Cumhuriyet Üniversitesi Di Hekimli i Fakültesi Dergisi Cilt:7 Say :1-2004
* Süleyman Demirel Üniversitesi Atabey Meslek Yüksekokulu 32670 ISPARTA ** Cumhuriyet Üniversitesi Di hekimli i Fakültesi Periodontoloji AD. 58140 S3VAS
ANADOLU’DA D VE D ET LE LG L HASTALIKLARIN TEDAV S NDE HALK
ARASINDA YAYGIN OLARAK KULLANILAN B TK LER, KULLANIM EK LLER VE
B TK SEL ÖZELL KLER
Yrd.Doç.Dr. Orhan Vedat Gürsoy* Dr.Dt.Ulvi Kahraman Gürsoy**
ÖZET
Hastal k etkenlerinin dünyan n varolu u ile birlikte dünya üzerinde olduklar bilinmektedir. Dolay s yla ilk insanlar n dahi hastal klara kar bir korunma yöntemi oldu u dü ünülmektedir. Tarih öncesi dönemlerden günümüze, zengin bir floraya sahip Anadolu’da, hastal klara kar bitkiler tedavi amaçl uygulanmaktad r. 3nsanlarda en yayg n görülen hastal k olan di ve di eti hastal klar na kar da, günümüzde Anadolu’da halk aras nda, çe itli bitkiler tedavi amac yla kullan lmaktad r. Bu amaçla kullan lan bitkiler incelendi inde modern di hekimli inin de faydalanabilece i veriler elde edilecektir.
SUMMARY
It is very well known that history of disease factors were as old as world history. Hence, its thought that even in prehistoric times man had its own way to fight against diseases. Anatolia has a very rich plant flora, and plants were used as curative for some diseases for a very long time. As dental and periodontal diseases are the most common disease forms for human beings, some herbal therapies were also defined for them. Investigation of such public herbal receipts could be useful for modern dental therapies.
Bitkilerin gerek Anadolu’da gerekse tarihteki di er eski yerle im bölgelerinde ilaç olarak kullan m milattan önceki y llara kadar uzanmaktad r. Hakkari’nin güneyindeki ?anidar Ma ras ’nda ortaya ç kart lan Neanderthal mezarlar içerisinde bulunan bitki örnekleri, Anadolu insan n n Paleolitik (Yontmata ) ça ndan beri bitkileri tedavi amac ile kulland n göstermektedir.1,2 Tarihte bilinen en eski
reçete kal plar ndan biri Hititlere aittir. Ancak Sümerlerden ve M s rl lardan kalan tablet ve yaz tlarda da ifal bitkiler hakk nda bilgiler bulunabilmektedir.3,4 Eski ça larda hem yabani
bitkiler hem de özellikle kültürleri yap larak üretilen bitkilerden ilaç yap m nda faydalan lm t r.3 20.
yüzy l n ba lar nda sentetik kimyan n farmakolojide olu turdu u ilerleme bitkilere tedavi amaçl yönelmeyi azaltsa da, ayn yüzy l n sonlar na do ru, daha ucuz ve daha kolay ula labilir olmalar , toksik ve yan etkilerinin daha az olmas ve do al olmalar sebebiyle bitkisel ilaçlar ‘alternatif t p’ ve benzeri
isimler alt nda yeniden popüler olmu lard r. Avrupa bitki esasl tedavi amaçl preperatlara 1994 y l nda 6 milyar dolar, Japonya ise 2.1 milyar dolar harcam t r.5
Ülkemizin co rafyas itibariyle çok geni (10,000 tür) bir bitkisel floras vard r.6 Dolay s yla bitkilerin
t pta tedavi amaçl kullan m için çok uygun bir ekosistem vard r. Anadolu’da bitkilerin t bbi tedavi amaçl kullan m n inceleyen yay n say s çok olsa da bunlar içinde di hekimli ini ilgilendiren durumlar n tedavisi ile ilgili doküman say s maalesef s n rl d r. Bu derlemede Anadolu kültüründe bitkilerin t bbi amaçl kullan m n inceleyen ara t rmalar içinden en geni kapsaml olanlar seçilmi , ve bu ara t rmalar içinde di ve di eti hastal klar ile ilgili hastal klar n tedavisinde kullan lan bitkiler incelenmi , ve en yayg n kullan lan bitkilerin kullan m ekilleri ve bitkisel özellikleri incelenmi tir.
Cumhuriyet Üniversitesi Di Hekimli i Fakültesi Dergisi Cilt:7 Say :1-2004
65
Di, ve Di,eti Hastal-klar-nda Tedavi Amaçl-
Kullan-lan Bitkiler, Kullan-m ekilleri ve
Bitkisel Özellikleri:
Bu konuda yap lm yay nlar içerisinden kapsamlar bu derlemenin amac na uygun olan 4 tanesi seçilmi ve bu ara t rmalar içerisinde bahsedilen di ve di eti hastal klar tedavisinde kullan lan bitkiler Tablo 1’de özetlenmi tir.
Di, A2r-s- Di, Apsesi Di, Çürümesi Di,eti Kanamas- Di,eti ltihab- Di,lerin Beyazlat-lmas- ekercio2lu N.(7) Ebegümeci, Kekik+Karaba o tu +Biberiye +Çörekotu, Kimyon,Kekik, Papatya, Adaçay H.H.Osman Efendi(8) Kekik+Karaba o tu +Biberiye +Çörekotu, Üzüm+Sar msa kAnd z kökü, K rnanesi, Afyon+Sirke K na +Tereya Karabiber +Afyon Narçiçe i +Me etozu +Maz tozu +Karabiber Gülsuyu +Dut urubu +Gülya Meyan kökü +Geyikboynuzu +Mesteki Koç H.(3) Çobançantas , O ul otu, Sinirli ot, Karanfil,MeyanS ar msak Adaçay , Hatmi, Sinirli ot, Sö üt, Su karanfili, Sumak, And z Ebcio2lu N.(9) Karanfil Ahududu, Bö ürtlen, Çoban Çantas , Adaçay , Cezayir Menek esi
Tablo 1: Çe itli ara t r c lar taraf ndan derlenen Anadolu’da di ve di eti hastal klar n n tedavisinde halk taraf ndan kullan lan bitkilerin isimleri.
Tablo incelendi inde halk aras ndaki tabirleri ile di a r s , di apsesi, di çürümesi, di eti kanamas , di eti iltihab ve di lerin beyazlat lmas amaçlar yla yakla k 20 ayr bitkinin beraber yada ayr ayr kullan ld görülmektedir.
Bu amaçlar ile kullan lan bitkilerin isimleri, kullan m ekilleri ve bitkisel özellikleri a a dad r:
Ebegümeci: (Malva sylvestris L.) Anadolu’nun hemen her bölgesinde bulunur. %15-20 Müsilaj, %7 malvin, % 1 glukoz ve esansiyel ya içerir. Taze yapraklar ndan elde edilen lapa di eti enfeksiyonlar n n a r lar n dindirmek üzere kullan l r.3,6
Kekik: (Thymus vulgaris L.) Çok y ll k bir Akdeniz bilgisidir. Uçucu ve kokulu bile iklere sahiptir. En önemli uçucu ya bile ikleri thymol ve karvakrol’dur. Ayr ca cineol, cymol, linelol, borneol, ginen’ de içerir. Karaba otu, Biberiye ve Çörekotu ile yap lan kar m n di a r lar na iyi geldi ine iyi geldi ine inan lmaktad r. Ayr ca kaynat lmas ile elde edilen s v ile gargara yap larak yine ayn amaçla
kullan lmaktad r. Çiçekli dallar ndan su buhar distilasyonu ile elde edilen uçucu ya antiseptik amaçl kullan lmaktad r.(3,6)
Papatya: (Matricaria chamomilla L.) Anadolu yöresinde hemen her bölgede yeti ir. Esas etken maddesi chamazulen, terpenik, bisabolol ve matricin’dir. Yapra ve çiçekleri kaynat larak elde edilen s v ile yap lan gargaran n oral enfeksiyonlara iyi geldi ine inan lmaktad r.(10)
Adaçay : (Salvia officinalis L.) Akdeniz kökenlidir. Türkiye’de do al olarak 90 tür Salvia yeti mektedir. En önemli bile enleri tuyon, sineol, kafur ve borneol’dur. En yayg n kullan m yapraklar n n kaynat larak çay gibi içilmesidir ancak infüzyon, dahilen ve gargara formlar nda da kullan l r.(6)
Sar msak: (Allium sativum L.) Anadolu’ da her bölgede yeti tirilir. Allicin içerir. Halk aras nda hemen her hastal kta kullan l r, dövülmü formunun di üzerine kondu unda di a r s n azaltt na inan lmaktad r.(11)
And z: (Juniperus drupacea L.) Anadolu’da, Akdeniz bölgesinde, Toroslarda yayg n olarak bulunur. Bile iminde stearopten, alant asidi, alantol, kadinen, triterpen ve fenol bulundurur. Kökünde ayr ca saponinler, inülin, alkoloitler ve benzoy asitleri tespit edilmi tir. Köklerinden demlenen çay ve spiritli özütü di a r s ve di apsesi tedavisinde yöresel olarak kullan lmaktad r.(11)
Nane: (Mentha piperita L.) Ülkemizde 70 kadar türü yeti mektedir. Mentol içerenler ve carvon içerenler olarak iki ana gruba ayr labilir. Yapraklar ve destilasyonla elde edilen uçucu ya kullan l r. Halk taraf ndan daha çok kurutulan nane yapraklar s cak suda k sa bir süre bekletilerek uçucu ya lar n suya geçmesi sa lan r ve çay eklinde içilir. Kuvvetli içeri inden dolay baz yörelerde buna nane ruhu da denir. Di a r s na iyi geldi ine inan lmaktad r.(6,11)
Çoban Çantas : (Capsella bursa-pastoris L. Med) Akdeniz ve do u kökenli olsa da Anadolu’nun her bölgesinde yeti ir. Kolin, nikotin, asetilkolin, saponin, içerir. Yapraklar n n ve tohumlar n n kaynat lmas ile elde edilen s v yla gargara yap lmas n n di a r s n ve di eti kanamas n azaltt na inan lmaktad r.(3)
O ulotu: (Melissa officinalis L.) Akdeniz kökenlidir. Tanen, sitral, sitronellol, linalol içerir. Kuru veya taze yapra ndan haz rlanan infüzyonu yada
Cumhuriyet Üniversitesi Di Hekimli i Fakültesi Dergisi Cilt:7 Say :1-2004
66
yapraklar n n kaynat lmas ile haz rlanan çay di a r s na kar kullan l r.1
Sinirli Ot: (Plantago spp.) Trakya ve 3stanbul da dahil olmak üzere Anadolu’nun her bölgesinde yeti ir. Rinantin, salisilik asit, tanenler ve acicubin içerir. 3nfüzyon ve dekoksiyonunun di a r s ve di apsesine iyi geldi ine inan lmaktad r, ayr ca taze yapra do rudan enfeksiyonlara uygulanmaktad r.6
Karanfil: (Eugenia caryophyllata Thunb.) Tropik iklim bölgeleri as l ya am alan d r. % 15-20 uçucu ya , %13 tanen, %10 sabit ya içerir. Çiçek tomurcuklar ve çiçek saplar kurutularak kullan l r. Karanfilden elde edilen öjenol modern di hekimli inde antiseptik ve analjezik olarak kullan lmaktad r. Kullan l a zda çi neme veya tanelerinin suda kaynat l p çay n n içilmesi
eklindedir.
Meyan: (Glycyrrhiza glabra L.) Ege, Akdeniz, Do u ve Güneydo u anadolu bölgelerinde yeti ir. Glycyrrhizik asit içerir. Di a r lar nda kökünden elde edilen ekstreler, di lerin beyazlat lmas nda ise geyik boynuzu ve mesteki kar m kullan l r.1
Hatmi: (Altaea officinalis L.) Karadeniz ve Trakya bölgelerinde yayg nd r. Asparakin, sakkaroz, pektin ve karotin içerir. Çiçek, yaprak, tohum ve kökleri di iltihaplar nda kullan l r.6,11
Sö üt: (Salix spp.) Anadolu’da yay lm halde 25 türü bulunmaktad r. Tanen ve salisilin glikozidi içerir. Kurutulmu sö üt kabuklar ndan haz rlanan çay di eti ve di er oral iltihaplarda kullan lmaktad r.3
Afyon(Ha ha ):(Papaver somniferum L.) Hititlilerden beri Orta Anadolu’da ekimi yap lmaktad r. Süt olum döneminde kapsülleri çizilerek elde edilen sak z halen de t pta ilaç yap m nda kullan lmaktad r. Ekimi bir çok ülkede yasaklanm yada s n rlanm t r. Tohumunda alkoloid eseri miktarda oldu undan ya ç kar l r ve baharat olarak da kullan l r. As l etkisi analjezikdir.6,11
Cezayir Menek esi: (Vinca major L.) Sar l c yava büyüyen gölgeliklerde yeti en sar l c bir bitkidir. Toprak üstü aksam , yapraklar ve çiçekleri gölgede kurutularak kullan l r. üstü k s mlar vinkamin, izovinkamin, vinkamirin gibi kanser tedavisinde kullan lan ilaçlar n bile iminde yer alan alkoloidleri içerir.3,11
Maz : (Thuja orientalis) Anadolu’da en çok yeti en türdür.Tohumlar d etli k sm yla birlikte süt
olumunda gölgede kurutulur yada sadece tohumlar tamamen olgunla t ktan sonra küçük kozalaklar n içinden ç kar l r ve her iki ekliyle de ö ütülerek kullan l r. Di a r lar na kar haricen kullan l r.6,11
TARTI MA
Bir çok bitkisel tedavi dünyan n çe itli bölgelerinde yüzy llard r kullan l yor olsa da, geleneksel kullan m etkinli in bilimsel bir kan t olamaz. Etkinli in de erlendirilmesi için alt n standart olarak rasgele yap lan klinik çal malar kabul edilmektedir. Günümüze kadar yap lan ara t rmalar, baz bitkisel tedavilerin etkinliklerini kan tlam olsalar da12-14, halk aras nda yayg n kullan m na ra men
klinik ara t rmalarda etkisiz bulunan bir çok bitkisel ilac n da var oldu unu göstermi tir.15-16 Bitkisel
ilaçlar n bu yüzy l n sonunda tekrar popüler hale gelmesinde bu preperatlar n do al ve daha az toksisiteye sahip olmalar n n büyük etkisi vard r.17
Ancak bitkisel preperatlarda yer alan topraktan kar an a r metaller, tar m ilaçlar ve mikroorganizmalar bu konu hakk nda daha dikkatli olunmas gerekti ini göstermektedir. Ayr ca dünya genelinde 500,000 den fazla bitki türü oldu u dü ünüldü ünde, toplumun hangi bitkilerin hangi hastal klar n tedavisinde kullanabilece ini eksiksiz olarak bilmesi mümkün görülmemektedir.3,6
Di hekimli i alan nda bitkisel ekstreler kullan larak yap lm olan çal malarda genellikle gargara formlar kullan lm ve ba ar l sonuçlar elde edilmi tir.18
Dolay s yla, ülkemizde nesillerdir kullan lmakta olan bitkilerden elde edilebilecek faydalar reddetmek yerine, rasgele kontrollü çal malarla bu yöresel reçetelerin do ruluk paylar n n ara t r lmas ve ba ar l sonuçlar n yeni preperatlar n üretilmesinde kullan lmas n n daha do ru olaca öngörülebilir.
KAYNAKLAR:
1) Solecki RS. Shanidar: The humanity of Neanderthal man. London. 1972.
2) Baytop T. T bbi bitkiler ve kullan lar hakk nda Anadolu halk aras ndaki bilgilerin kaynaklar -Herba Medica. 1996. 3) Koç H. Do rudan do adan bitkilerle sa l kl ya ama. Ümit Ofset. Tokat 2002.
4) Küçükhüseyin C. Farmakoloji tarihine k sa bir bak . http://www.ctf.edu.tr/farma/album/farmatarih.pdf
Cumhuriyet Üniversitesi Di Hekimli i Fakültesi Dergisi Cilt:7 Say :1-2004
67 5) Meredith MJ. Herbal neutricials: A primer for dentists
and dental hygenists. Journal of Contemporary Dental Practice 2001;15(2):1-24.
6) Baytop T. Türkiye’de bitkiler ile tedavi. Nobel T p Kitapevi. 1984.
7) ?ekercio lu N. Pratik kullan l ifal bitkiler ansiklopedisi. Bilim Teknik Yay nevi 3stanbul 1999. 8) Osman Efendi H.H. Hastal k uzun ömür için ifal bitkiler ve emraz. Pamuk Yay nlar 3stanbul 2002.
9) Ebcio lu N. Sa l m z için yararl bitkiler, Remzi Kitabevi 3stanbul 2003.
10) Atasü E. Components of Matricaria chamomilla volatile oils. In: Ba er KHC.&Güler N. Essential oils. Istanbul 1993. 11) Davis PH. Flora of Turkey and the East Aegean Islands. University Press. Edinburgh, UK. 1982.
12) Pittler MH, Ernst E. Ginko bilboa extract for the treatment of intermittent claudication: a meta analysis of randomized trails. American Journal of Medicine 2000;108:226-281.
13) Ernst E, Pittler MH. Gingo bilboa for dementia: a systemic review of double-blind placebo-controlled trail. Clinical Drug Investigations 1999;17:301-308 .
14) Vogler BK, Pittler MH, Ernst E. The efficacy of ginseng: a systemic review of randomized clinical trails. European Journal of Clinical Pharmacology 1999;55:567-575.
15) Budeiri D, Li Won Po D, Dornan JC. Is evening primrose oil of value in the treatment of premenstrual syndrome? Controlled Clinical Trials. 1996;17:60-68.
16) Stevinson C, Pittler MH, Ernst E. Garlic for controlling hypercholesterolemia. Annals of Internal Medicine 2000;133:420-429.
17) Little JW. Complementary and alternative medicine: Impact on dentistry. Oral Surgery, Oral Medicine, Oral Pathology, Oral Radiology, and Endodontology. 2004;98:137-145.
18) Pistorius A, Willershausen B, Steinmeier EM, Kreislert M. Efficacy of subgingival using herbal extracts on gingival inflammation. Journal of Periodontology 2003;74(5):616-622.
Yaz-,ma Adresi:
Yrd.Doç.Dr.Orhan Vedat Gürsoy Süleyman Demirel Üniversitesi Atabey Meslek Yüksekokulu 32670 Atabey ISPARTA
Tel: (246) 2713036 Faks: (246) 2713035
