad. t 2/D, s.3()6...308 · . · · ·

.

?>

Must.lfa Akdağ, TÖrk Kalkının ·Dtr1Jk. ve. DQzentlllk Kavpst (CelAII isyanları), Ankara ı 975, s.

9

7

8) Yaşar _. Yücel, Os•uh-Devlet TejkJWırwı. DA!r l(.ayna.ldar, sX · ·

' . . . . .

. .

(3)

·,

@ıendt sır ct~ -buna köylercfo c;ırtoozan durumuna· d.üşerek, zJraati terkedtp, şe-

-hirlcre·

doğrv yıl

geçti~ artan

.

blr

insan

akımı

:~kleıimlştlr

.

Le~end ·dlye ad~

_

· ıandmlan iş.siz

güçsüz bekar

genç

eİkekler şehirlere dolmqştur

..

İstanbul,

Bursa. ·

Edime

glbl

_

şehlrlerdekJ

beklr

odalan

bu

~

gurbet

talfesJ

.

nr

almaz

.

olmuştur

(9).

. . .

· .. Buna

para1el olarak

büyOk şehirlerde kahvehAnelerin sayısı .hızla aıtiyor, içki ve

. .. . '

fuhuş c;oğaJıyo~u.

Köylerden

.:çıkıp gelen, genelUkle bekar ve işsi~

olan

bli kl~

,şllere, devietın askeıf düzeni lc;lnde görev alamayan ve Anadolu'daki ·

med-. reselerde

okuyup

'

iş

bul~ayan

·medrese. me~nlan da· ekle~lnce, bir taraftan

iş

:..

sizlik

diğer

taraftan

bekarlığın lctımat

hayati

nasıl

· etklledlğl ort~dadır

Ü

O).

B~

sebeble bilhassa

şehirlerde halkın devlete

.

şikayette bulunduğu şu

hususlar ·ken

-dini gösteri~ : ··a>.

i~"fi:ıhuş

ve

bunJara

-

paralel

,

ahlakı

~ök~ritO

_

b)

hırsızlık

soy

-

.

gunculuk ve bu sebebJere bağlı ol_arak dnayetıerdekf artışlar. ( 11 ). ,,

.

-

·-

-

.

-

.

Osmaniı

-

· Devlethıln

gerilemesine

bazı

tarihçllerce

uzun

· süren

harpler, lk-·

• • • • I • •

tlsadt çökOntO, bazı devlet

adamlann.m

mOdahaJ~I. mansıblann rOşvetle alınıp

· v~rllmesl

,

akçenin

değ~rıiıin dOş~esl

sebeb olar~·

.

gösterllriılştlr.

· Ayn~ pa,;

dlşah cüluslaıinda

askere· ulufe

ctağıtılmasınd~ bazı

hadiseler de, askerin·

şı

marm~ina sebeb olmuştur{ 12).

İII

.

Murad

zamanında

_

d~vlet en

-

geniş_ smırlanna

.

~taşmış

ama

dünyadald

· değişmeler Osmanlı Devleti _aleyhine. gellşmJştir. Fransa'ya verilçn ticari im--

-tıyaz1ar

_{tn8nz1er1 de}_

ıhttrast~dırdığ

ı

ıçın

,

.onlar da 111: Murad'dan bu

ticarı

· ım

·. ~ly~an almışlardır. Osmanlı. Devleti'nde gör01en · iktlsadl .kriz, esasında ön~

Avrupa

ülkelerİride başlamıştır

.. Fakat

Ame

.

ıika'mn keşfl

_

Avrupa'da

iktisadi yön- , ... ·.eteri krliJ

aşmayı

_

sağlayan bır

₈

oç

olmuştur.

çônkü

daha önce

Avrupa

..

:eko.:. .

. , ' .•

nomlsl değerli madenler bakımından çoksınıdı bir durumda idi. Avrupa'da ti~

caret

gelişip; şehirler

g~n~letken

değeni

m:ad~n

bulun~ı~ordu. Osmaniı'da

:

.- Is~ hiç

-

~ıkmtı

~kil~ly()rd~. Bu durum XVI

yüzyıldan

·

sonra

değişmey~ başladı

.

·

ispanyollar

· Güney

Aırierll<a'dakl

.

Aztek

ve

lnka

hazineleri

İle

Pe~·

ve

Mek-. 9) · M. Mdağ, Celali l~y&nlan, s.96 .

t O) Yaşat Yücel,

Os~

Devlet Teşld~ .o.lr .Kaynald.u,· s.X

ı l) ·ivıerı hırsızlara karşı. kcm.ımalc.. klşİlerln kendllerl~e dOşQyordu .•. Anadolu'datt ve Rum~llden

iş-- slzleıtn dolduğu birinci böyük şehir lstanbul'da fuhuş önlen~ek. lstensede artıyor., zaman zaman .

''kötO kadınlar' OskQdaıa geçlrlllp b'ırakıldıklaıında bu şefer yanlarında levendleıl bulmakta· ıdller.

. Bekar odalarında erkek elbisesi gıyctlrUereıu~trafın gözQnden kaı;mhyoı1ardı ... Bursa'da asayişten

sorumlu As~başı sarhoş. olarak evlere kendisi saldınr olmuştu.· Bkz: Mustafa Akdağ, Celilt

ls-yuılan, s.101-102. · . · · . . · ,

12) MOcteba lngtırel, Dojvştuı GGnlim·ii~ Nylk klııııı Tuthl, İstanbul 1989. c;ıo, s,417

.-· 279.

(4)

.. ~ ):_._:.,, ·:,-·,· • • ;,,. ', .-.~ "€····• · · ·..,.· ... ·- ; • • ·--+s• ·' C'M+e·cr! ,tie,c .... .,;t;...,.·. ·r: ~ · "« ::ı

· sJka'dakJ madenleri

işleterek altın

ve

gümOşO

Avrupa

ya

·

getlrdUer. Bu zamanda Avrupa'_da_ değerli maden mlktannın yaklaşık dört kat arttığı görülür. Buna pa-ralel olarak da

kıymetli

madenlerden bol

miktarda

para

basilmış

ve

flatıar

yUk~ s·eımıştır. Artık para değersiz dUşük ayartı

ve

_

katkılıdır. Kısa Z;amanda Osmarıh pazarlarina akan bu para Osmanh lktişadt hayatını ve mOesseselerl~I etkiledi. Çünkü akçe .

değerini

kaybediyor flatlar

yüksellyordtı.

Bu enflasyonun se~~ .ol

-duğu dumm_ akçeye dayalı Osmanlı mallyeslnl lc;Jnden çıkılmaz bir duruma·

ge-.tinnlştl. {13)

Avrupa·'yı saran fiat artışı ve buna bağl~ oJarak altın ve gOmüşün ayannın

bozulması kısa zamanda Osmanlıya da sirayet etti. "Para tağşişi" denilen bu usulle hazlncye gelir

sağlanıyor açıklar ~~tıhyor

fakat

mesel~riİn

çözümü için.

· bu yeterli. olmuyordu. Çün_kil altı~ değetienlyor, ffatlard~ yükseUyordu. Avrupa

askeri harcamaları kısarak parayı _.

_.

_. ticarete yatınp _. bu durumu lehine çevirirken:

· Osmanlı devleti sınırlarım savunmak lçlo askeri harcama1annı değff azaltmak,

. ·. .

artırmak· zorunda kaldı. .AvrupadakJ bazı deyletıer_ ·ham madde· alıp mamul madde satarak endOstiilerinl gellştlnne yoluna gittller. Osmanlı devleti bunu

.

yapamadığı

lçJn,

h

· azlr:ıeslnl

hare.ayan bir devlet durumuna

cİ(jştü

ve bundan

·büyük zararlar gördü; (14) Flat artışJanndan en fazla zarar görenler arasinda sabit gelire bağlı dirll~ ve ulOfe sahipleri· bulunuyordu. Bunlar hayat.

pa-halıltğı~dan dolayı çeşitli

sulstlmall~nn içinde

yer

alıyorlardı

( 1 5}

. .

Eyaletlerdeki Ehl-i Örf taJfesl de halkı soymağa başlamış, bu duru·m

. .

resmi kJşller:hakkındakl şikayetleri gOndeme getlnnlştlr. 111 .. Murad'ın {1591) ve·

IIİ. Mehmed'ln ( 1596) da yayinladıkJan

adalet

fennanında ehl-1 :Öıfün. devriye bölükleri ve bu. kişilerinde ·beylerbeyi, sancakbeyi~ subaşılar

ve

kapıkulu o':ağı.

merisuplan olduğu.belhtillr. (16) Bµ görOlen enflasyon karşısı_nda· devletin

koy-.

.

muş olduğu kanunnaıneİerte

· mıktan

.

beJII akçe· olarak

tesblt

· edİlen

bir vergi

. . . . .

. t 3) · Yaşar Yücel, Osmanlı Devlet TeJldlMuıa

~lr.

Kaynaldu, s.Xl;. Mustafa Akdağ; Ösmaıilı

fm-. parc:ltorluğunun Kuruluş ve lnklşafi DevrlndeTOrklyenln lkdsadl Vaziyeti" s.526. ·

14) MUcteba llgOreJ, Blylk_ lslam Tıuthl, C. ı O, s.4 is

·

15) .Yaşar Yücel, Osmanlı DevletTeşkllatına Dair Kaynaklar, s~_.

16) "M. J 596 tarihli Revan kadısına gönderilen ada!en&nede suçlananlar. "kapıliulu, ocaklan men -subları, beyleibey1ler1n ve Sancakbeyterlnln sübaşilarıdır. Bunlar kendllert veya _adanılan va-sıtasıyle sllahlı olarak dola~ıp köylere salgun yapmaktadırlar .. : Hizmet lc;ln reayanın kız erkek ço. -. cukl~ını tnedlsl.~rlne çağırıyorlar ve köl'ölOk edlyorfar ... Padl~ bu lşlert yapanlarJ ast·ve zalim

sıfatıyle kulluktan 9karıyor ve idamlarına hQkmedlyor .. : Bkz Halil inalcık "Adaletnameler" h l

.,-seler, C.11, ·S.3-4, s.70; M. Akdağ, 'Genej Qıgllertyle XVII. Yüzyıl TOr~ye Tarihi, s.2.05. M.

(5)

-.&-'Z:r:m·..-ft'.RhnYlKi"ı,..-,ır:rw•.ı:'.>c'!tt en••cı,nzste,,;·ı,r,,,,- ~ ·öt.-iıii'',C;-.,.M\IN·' ',!,; '.,.:·,:·.•;~-c ... .,, ... , ... ...,., "';t'·'·v·er' ... .;!!w;:,~"2:t:YV• .. ·"lf5Yi''n:~eC'~ - ; ; 'i , , . ~9j::>'S'J!i«

. .

. . vardı. Verg! mlktannd~ değişiklik olmadığı için akçenin d_eğerinln düşm~lyle

vergi gelirleri de

~mış

oi~u; Bu sebeble devlet, se~r

zamanında

masraftan ·

karşılam(lk lc;Jn ·"tekallf-1 dtyanlyye''. v.e·artan lhtlyaçlanm ka_rşilamak için de "ava

-nz~ı dlvanlyye" adı. ile yeni· vergiler alıyordu. xvıı.. yüzyılda da devlet bu ver-. gllerl art~rarak.

sadece sefer

~manınd~ değil,

her·

yıl

toplanan

-

~utad

vergiler

· haline

getlımlş

•.

çeşidini

de

artı~ıştır

(17).. . . .

J}sk('.!rt sahada meydana. gelen ön~mll değlşlkHk ise tımarlı sipahi or

-. · dusunun önemini kaybetmesi, bunun

yanında şehir

ve kasabalarda

Iİn~yazlı

bir

· ..

sınıf.olarakbulunari

_

Altı-Bölük

;e Yenlçeri'lerin hakim bir

duruma

$elmelerldir.

Valilertri kapulannda ~ulundürduklan "sekban :ve

sancalar'

'.

devlet

tarafından

da ·

kabul" edilen" kanuni

kuru_luşlar

olarak

tımarlı

sipahilerin yeri~I

alıyorlardı

.

Her va~

. U~ln· maddi

lmkanı~a

.göre,· _kapusu~da ·u1ufe ödeyerek

topladığı

bu as~ei'Jer,

başlanndakJ kapu ağalan ve bölükbaşılan yönüyle

de

·padişahın kapıktHularına

benziyorlardı. Bunİann farkı

't0fenkll asker

olmalanydı.

B~nla~ lçJn g~rekll pata

ise

ahaliden top)anm~ta idi ( 18).

.

Osm~lı

devlet

~apısı~da

ve topl~m düzeninde ortaya çkan bu hal nl-·

. hayet 1596'da Anadolu'da zuhur eden büyük hadlşelere · sebe.b olmuştur. HL · Mehmed'ln

· .

Eğri

·

Seferi

i

te

de\il~t. babda

mçşgul

.

iken

Celali fetreti dlye

i~ir

rı

'...

)endhilen ve

yaklaşık onbeş yıl

devam eden bu isyanlar, Anadolu'da devlet. dü- .

zeni _. diye

blrşey bırakmamış

ve;Aoad_olu

halkına

çok

pah~

ı

ya

mal

olmuştur

.

(

·

1

9 )

.

. . ,· . . .

Bu

lsyancılann

_. en önemlller11)den .biri Karay~a Abdülh.allm'dlr. Bu kl· .

.

.·şlnln ·.kendisine verilen devlet görevinden aynlıp Malatya'ya çekil_c;:rek başında.·

. bulunduğu Jl}llis kuwetle devlete karşı

)syan~

~kıştığı. görOlınektedir. Daha .

sonra

b,ölg.edekl mahalli kuvvetleri

de

yenerek C>rta Anadolu'da ·yayı!mtşlardır. Bfr mOc:tdet Urfa'yı zabtetmiş-ve· nihayet 1602'de Canlk dağlannda ölmüş~r.

Fakat

:

Celaliler

Aı_,adolu'da

·

her . tarafta

yayılmışlardır

(20) .. CelaJUenn Ana-.

. dolu'dakl bu durumlan 1_610

yılı

_

n~

kadiir

dev~

etmiştir.

Bunlann Anadolu'da

t 7) Yaşar .Yücel, Osmanlı Devlet Jeşldıatına Dair l<Aynaklar, s .. Xll;. Mustafa Akdağ, "Genel Çit

-. glleılyle xvıı.

y

_

.y.

TOrklye Tarihi" s. 213.

18) Yaşar YOc.el, Osııianlı Devlet Teşldlıııtuıa D.ı.lr Kaynaldar,

s

.

XII: M~~a Akdağ, "Genel Qz: ·

•· gllerlyle XVII. y.y. TOrklye Tarihi" s. 212; fsrnet Parınaksızoğlu;-lsiuı Ans. Türkler. (Osmanlılar)

· · mad. 12/11. s:317. . · · .

19) Bk:l. Mustafa Akdağ, Celall isy.ınlın, s. 355-457. ve455-S01: ·. . · · · · ·

20) lli'."ustafa Alcd~, Ceİ.llı lsyAlllln, s.33S,.4S2:. M. lıgOrcl, Hyftk lsıuı Tarihi, s.41 O: ismet .Par

-riıaksızoğlu, ls&uıı ·Ans. 'TOrkler(Osmarılılar)" Mad. j 1./11. . s.3 t 9; M; Tayyib Gökbllgln, lsı.ım

Ans .. "Mehmed nı: mad Vll/$42-543:Yaşar Yücel, Osm.ıılı l>e\llet Tetldlatıııa Dım Kayn.ıklu,

s.XIV. . .

(6)

.. ~· :,vıa::,ı·•·ı+ .. ·.« 1r•·•ı· :ı•, , , • .,.,.,

köy.

~~

ve

şehirlerdeki tahribatı

,

.uzun ·süre

onanhnası

mümkün olmayan

. · derin yaralar açmıştır.

XVJI Yüzyılın Jlk çeyreğinde görülen iktisadi çöküşle alakaJı olan bu ayak -. lanmaJann

· ayn,

zamanda,·

lctlmaJ

.

değjşlk11klerte de alakası mevcuttur. Mer -. kezden başlayarak bOtOn memlekette kendini gösteren ahlaJd düşüklük, zengin

olmak lçln devlet hlzmetıerini şahıslar kendi· çıkartanna .göre kullanmışlar, saı-.

yaneıı eyaletler mtızayede He ihale ·edlllr olmuş. eh11yet ve ,liyakat geri plana·

atılmıştır. Bu çöküşün bir dl.ğer tezahürü de sefahatte görülmektedir. İstanbul,

. HaUc;, Boğaziçi ve Eçlime, devlet adamlannın kônaklan Vf:. saraylan ile·

be-zenmiştir (21 ).

XVII yüzyılda da devam eden bu halin yanında toplum hayatının et-:

kllendlğl

~ese.lelerden bazdan da ~birlerde çok

a~~ş

olan soygun cinayet .

fuhuş; içki ve bilhassa bQyOk şehirlerde çıkan yangınlardır. Bu y~gınlar özeı-

-. . . . .

ilkle kahveh~elerde. ileri-geri konuşmalara . sebeb olduğundan, Kadı-zAde

Mehmed Efendl'nln teşvikJ ile iV. Murad tütiln ve içkiyi yasaklayıp kahvehane

ve

meyhanelerJ kapatmış,· ye~ertne bekarlara, çlebbağ ve naJb~çllara alt odalar

yaptınnıştır. Bu

yasaklan

bozan_Jara ağır

cezalar

vererek, sosyal hayatı disiplin

altına almaya ça)ışrnıştır. (22) .

Osmanlı. toplum yapısı ve devlet yönetiminde görülen bu . aksaklıklar

. .. , .

. ·.hemen farkedllmiş ve çareleri aranmaya başlanmıştır. _Hükümdarlar tarafından . . .

ısdar edilen adaletnameıer .bundan. dolayıdırı (111. Murad'ın 1596 :tarihli adalet

rennariı

;

.

ı.

Ahmed'in 1600·

tarıhıı

.

· ~daıet~ames

i

.

bu

hadiseıer

sebebiyle .

çı

kanımıştır> (23}. Devletin içinde bulunduğu bu haJ, fikir ve.

kalem

sahiplerinin

de

.

dİkkatini çi!kmlş

.

ve. on lan· bu duruma hal çareleri.

bulmağa yöneltmiştir:

Or-.

tac;ağdan beri bir gelenek şeklinde devam eden ve

mevzu

olarak

da

devlet ~yö-·

net;lrni,

.

h~kın. dummu,. kötü yönetimin zararlı ~nuçlannın ele 'aiın.ıp,,

hü-kümdara. öğütler şeklinde yazılan siyaset-namelere l:ienzer bir UslObla kaleme

alınan ıslahat lahiyalan yazılmağa ~lanmıştır. Bunlar, belirJI bir dönemde

ce-. . .

· 21) ismet Pannaksızoğlu lııwıı Arıs .. Türkler (Osmanlılar)" Mad. ı 2/11. s.3 t 8.

22) · Mustafa Akdağ, "GeneJ Çjzgtleılyle XVD. Yüzyıl Türkiye Tarlhl's.221: M. Cavit Baysun lskııı Ans;

· · "Murad iV". mad. VIIV630: 'Padişah gecelen fenersiz gezenleri, evlerinde tütüri. bulunduranları

Oz.erlnde tOtOn lc,meğe m'ahsus eşyij bulun~uran kJşllerl derhal cezalaridınnaktadır. ·oevrln ta

-rlhçll~l bu şiddetti cezaları haklı göstermek' için ileri sı1rülen mazeret, zorbalar elinden çok çek

-miş blı:,hQk(lmdaiın, umumun rahabnı temin ve ayak takımına göz-dağı vermek için olsa da bu

kadar masum. kanı dökmek şOpeslz hiçbir şekilde tevır edllemez demektedir. "Bkz. Mehmet Ha

-. life, Tartft.-l'Gıhıı&nt, lstanbul 1340. s.1'3; N~ma Tuthl, lst.anbul 1280. C.İII. s.162 vd. . ·

(7)

•- t ı :,, ı r• s~ ·'l'c·w --s;;s.,,;, .... _ ->:ı trorxıee, •eys-,

. . .

rey~

eden

olaylar~

dayanarak,

memleketin belli başlı dertleı1nl ele. aJan, $er-.

çeğı yansıtan,· yaranmak veya. bir

menfaat

ummak için değil, memleket sev

-glsinden dolayı y~lmış eser1erdlr (24) •..

Bunlardan baz.ıl~nni şu şekHd~ sıraJayabillrlz.

a.:. XVl

Yüzyıl

.

SOl)U

ile

XVII

yOzyıl

b

aşl~nnda yazılmış,

_,müelljf'l ·belli. oJ

-'

mayan KIWJ .. ı Milstet.ib (25).

b. Hasan KAfH Akhisart-1 BosnavJ'nln·· 1 ~96 tarihinde .kaleme aldığı,

UsulO'I-Hlkem fi Terceıiıe

...

ı

Nldml'l

'

Sem

(26)

. ·c. Alaşehhil Veysfnln

Habnimesl

.

. .

• j . •

d.

Aynt

AJl;nln yazd~ğı.

Kavinln-1

AB

Osman Der eo.ıasa.;.ı ~ez:ıinin_;ı

Defter-1 Divan (lstanbul, 1280) ··

· e. ·

Göreceli

Koçu.

Bey'ln 1631

yılında yazdığı.

·

Telhlsit Der A.hv&ı-1

' . . . .

. ·Alem-1 _.Suıtuı_. '.Murad _. Han, (Koçlbey Risalesi) (27) _. _. .

f.-~emankeş

Kara

Musta{a·P~'nın yat.dığı, layiha

.

g.

K.Atlb Çelebl'nln

yazdığı, Dllsturu'J ... • Amertı- ıs,ihli-Halet

. . 1. :· . . ' . • . . •

h.

Yine

Katip

·çelebl'nln

~zanO'I-Hakk

fi bıtıyari'l..-Ehak

(28).

. \ . .

· ı. MüeUlfi · belll olmayan, .Kkabu mesiBhl1- MftsUmhı ve Mena.ff1_U

1

. Mil'mlnln (29)

· 1.

Yine

MÜeJllfi belli olmayan, Hırzu1~MOIOk (30) gibi eserlerdir (31 ).

Ay

-' .

..

nca

kitap_ şeklinde olmayıp,

m~zOm

veya_ mensur

olarak

yazılan daha küçük

y~lar~ da

rastıa.:rıak

mümku~dür.

İşte

bu

ınanzômel;rden

birt de IV. Murad'~n

. . . .· .

· .tütün ve _' l<;klyi. yasaklayıp Kahvehaneleri . yıktınnasında etkili

olan

Kadı-zAde

: : . . .

· M

e.1Jme4

E~n~ı. tarafındary kaleme alınmı~tır.

2A) 81<%. Ag&~ ·s)rrı. ~end, "Slyaset-n~eler" TAik DW At~tımw&n Yıllığı, Belleten Ü962),

s.ts9-t94. ·

.

'

25) Bkz. Y~r Yücel, Osmanlı Devlet.QQzenlne Alt Metln'lfır Kbb-ı-Mbstetm DTCFOYay. Ankara, · , ·

1914, aynı mQelllf, Oıııwılıı Dfilet Tıt,ldlatına Dal, Kaynaklar, s. (xv-~ ) . t-45 (Metin ve

yeni haifterte yayını) . . ·

26) Bkı. (neşr) Mehmet lpşırll,Taıth lnstltlsl Derılsİ, 1981, S.to-ı i, s.239--278. ·

1.1)

Bkı. (neşr Ali Kemalf Ak.sUt) lsWtbul, 1939. . · -28) (neşr): O. Şaik ~ a y, İstanbul 1972.

:29) .:fıpkı b~ım (neşr) Ya$a( Yücel; Arıkar~ 1980; Ayrıca bkz, aynı

r

..

,~elllf, O&ıına.nk De~~ Tfır,-· : ....

· klLıtıiıa _.Dair K.ayıiaıdar, s.57_.-

J

29. _... · _. · · _. · _.· .

30) 8,kz; Hı~O'I-MOIOk (neşr) Yaşar

yocel,

O s ~ ))evlet 1'.•tkll.ıtma o.ı.Jr 1<a~lar., s.145-201.

. (Glrtş-mettn) · · · · ·

. 31) Bu eserlerle llglll geniş bilgi için bkz. Ağah Sırn l.evef1d, Slyc'lSet-nameter, s. "t89-194; Y~ar

Yo~. Oznwı

Dftlat

TeJrdliııtına Da.tr Kaynıı.kW, s~xv-xxıı.,· ·

(8)

Kadı.:..ucte : meşhOr Alimlerden olup •. Bahkeslr'H Toganl~de Mustafa

Efen<:11 adında bir kad~nın oğludur. İlk tallslllnı memleketinde 8irgm Mehmed

. Efendl'nln talebelerinden gönnUş, .~onra fstanbul'a gelerek Dursun-~de

Ab-duJiah Efendi MUderrts iken DarO'I lfa,desin~e mOftd. ve muid olarak bu

-·lunm!,Jştur. BJr milddet:meşayih~i Halvetlyyeden Tercüman Tekkesi Şeyhi Ömer·

· · Efendt'ye lntlsab edlb sofuluğa heves etmiş ise

de

tasavvuf semt-ı meşrebi

ve

:~layışına uyınadiğın~an. bu meslekten feyz atamayıp. eskJ mesleğine dönerek

vAizlik ve ~Odenisllk görevine ·başİamış{32) Hitabeti kuwetli olc:fuğu lçln kısa

. . .

za:rnanda meşhur o~muştur. Bir ·ara Aksaray'da Murad Paşa CainlJnde muhtasar .

ve hOSh-1 tabir gibi dersler

vennJş

~e BlrgtU-ZAde F~Jullah Efendi

yeıioe

Sultan··.

SeJim

Camii

vaizJ

olmuştµ

_

r

.

1032

yılında

Sultan Bayezld va·~na

f)ald

olunmuş,

daha sonra tekrar Sultan Selim ve · 1041 · yılında

da

Ayasofya

· Camii

:

valzi olup

..

cümleye tekaddOm etmiştir. _Ders-1 anilık ederek va

'

z

ve ders yermekle ün

yap-mıştır. Aya..;ı.ofya

camii valzf

.Jken Padişah

ile

Revan Seflerine katılmış fakat

ra-.

hatsızlanıp,

Konya'dan

geriye

dönmek

zorunda ka1mışt:ıt H. 1045/m.163!>

ta-. .

.

rlhlnde vefat etmiş, Topkapı dışında şeyhle~ kabristanına defnedilmiştir (33).

· cnunıa

··

llgİII

.

~larak

bazı ınOelİifler

.

şöyle yazmaktcı.ctır

:

''f.hl-i

takva,

Meantiul-:bahreyn,

Um

ve ani.elde

tetımme

'

-ı

ulema-

-

i

Kemal idi. MOddet-i

Medtd. ömr·I

azJzJnden

haftada dört günü ders ve ta.'Hme ve baldslnl

va'z

ve

tethTme kasr buyunıb menafi~İ nas'a hasr eylemiş idi. Her meselede lfade-1

me-rama faiz, hus~san

~ısra'-ı

ilm-dln:i fikh ve tefsir ve hadtse

İnazmOniyle

AmiJ

. .

· 32) l<Atjb Çelebi, Mlı.aııl'I-Hak n ltidyArt1-A.bu (neşr) o. Şaik Gökyay lstınbul ·191i. s.108; KAtıb

Çelebl, Fezleke, lstanbul, 12.87, (..il. s.182 .. Bursalı Mehmed Tahir, Osm.ınlı MQeUlfleri, C.1.

s.373. · · · ·

3~) Bkz. Mehmed Tahir. Osıunlı Mielllflert, C. t, s.373. Katib Çelebi, Mlu.nO'I-Jı.kk, s. 108;

N~rna, "Kaz,yye-1 ~ df',r vefat-ı Şeyh Kadı-ZAde' başlığı ile ölüm tarihini 26 Rebl'ul-ahlr

1040 olarak zlkretmektedlr. Bkz. NahM Tart.hl. c.111, s.27S;· K.Atlb Çelebi, Kadı-Zade'nin vet:atma

"Evliya-ve KAdı-Zade oldı vAh~ tar1h dediler sÖZü ile tarih düşerek 1045 olarak zlkreder, Fe~leke,

s.182. Şakalk-1 numanlye'de onunla Jlglll şu bllg1 verllmektedlr. "Eş"'Şeyh Mehmecl fbn Mustafa

. I<Maba-ı Balıkeslri'den zuhOr ve VAlldl-1 Maqdlerl mukannat-ı satvede Safaatdan Togant Mustafa Efı:,.ndl ®mekle meşhOr olmağın Kadı-zAde. Efendl·Onv3.nıyle mUşhTr ve bu nam ile mağluın sağır· v~ kebir olmuşlar İdl..:Teıdlman Zaviyesi Şeyhi Ömer Efendi tergıblyle lbt1da sofılığa heves ldüb

· lakın hılM-ı muk~.zAyı mestebl.olmağla taıtk-1 naz.an koyub semt-1 tasavvufagltmemlş idi ...

Su!-. tan Selim-! kadim cami' Şerlfl va'zlye5ly1e tekrfm olunup, 1032.senesl hilalin.de Sultan Bayeztd

Han camrı Şerlfl kOrslslne nakllle, kırk bir ctfflazlye·ı atıır~nde Süleymanlye Cami'! Şerlft ders

ve va'zı ruhsc\de tıraz-ı lraylıs irfan oldular. S~I me1.kôre hududunda Ayaso(ya-1 Kebir Cami'! .

Şetltl vaizi olan Kadı-zAde Mehınec;I Erendi, bin lurkdfüt tarlhlnd~. padlşah·ı Sul~ Murad .Han

Hauetferl ile Sefer-! Zafer-! rehber-! rev3n-ı Revan. olduklarında illet-! Mlzac sebebiyle Konya'dan

fstanbul'a avdet ve l<ır't<beş ıJlkAdıeslnde d~-t Ahırete nhlet eyledi. Topkapusı--harldnde

med-. . funlardır .. .' derurıektedlr. Bkz. Şö.lUr.4 Nııalııtye ve bıyhleıt m. Velr.lytıı'l,-,l'udAI& ı. {Şeyhi

(9)

)dl." ·(34) •

.

Katıl>

Ç~lebl ise o·n~n devnnçle

Şeyh

Muh~rrem

oğlu

:

Abdulmedd sıvast

f.fendl'nln .bulunduğunu ve Halveti şeyhlerinden sıva.sh. Ş~mseddln Ahmed E.fendl'nln

kardt-.şlnln oğ)u

ve H~ifesl

olduğunu

·bellrterek (35)'.ve

Kadı

~

.Ude

ile Slvasf .Efendl'nln_

blrblr1eı1ne

· zıt

olmalan .sebe_blyle a~a~annda "BesOS

Sa~aşı

;

,

ol-. duğunu ifade eder;" Bu iki şeyhin taraf1nı

· tutanlar

da ·bl_rbirlerl)'le_ tartışip "l<.avga .

ederlerdi" d~ektedlr (36). J .KAdı~ZAde .ile. AbdOlmedd··

Sivast

Efendi. arasında,

· mOsbet lllmlertn tahslll -doğr:umudur değllmldlr, °Tarikat erbAbıqın devran ve ·serna'Ja~ meşru mudur,· değil midir.

Sigara ve

kahvenin haramlıgı konusu, Hız.ır

aleyhlsseİamın

hayatta

olup

olınadıği,

Bid'atJar

hakkı~dakl dUşOn~leri

,

Kabir

.

ziyareti,

Muhylddln

ibn'uİ

Arabi

hakkındaki

· dOşün~lerl,

büyüklerin elini·

eteğini

öpme' konusu

:

ve

· rüşvetle

ngm

_.

meseleler,

tartışmalann başlıca

konulanni

teşki

l

,

.

. . .

etmiştir.

Bu·

tartışmalar

sonucünda tarikat meosuplanna

karşı

.

bir

,

c.tüşmanlık

br

--. taya çıkmış

ve

Mevlevı: tekkelerinde

ayin

yapılamaz hAle gelmlştir.(37}

.İ<adı

:.

Ude

dini konular ha.ricJnde de risaleler

kaleme

almıştır.

O'nunla ii

-gtli

"

asar-ı

-.'tl~lyyelerinden müteaddld

rlsaJeleı:t olduğu~dan\na'ada

-

"Nasihat-

· .

Amlz"·.lşAr,:ı bel~at şehar#lan vardır' diye ifade edilmekte~lr (38)

. . Biz· burada

'

'bilmiş

ol" redifli

İ<ad

ı

-ZAde'ye

ald.

olan

bir_-

man~Omeyı

ver-.

meye

çalışacağız.

ManzOme Konya

il

Halk

KOtüphan~I, Fer1du~ . Nafiz ,Uzluk

Bö10m0'nde 6994. no'da

kayıtJı

bir

şiir mecmuası~ın

Varak ·sb-7b

arasında

bu

-. . . ' . . . .

.

. .

lunmaktadır. ManzOme em beytden teşekkül etmiştir.·

. 3.4) Şeyhi' Mehmed Efendi, Vek.ıyl~'J.FıııdUıı, s.59-60; Katıp Çelebi, •.:. Şeyh"'.I. mezt>ur. llm ve fazlıİa

· meşhur Faılhu'l:tısan, va'z.ı muftd; dersi se9ld neşr-1 llmlle meşgul, vücudu bereket ve medls--1 .

ba'ls-1 nı.ızul-1 rahmet_ldl ... ÇQk klmesne tahsiline ba'ls ve derkat-1 cehlden necata sebeb-1 hadjs

. 9lmuş tctı. Nt~ zaman derslerini lsUma eyledik .. :·. dedikten sonra O'.nunla llglll "işlden sözünü

· · dlnlerldl raks ve devr hususunda eski ·davayı tecdld_ ldl.lb Cumhur-ı Halvettyye ve Mevleviyye ile . • ·

h~ım ·otmuş)dl. Tahta dep~ler ve düdOk çalanlar dlyO her ta'andan hail değtl Jdl.' diye zlk

-. · retmektedlr. Bkı. Katip Çelebi, Fe.ıleke, s. t.82,, 183. ·

. 35) Katip Çelebi, ."Slv~ Efendi lstanbul'a ge!lp 100 (1591) tarihinden itibaren daha sonra adını ta- · ..

, şıyan tekkede .şeyh olmuş· ve merhum Su\tan

Ahm~

Han, Yeni

camii

yaptmnc~ oraqa

va'zetmek işini ona vermişti. 1049 Cemaı:lye'l-ahJr«;slnde vefat etmiş, yaşı yetmişi geçmiş ay

-dınlık bir ihtiyardı. B.w Türkçe rlsalele!I vardır.· Şeyhi takma adıyla mariium söz söylerdi.· de

-mektt!(tlr. Bkz.. KAUb Çelebl,.Mldııi•J-Hük, s.110. .

36) Bkz. Katib Çelebi, MJJ,.ınl'l--llük; s. i 1 ı; Bu anlaşma:z;lıki~ .hakkında KAtJb Çelebi ayrıca •: .. Sa!r erbab--ı hamakAt ceddi kıyAs ldQb. Wlıtd ile mezheb-1 taassu~ deidlne d~müş. kuru kavgaya ·

mObtelA oldular lle'l-an kadız!dell lle saır esnaf hususan Stvc\st lttıba'ı ·meyanında batıl taa.ssuh husumeti bir mertebeye varmış ldl ki yanlarında za'lmlerlnc.e biri biriyle kı~I helal olmak de

-recesine ermiş ldl ... 3 demektedir. Bkz. Katib Çelebi, fellek.,, s.183 .. · · · ·

37) H .. Gazi Yurdaydın, lsıuı Tarihi Dersıtııt. Ankara 1971, s.126-127: K.Atıp Çelebi, fez.le~e. c.ıı;

. s. tt,3; Ayrıca KAHp ~ebl Mlzanü'l·Hakk'da bu konulan dllıe getirmiş ve üzerinde durmuştur.

38) Bkz. Şeyhi Mehmed Efendi, Veklylu'l,rıidUı, s. 60. ·

(10)

.. , .. ı..:oc ·ıt0mtt?msrs>0·ec·:4.·-e:ıaı-·,..:,;ca .... ·-=ı;,=··w~· .... - -... ~ - - - -- - - - --

-.ManzOmenln tdebl_ YönO;

Man~umede yer yer vezln bozukluğu görülmektedir. Onuncu; onblrincl,

: onlldnd_ve

onbeşirid

beyitlerde

olduğu

gibi. . ·

· Yazann _aruz bl)gislnln eksikJlğl ve şairlik · yönünün zayıf oldüğu

an-. laşıJmaktadır. l(asdettlği manayı manzum_ olarak tam ifade edememe~re yani

za'f-ı teJlf gö.rOlmektedlr ..

· ~ynca mana yönünden ~ş ifadelerde vardır. Dördüncü. altıncı, yedincl ve onsekJzlnd beyitlerde görülmektedir.

.,

· Manzumenl

_

n

kapsamı

ve

değeılnl

blrka~ maddede

.sıralayablllrtz

:

Manzumenin kaleme alındığı . dönemin meseleleri üzerinde· diğer ıs~

lahatçdar gibi

uzun uzun

dunnasa da kısaca değintnlştk

A) Dönemin Meseleleri · · ·.

a. Devl~t düzeninin bozulması

. b~ As~erl sınıfin_ bozulması, ~uraçta yeniçeri ocağının. bozulmasından ve

yeniçeriliğe girm~k isteyenlerin başı /bo~uk takımından kJşiler · olduğu b~-

-Urtmektedlr(39). Aynca askerlerin dükkan açıp ticaretle uğraştıklanndan·

ye

·

devletin koymak istediği nama -:-karşı çıkıp · mallarını diledlkJeri flata satmak is-·

tec:llkleririden

.

bahsetme:;ktecUr.

C •. \

tiım

ehlinin

bozulmasını

da hatip ve

kadılann cahİlliğiyle

,

vaizJerln ise

kOrsllerde yalan ve iftira etmeleriyle dlle getinnektedlr (40).

d.

Rüşvet

Ozerinde

· dum1akta'

ve bütün kanun ve kaidelerin

rüşvetten

~o-layı bozulduğu ve marisıblarmda rüşvetle verildiği belirtilmekt~ir (41 ).

e. GörevUle~n

du

.

nımlan hakkında

ise

beyJerin Anadohi'da yer yer Jsyan

. ettiklerini ve

Ceiali

oJduklanni. · bu sebeble

padl~ın

.

emrini dinlemez

ol-.dukJannı. maJ Jle mansıb el~e edenlerinde isyana kalkıştıklanhı anlatmaktadır (42}.

39) Dkz. Beyit .22, 25: aynı konu üzerJnde K.oçl Bey'de durmakta, "Oçağa çJngene, ecnebi, kaprcı,

· . deveci, hamal, yolkes~ ve yankesici gibi her zOmredM adam alarak ~\ı harap ve yeJ>ab et

-.. ~ter· demektedir. Keçi ley dNJeıl, s.64,65.

49)

Beyit i.1, 28; ayriı konuya diğer mOelllfterde değinirler. ~~ı Müıtdab, s.24-25; Koçl Bey İf .•

Nlesf, s.31-37. ·

41) Beyit 34: KAtıb Çelet>lde rClşvet Oz.eı1nde durmuştur. Katib Çelebi, Mlunl1-Hakk, s.102-105:

Klt.b-·t MOstetab, s.23, Koçl i'ey rtı.aldl, s.35. ·. .

42) Ayr!ca bkz. Mustafa Akdağ, eeıaıı lsyA!IWI, s.376-383: Nalma'da bu konu üı.erlıide'genlş

ola-tak dunnaktadır. NalmA, Tadh, CJ,s. 241,258,397.

1 • 1

(11)

. I

.f. Halkın durumunda bozulmaların oldüğunu, bunlann.ahlakl

alanda

(43)

ortaya

çıktığı gibl

· şesyai

ve

_. ekonomtk.aJanda

da

görüldOğün

_.

· o,

· ıstanbul dişmda

.· yani taşrada bunun

daha

şlddetıi ortay~ çıktığını vurgulaın~ktadır; Şenli~ olan

köy

ye

.

f<asabalarda · dahi halkın· eşkiyadan · korkarak dağlara çekildiğini, ' hatta

.. . . .· . .

bazı merde

bu

durumun şJddetinden halkın başka illere göçtüklerini an'"'·

. . . .

.. latmaktadır_. ·(44). Bu·sebeble _. b~₁ _ıboş _.gezenlerin _. _. sayısının _. yüz_..binlere _. ulaştığı _.

be-· be-· Jirtnıyor. Eşklyanm ise ·halka zulümde çok ileri g~ttığlne dikkat çekHmektedlr

(45). ' ı

g'.

.

Halk

arasında

y~lan

_

bidatlann çokluğundan ve zararlı alışkanlıklardan

.

bahsedilerek

bunlar· sigara, içki ve ~on

olarak

zlkrediliyor ..

Bun

lan

daha'

çok

. . . . .

şeyhleıiri, gençlerin. eşraf ve ayaı;1m kull~dığl, her tarafta yaygınlaştığı bu

.s~-beble birçok bölgeye kahvehanelerin aı;ddığı belirtilmektedir (4<5).

.

. ' . .· ·. ' .

.. B} Öngörülen Tedbirler

a

.

HOk_Umdann halka

yaı:,ılaiı haİ<sızhklan

· gld~nnek

için · onlann

şl

·

.. ~yetlerlnt dinlemesi· gerektiğini,

b. Halkın lçJne düştOğO durumun, hükümdardan sorulacağı, çünkü

dev-. 'let.

işlerinde

ad~et ve yetki sahibinin hükümdar

ôlduğu beUrtİyor,

c. Devleti _. _.ve h~kı içine .düştOğO bu _. durumdan_. · kurtannak -için gerekli

tedbirlerin alınması öneriliyor ..

. . . .. ' .

d. Kötüye giden durumun düzeltilmesi için . padişahın kendisine yalaı 1

söylemeyen,

· sadık

olan ve

· işleri

bilen

kişilerden danış

.

mantar

seçmesini

ve

ve-zirlerlnde l;>llgUI ve akıllı kişilerden olm~ını tavsiye ediyor. ·

e _... Bu tedbirlerin vakit gec;l.ıilmeden hen1en alınmasını,

geç

.kalınırsa du- ,

. . . . ... . . . ' . . .

rumun düzelmesinin zor olacağı dile getlrlhnektedir (47);.

Kadı-Ude, IV Murad'ın yanında "itibarı ve nOfuz.:.ı keUm!tı" olan bir kişi ..

olduğundan bu konu)an cesurca dile getirebilmiştir: Bu ma11zOme'nin bazı

bc.-yttiert aym.

bazı

beylt1ert .biraz

fa

.

rklı.

·

yine

KAdı

...

zAdeye ait "B~yezid

Ş~yhl

'

Kadı

-

.·

.

·. . .

43) .OoJ.luıuncu beyitte "Nl_ce avrettec çekOp nioe kı~ oğlan bozdılaf derk~ bU çökilntonun ne

saf-. . haya geldlğt .bellrtilmektedlr. · Ayrıca bkL Beyit 33. · . . . · ,

44. Bkz, Beyit 8, 1 ')., 16, 17 ;

M.

Ak.dağ, CeWI lsyurhıı, s355, 3S3 ..

45. Bu durumu "eşklya yılanlar yılanı gibi oldu" söıü lle ifade eder. Beylt t 1. .

· 46. Bkz. Bey1t 30,. 31, 32, 33; aynı kon~u Katib Çelebi de belirtiyor, Mh:anl1-Hakk, s.40, 51.

· 47. BLı:tçd~lrlcr, 6, 15, 37~45 beyltıerde bellrtılrnekt~ır1 ~ynı durumu diğ~, ıslahatı:, mOellitlerdr;: · zJkrederler. Bkı. Katib Çelebi, MlıAni'I--Hakk, s.12.4-:i28, K~I Bıı!y Rbal~.sı, s. 7.6-tOS: Naima,

T~, C.VJ, s.38-54. '

(12)

' .

zA_de'nin sultan. Murad· Hazretlerine

_

verdiği

nasihatname'dir"

.

ibaresiyle

AH

Canib · tarafından tesblt edilmiştir. (48)

Ali

Canib "Dördµncü Murad Devrine Dair Kadı

.

Ude'nın·

Bir

M.a

_

nzOmesl"

başhğı

ile

yayınladığı

makalesinde

N\anzOmenıri Kırk

.

. . .

bir beyit olduğunu-bellrtlr bunun Y,Irml üç beytini ·neşretmlştJr. Bu iki manzume

arasındaki fark

ya

müeilifin değişik zamanda İnanz.Omesini yeniden kal~me.

al-

.

masından ya da. sonradan istinsah· edenler tarafind~ yapılmış olsa geıektir. Bu-·

rada mukAyese lmJ<Arı sağlamak maksadıyla ikisini Qe ve~eye çalışacağız.

48. Ali Canib, Hay~t rnecmuaı;mda neşrettiği bi.ı yazısının girişinde Hamrner ve Nalma'ya· dayanarak ·

biraz da haksız olarak Dördüncü Murad'a çok ağır ithamlarda bulunmaktadır. 'Amuqı Hüseyin Paşa · • kütübhaneslnde bir kitabın sonundayaıılı plarak hulduğu bu m~rı,eyl neşretrrılşt:ır. Bkz. Ali canıb.

~yat Mec. 11 A~stos 1_927; S.37 .. s.203-1..0S.

288 \

(13)

. .

Padlşah-ı aıem-penah _. _. haz~lerlne nesAylh-1 kibAre ve _. _. lhtllAl-i Alemi ve ·

sebeb-1 nizam. u lntlzAmı l'lam lder bir kastde-1 lAtlfdlr kJ her. ~n nqµr ldüp

.

mOdbl _ ile amel itseler bl-lznl'l1ahl

taala

alem. eınn U

eman

v.e ni'am-ı firAvAn He

dolar.

Ve dhAnuo

yo'zl

gOler

idi.· All~ü ta'AIA · ~au~leri ·kerem ü İütfindan sult~-ı zamana

bununla amel

müyesser eyleye. B1:-:mlnnetlhl ve ihsanll)L. ·

· Adi ü dAd it vAr1s~i mülk~ı Süleyman bilmiş ol

· Pek za'1f

oldı şükOh-ı Aı-ı Osm&l bilmiş

ol

· CeddOn

eyle":11

· ayak

c.UvArnnı her

ayd~

bir ·

~yle

demde ·sen

de

çok

_

çok

eyle

dtvan

bilmiş ol

. .

· 'Ehl~I lslru,:1bol safalar süİt11ede her gOşecte· ...

Taşralarda doldı cümle.Ahu efg!n bilmiş ol

~dı

Bagda~

'

ıssısı~da

ehl-l

isJ~

.

askeri

Bund8:h an~a gitmedi-mal ile unvan bilmiş ol

·, .

Girdi tım~r

ehllnrm

kılıçlan hep sanduğa

Anun

:

lçün

'

feth-i düşmen.olmaz

asan

bilmiş

ol

.

Vaktidür

ş)mdi

tedArükler olunsun

şöyle

kim

. . . .

· Eskl d~i:'d~ güç olur sonura derman bitmiş ol

.VOriyor arkada ldük ceddinün zaot ile biz

Şimdl

b~

rhzden

dahı oldı

bu

devran bllmiş

oi

.. KAfüistaria e~r olmağa razı oldı_lar

·

Ur .u ser-gerdan geıer ·Yt;ız bin mOseJman bllmiş oı

. .

.Nice ·avretl~r çeJdlp ni~ kız oğlan boz.dılar ·

ltdller esvAblann

-

alan

talan biJmiş ol

. ' .

'Her

.

tarafttan fitneler kopdı zulü~ler çoğ olup Define kAdlr deglldür ehl-1 tmari bUmlş ol

(14)

.• · ;··· · · , . .. ' ··.:.:...:....tı,..:..::.:,.-->oa,:ıc:;;-.... :ı.;.;-'-"'"'-'· ·•=-·--·~-'-'-,·~· .... ,·-· ~ -- ~ - ~ ~ -- - - -- - -

-Her

ş~ baş

çeküp

fısk

ile

cevre

başladı

Oldı.her bir oftmadıklar m~r--ı m~r~n bilmiş ol

Yakdılar aydın u.

Saruh~

illerin cümle şfra.r

· Nice

il

var

kaJmadı lc;inde bir

can

·

bilrruş ol

· Aldı yük yük akçeyi kanlu Muhamı:ned Beg dahı

·Andan artuk zulm lder her sonra varan bilmiş ol Sahib-1 seyf Ü kalem sen dahı Ka'be hAdimi

~~den

ister

kullanna adı·oeyy!n bilmiş ol . Nainını adlle ,• oklı[\-:ır hutbe vü.slkke senün . .

. Sonlur eJbetde senden adi ü

-

ihsan

bilmiş ol 1

Şenlük olan lleıün yerinde bir ev kalmadi

Kaçdılar

sarp

dağlara doldı

beyc1ban

bilmiş ol

GöçdJler

hep Sarhslara cümle bundan kaçdılar

Doldı bll sünnt ile mülk~J- Horasan bilmiş ol

Aldılar:avretlerin ·ma.ı ile vlrriı.ezlerdl hiç.·

· Dinilen yerlerde oldı nice bin kan bilmiş ol.

Duydılar cümle adüv mülkine dOşmen koyqugun Oldun ey şAhum bütün a'da.ya destAQ bllmlş ol \

. .

Şimdi beş bl~ akçeye mAlik olan hef çift bozar

Ya sipAhl

_

olur o)

ya Türle Türkmen

bUmiş ol

Korkulur bir kJmsetiO~ şer' ile

cOnniln

sormağa Ya sipaht olu(ol

ya

mtr-i mirari bJJmlş ol

Atası'na"anasına kakıyan her Türk olur Yeniçeri

(15)

· ,

. · Askeı1ll0n ağniyAsi ehl~J dükkan ol~lar .

. I . istemezJer İıaıhı

hiç

bozuldı mtı:an. bUmlş ·oı

.

'

YoJ

ile

olurdı herkes ehı.t.mansıb olması -. ~ebt·

so~imaz

oldı batdı

erkan

bilmiş

ol

. ı

· Kaldı

~yakda fakir

9lan slpAht-zldeler .

. Geçcil

anlarun

y~rine

GOrdÇlngan

.

bJlmlş

ol

·

Böyle·zuım

ile kalmsa

Jld

'

üç

yıl

bu

cihan

· inmeye

,

gökden

yere

çok

·ıutf~ı

rahmAn

bilmiş ol ·

' . .

.

va·ız.

olup nice

mOf'sldler

dahı kettAbıar

. KOrsllerde

nak1

ıdeıier klzb

o

bOhtAn bllmlş ol .

''

Kadılar okudugın.tutmaz hatıbler

anlamaz

Korkulur bir

gOngöge

.

ağar

bu

· Kuran

bilmiş

ol

. . - . .

HerkesOn yaouna }<alur ltdOglnJ gö~ller

· c

_

ümle

mJllet cem' olup gösterdi tuğy~ bJlmi, ol,

Oldı

a'y!n u

ekAblr cOmle maglOb-ı·

zenan

DUrlO dOrtO bld'ate başladı· nısvan bilmiş ol

Akla

vO

rnaia

_

mUZ:ır

iken

musır

olup yine

.

Şeyh u şAb içer dutıanı şimdi

yek.'S3n

bllmlş

c,I

Berş

o.

afyon zehr-1

.zakkO~

gibi iken yediler · ,

·

DQ'-tiı kahve-haneleri~ cümle bOldan ·bllmiş ol

. . '

· Şilrb-1 hamr ile livata_ şayi' oldı dOnyede

Bµnlan

ekser iden eşr~ u a'y~ bHmlş ol ·. .

rulşvet almagla botuldı

cOmle

ayınon

st11ün

. . . . '

.

Akçeslz..

vır mansıbı

ehlin~

sult~ bllmlş ol

(16)

ErlO.k ile kimseye dlrlilk vtrllmez gördller

. Her Levend M3llk ucmr:ian okb seg-bAn bllmJş ol

ÇJftçJnOn vannaz cll tohmum yere ekrn~ge_ .

~uruya şlmden glrO bağ ile bostan blhnlş ol

·

sır ~ kıl camı·e. çıkdukça halkun kesretın

..

• • C

Kapuna

geldi dökOldl.avret

oglao bll~lş

ol

MOttall' olmaz

işen

bu alemOn

ahvAJlne _ı.

.

Açmaya

Cennet kapusın sana RıdvAn _bJJmlş o)

· Kullannun

hallnl

senden

S(>rar

perverdJgar

Kunlur:·mahşer

gOnnl

_kıst He mizan bllmlş ol

·Pa.dlşAhum deyletOnde böyle zulm olduğuna

· RazJ

olmaya mukarrer yilce

sobhan

bllrrilş ol

Bu·

dhAnda ref

idem dlrsen

bu

2.'UlmOn cümlesin

Yokla ehli pAdlşahım pekçe her an bitmiş ol

. Blr-lıekrm-1 sAdıkı kenc:Hin mOsahlb eylesen

Blldl~rdJ her umOn sana

l ~

bilmJş ol

Merd-1

sadık ol durur ldm

ldz.b

itmez ser vtrOr

Sldıkun kaqrm bilQr akl ıssı-olan bilmiş oı · .

Binde bir k.lşl. bulunm~ sAdık hem müttekl Her bir ilde azdan azdır ehl-1

ffirkan bllmJş

ol

HemçO lskender sana IAzirn

_. Aristc;>"-yı

haktm

_.

.

Alım akıl

gerek cOmle

vetıran. bilmiş ol /

· BeglerOnden çıkdı hep evvel ceİaıt111k şehA

(17)

I

" . . . _ •.,,,1...·:,c+,c34·- ?t-: ,.,

·:,, •·• ... ·stt:W:"· ,~, ar _rı·

Beş

_

sene

paşaJarun

begler

beglllk

eylemez

. Mansıb elden ttz gldlc.e· olur

arslan

bilmiş

ol

.Ol

sebebden begleriin ·

emiün okuyup

dinlemez

.

Mal

ile mansıb

alanlar

lder isyan bilmiş o)

Bu

du'Acun hak sö:ı.1 yazdİ nzA-yı

Hak

.

lc;On

istemez

asıa

bu,

haJkdan

~

u

~nvan

bilmiş

oi

Kadı-zAde takıfr ltdl pAdlşah·ı Aleme

Meger ol Haklütf ide blldüre saı:ıa·~ıımış ol

Ali Canlb'ln "DöıdOndl Murad Devıtne Dllr Kldı--™e*nln Bir M~

-ZiDD~" başlığı

Jle

yayınladığı

manzCme.

.

,

·1şte Kadı-Zade _. ~ylc bir devirde o man%0meyl

kaleme

_. almış _. Ve "Dör*

dOncQ

Murad"

gibi

sert

bir hOkOmdara

takdim

etmiştir.

Bu-.eser1n bedl't bir

kıy-

· ..

n:ıeti yok,

"Amuca Hüseyin

Paşa" kütüphanesinde mahf'Oz:·blr kJtabm· sonunda

muharrerdir.

Serlevha

olarak

· •suıtan

.

Bayezld Şeyhi I<Adı-%3.denln Sultan

MOrad

Hazretlerine

:

Verdiği

Nasihat-namedir"

ibaresi .bulunmakta ve

şöy~e

.

baş

lamaktadır

: •

H!ln gaflet den uyan ey Al-:-1 Osrnlri bilmiş ol

,Gider

elden aç

gözOri taht-ı Süleyman bllınlş oı

··

· Sen sOrOr ile safalar sOnnede her gOşede

Taşralarda doldu cOmle ah

n efgan

bilmiş ol

· VaktidQr şimdi _tedarik ldeslz çQ~kOm yine

· Bulunur ey pa~lşahım son~a ~yrAn bilmiş ol

Bir

uyur

arkada

ldİn

ceddinin

zabtı

ile

·

Şimdi

blr

.

yQzden

.

dahi

ş~ründO devran

.

bilmiş

ol

Her t~aftcın fitneler kopdu rc'Aya üstüne

. Define kAdlr değUdOr ehl·l tman bll.mlş-ol

. . . ~ '

(18)

,: < C ~ "'7 .. • ı c iiM

Her kişi

bir

baş çeküb nskiıa

cevre

başladı.

Öldı her oftmadı_k t,>lr şah devran blimJş ol .

Yakdılar

Bolu dlylnn tOtOnO

göğe

A~b

.

Ta,ra köyler d~I şimdi oldu VfrAn bil~ oı

. '

. YıkdıJar A~ın u S~han illerin cOmle şJrlr

Ntce iller

var

ki yok içinde bir. cAn bilmiş ol.

.

·Aldı bin yOk akçayı kanlu Mehmeq Bey d~f ·

. . . . '

.

Andan artık

zulm

lder her

sonra

varan

bilmiş,

ol

ŞenlOk

olan lllerOn içinde bir ev

kalmadı

' ' .

. . Kaçdılar

sarp

dağlara doldu ~yaban bilmiş 91

',• Kaftrlstana·estr oJmağa razı oldular

. . .

Doldu hep sO.nnt ile mOlk-1 Hor~ bllmlş .. ol

·sır eşekçi F&i~l .asJım deyü da'vt kılur

Ft'l~haldka

atlan

cümle

kOheylan

bilmiş <>f

Korkann bir

klmsenİI). şer'lyle

_

cOrrnOn

sonriağa

Ya

yeniçeri

dOrOr

yahud

.

slpAhtn

blJ~~ş ol

. AskertnOn ağnl,yhası ehJ-1 dükkan oldular

Eslemezter naıhı ve. bozuldu mizan bll~lş ol

· . Herkcsl.n ltdlkle~yanma kaldı_gördOler ·

Cümle millet c.em' olub gösterdi lsyAn bllmlş ol

Bir

sene~ğler beğller. zabt~ı

mansOb

eylemez ·

• > • • •

Mansıb

elden

tli

gidecek

olur arslan btımlş·

ol

.

Ol sebebden beğlerln emrin okuyub dinlemez

,' . . , '

·. Mal ile mansıb alanlar lder

isyan

bilmiş ol

1 • . • 1

(19)

f

BerşO

afyon zehr-1 zukkOm gibi iken yediler .. ·

Doldu kahveler lçl beng1:I~ hayran b!lmJş ol

. . . . .

Çlftçlnln.varm~ eJHohmunu ye~ ~~eğe

Kurudı şimdi

gerO

hep bağ

ti

bostan· bilmiş ol Pönnedln mi ·ami'a çıktıkça halkın :kesretin

Kapuna geldi döküldü

avrat

~ğıan

· biJ~ş ol

.

- .

· MuttaH' olmaz isen bu ·aıemün ahvaline

· Açmaya cennet kapusun sana Rıdvan blJmlş ol

Padişah.um. dev~etlnde

böyle

zulm olduğuna

RAzı

olmaya

buna·

ol yüce Sultan

bilmiş

ol

·

Kantje

varsa

askerin

mansOr

olu~maz

vechine

zuım

ile nusret ~iiyesser

olmaz ey

~

bilmiş oı

·

,;Kirk bir beyitten teşekkOI eden kasidenin belll.başh parçalan.bunlardır. ·.

KAdı-zaçte DördüncU Mur&d'ın .nezdinde Na'ıma'nin ta'btrtne göre 'TtlbAn · . ·

ve

ntl~-ı kell.mAtı"

hAlz ..

bir

adamdı.

Bütün. bu ltibAnha ve taassubuna

rağmen

·

.

...

.

her ha1de pek çesür bir adam imiş ki o hükOmdann yüz~ne. şahsının v~ dev., rinln

kusurlannı.

bir·

kısmını

Y4kanya·

naklettiğimiz

·manzQme iie pervAs•tta

vu-:-. rabllmlştlr."

' ..

(20)

. -cw>«• "'' : - - e •en ?:::ın ·a:ıc:,:c_-....-, ... - - -~ - -- - - - :

-\ . Her ıdşi bir baş çeküb fıskıla cevre başladı .

Oldı her onmadık blr·şah devrAn bilmiş ol

YakdıJar Bolu dtyann tütOntı_göğe Ağub_

Taşra köyler dahi şlmdi oldu vlrart bilmiş ol

.

Yıkdıla.r Aydın u Saruhan illerin cümle. şJrAr

Ntce iller var ki yok içinde bir

can

bilmiş ol

Aldı bin yük akçayı kanlu MehmeQ Bey dahi

Andan

artı

.

k

zulm lc::ter her sonra varan

bilmiş

ol .

.

Şenlük olan lllerün içinde bir ev kalmadı

Kaçdılar sarp· dağlara doldu beyaban bilmiş ol K!flristAna esir olmağa rAzı oldular

Doldu hep sünnt ile mülk-J Horas~ bilmiş ol .

Bir eşekçJ Fa.rts~ı aslım deyO da\tt lolur ·

Fl'l-haklka atlan cQmle küheylan bilmiş ol

Korkann bl~ kimsenin şer'iyle cürmün somıağa

va

yeniçeri ctürur. yahud stpahan biJmiş ol

~kerinOn ağnlyhası ehl-1 dükkan oldular -· .

E.sJemeiJer narhı ve bozul~u mizAn bilmiş ol Herkesin ltdikJerl

yanina

kaJdı gördüler

Cilmle

millet

cem'

olub göste~dl

isyan

bilmiş ol ..

Bir sene.beğler beğl}er zabt-ı rnansOb eylemez

J\IW1sıb

elden tiz gidecek

olu~ arslan bilmiş ol

Ol sebebçfon beğlerin emıio okuyub dinlemez

Mal ile mansıb alanlar lder

isyan

bilmiş ol

/

1 . !

(21)

••

. ı-.: . \

\ .:. ' . :"'..'

297

(22)

.ı--,·· --.ıse:ec vse·1·-,.· ·-· . ·., ) " ) > --=--, .... '""'.,,....ıc:::,~---· .· ' ·; ;