T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI
ESKİ TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI
BÂLÎ
HAYATI EDEBÎ KİŞİLİĞİ
DÎVÂNININ TENKİTLİ METNİ
(İNCELEME-METİN)
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Danışman
Prof. Dr. Ahmet SEVGİ
Hazırlayan
Muhammed YAŞAR
Konya-2005
İ Ç İ N D E K İ L E R Ö N S Ö Z ……… 0 4 K I S A L T M A L A R … … … 06 G İ R İ Ş B Â L Î ’ N İN Y A Ş A D I Ğ I D E V R E T O P L U B A K IŞ A . S İ Y A S Î D U R U M … … … . 07 B . K Ü L T Ü R E L v e E D E B Î D U R U M … … … 1 3 I . B Ö L Ü M B Â L Î ’ N İN H A Y A T I , E S E R L E R İ v e E D E B Î Ş A H S İ Y E T İ 1 . H A Y A T I … … … . . 1 9 B Â L Î M A H L A S L I D İ Ğ E R Ş A İR L E R … … … … . . … . 2 2 2 . E S E R L E R İ A . R İ S A L E L E R İ … … … . . 2 5 B . D İ V A N I a . T E R T İ B İ … … … 2 5 b . N Ü S H A L A R I … … … 2 6 3 . E D E B Î Ş A H S İ Y E T İ … … … . . 2 7 4 . B Â L Î ’ Y E T E S İR L E R … … … 3 4 I I . B Ö L Ü M D İ V A N İN C E L E M E S İ A . Ş E K İL Ö Z E L L İ K L E R İ 1 . N A Z IM Ş E K İL L E R İ… … … 3 5 D İ V A N D A K U L L A N I L A N N A Z I M Ş E K İ L L E R İ V E B E Y İ T S A Y IL A R I… … … 3 6 2 . V E Z İ N… … … . . 3 7 D İ V A N D A K U L L A N I L A N V E Z İ N L E R v e N A Z I M Ş E K İ L L E R İ… … … . . 4 0 3 . K A F İ Y E V E R E Dİ F… … … . . 4 1 B . M U H T E V A Ö Z E L L İ K L E R İ 1 . Â Y E T V E H A D İS L E R… … … . 4 2 2 . A T A S Ö Z L E R İ… … … . 4 6 3 . D E Y İ M L E R … … … …… … … . . . 4 7 4 . Â D E T V E İ N A N IŞ L A R .… … … 5 1 5 . E D E B Î S A N A T L A R … … … . … … … 5 2 B İ B L İY O G R A F Y A .… … … . 6 9 I I I . B Ö L Ü M T E N K İT L İ M E T İN T E N K İT L İ M E T N İ N H A Z I R L A N M A S I N D A T U T U L A N Y O L … … … . 6 2 T R A N S K R İ P S İY O N A L F A B E S İ … . . … … … . 6 4
D Î B Â C E … … … . 6 5 K A S İ D E L E R … … … . . 0 7 3 G A Z E L L E R … … … . 1 2 8 S O N U Ç … … … 2 8 0 İ N D E K S … … … . . 2 8 2 T I P K I B A S I M … … … . 2 8 8
Ö N S Ö Z E n ö n e m l i k ü l t ü r e l g e ç m i ş i m i z o l a n v e e d e b i y a t t a r i h i m i z d e a l t ı a s ı r g i b i u z u n b i r z a m a n d i l i m i n d e v a r l ı ğ ı n ı s ü r d ü r e n D i v an E d eb i y a t ı a l a n ı n d a y a p ı l a n ç a l ı ş m a l a r ı n s a y ı s ı n d a s o n y ı l l a r d a b i r a r t ı ş g ö z l e n m e k t e d i r . B u n a r a ğ m e n h â l â ü z e r i n d e ç a l ı ş m a y a p ı l m a y a n D i v a n E d e b i y a t ı m e n s u p l a r ı d a m e v c u t t u r . B i z d e b u ç a l ı ş m a m ı z d a ; k a y n a k l a r d a k e n d i s i y l e i l g i l i b i l g i l e r e r a s t l a m a k p e k m ü m k ü n o l m a y a n 1 6 . y ü zy ıl i s i m l e r i n d e n B â l î Ç e l e b i ’ n i n h a y a t ı n ı v e e d eb î ş a h s i y e t i n i t a n ı ta r a k d iv a n ı n ı n t e n k i t l i m e t n i n i o r t a y a k o y m a y a ç a l ı ş t ı k . Y u k a r ı d a d a d eğ in d iğ i m i z g i b i h ak k ın d a y o k d e n e c e k k a d a r a z b i l g i o l a n B â l î ’ n i n d i v a n ı n ı n t e n k i t l i m e t n i n i h a z ı r l a d ı ğ ı mı z ç a l ı ş m a m ı z g i r i ş t e n s o n r a ü ç b ö l ü m d en o l u ş m a k t a d ı r . G i r i ş t e ş a i r i m i z i n y aş a d ığ ı d ö n em i n s i y a s î , k ü l t ü r e l v e e d e b î d u ru m u h a k k ı n d a b i l g i v e r m e y e ç a l ı ş t ı k . B i r i n c i b ö lü m d e ş a i r i n h a y a tı , a y n ı m a h l a s l ı d i ğ e r ş a i r l e r , e d e b î k i ş i l i ğ i v e ş a i r i e t k i l e y e n i s i m l e r y e r a l m a k t a d ı r . Ş a i r i n h a y a t ı n a d eğ i n i r k e n b i r k a ç t e z k i r e d e v e k a y n ak t a y e r a l an k ı s a b i l g i l e r i d e r l e d i k . Ş a i r i m i z l e a y n ı m a h l a s a s a h i p 8 ş a i r t e s p i t e t t i k . B u n l a r l a i l g i l i k a y n a k l a r d a n u l a ş t ı ğ ı m ı z b i l g i l e r i v e r d i k . Ş a i r i n h a y a tı n d an s o n r a , e l i m i z d e s a d e c e d i v a n ı m e v c u t o l d u ğ u i ç i n d i v a n ı n ı n ta n ı t ı m ı n ı , t e r t i b i v e n ü sh a l a r ı o l m a k ü z e r e i k i b a ş l ı k a l t ı n d a y ap t ı k . Ş a i r i n e d e b î ş a h s i y e t i d e ğ e r l e n d i r i l i r k e n e l i m i z d e k a y n a k b u lu n m ad ı ğ ın d an ş i i r l e r i n d e n y o l a ç ı k a r a k b i r t e s p i t t e b u l u n m a y a ç a l ı ş t ı k . Ş a i r e t e s i r e d e n i s i m l e r k o n u s u n d a n a z i r e y a z d ı ğ ı ş a i r l e r i d i k k a t e a l a r a k b i r s o n u c a v a r m a y a ç a l ı ş t ı k . İ k i n c i b ö lü m d e d iv a n i n c e l e m e s i ş e k i l ö z e l l i k l e r i v e m u h t e v a ö z e l l i k l e r i o l m a k ü z e r e i k i b aş l ı k a l t ı n d a y ap ı l d ı . Ü ç ü n c ü v e so n b ö lü m d e ç a lı ş m a mı z ı n ö zü n ü o l u ş tu ran d i v an ı n t e n k i t l i m e t n i b u l u n m a k t a d ı r . T e n k i t l i m e t n i h a z ı r l a r k e n
e l i m i z d e k i i k i n ü s h a d a n h e r h a n g i b i r i n i e sa s a l m a d ı k . E n d o ğ ru m e t n i o r t a y a k o y m a y a g a y r e t e t t i k . A y rıc a m e t n i h a z ı r l a r k e n d ö n e m i n s e s h u s u s i y e t l e r i n i d e g ö z ö n ü n d e b u lu n d u rd u k . E d e b i y a t t a r i h i n d e p e k f a z l a b i l i n m e y e n b i r i s i m ü z e r i n d e y a p m a y a g a y r e t e t t i ğ i m i z b u ç a l ı ş m a m ı z d a o r t a y a m ü m k ü n o l d u ğ u n ca k u su r s u z b i r ç a l ı ş m a k o y m a y a g a y r e t e t t i k . F a k a t u l a ş a b i l e c e ğ i m i z k a y n a k sa y ı s ı n ı n y o k d e n e c e k k a d a r a z o l m a s ı ö n ü m ü z e b i r t a k ı m m ü ş k ü l l e r ç ı k a r d ı . T e m e n n i m i z ç a l ı ş m a m ı z ı n b i z d e n so n r ak i l e r e f a y d a l ı o l m a s ı d ı r . Ç a l ı ş m a m e s n a s ı n d a , eğ i t i m e b a ş l a d ı ğ ı m i l k y ı l d a n b e r i m a d d î v e m a n e v î h i ç b i r d e s t e ğ i n i e s i r g e m e y e n a i l e m e , y a zı m s ı r a s ı n d a h e r k o n u d a y a r d ı m c ı o l a n a r k a d aş ı m Ö z h a n A Y D IN ’ A , l i s a n s v e y ü k s e k l i s a n s e ğ i t i m i m s ı r a s ı n d a y a k ı n i l g i l e r i n i g ö rd ü ğ ü m k ı y m e t l i h o c a l a r ı m P r o f . D r . E m i n e Y E N İ T E R Z İ’ Y E v e Y a r d . D o ç . D r . S e m r a T U N Ç ’ A v e ç a l ı ş m a m e s n a s ı n d a d a n ı ş m a n h o c a m o l a r a k h e r k o n u d a b i l g i l e r i n e v e t e c r ü b e l e r i n e b a ş v u r d u ğ u m ; h e r z a m a n f i k i r l e r i y l e b an a ş e v k v er e n , k ıy m e t l i z a m a n l a r ı n ı b e n im i ç i n h a r c a y a n , h e r z a m a n ö r n e k a l d ığ ı m k ı y m e t l i h o c a m P r o f . D r . A h m e t S E V G İ ’Y E s o n s u z ş ü k r a n l a r ı m ı s u n a r ı m . M u h a m m e d Y A Ş A R K o n y a – 2 0 0 5
K I S A L T M A L A R a g e : A d ı g e çe n e s e r a y : A y n ı y e r b k z . : B a k ı n ı z C : C i l t F a k . : F a k ü l t e s i G : G a z e l H a z . : H a z ı r l a y a n h . : H i c r î İ : İ s t a n b u l Ü n i v e r s i t e s i N ü s h a s ı N o : 3 4 9 6 İ Ü : İ s t a n b u l Ü n i v e r s i t e s i K : K a s i d e K t p . : K ü t ü p h a n e s i m . : M i l a d î m d . : M a d d e M E B : M i l l î E ğ i t i m B a k a n l ı ğ ı s . : S a y f a T D K : T ü r k D i l K u r u mu T K A E : T ü r k K ü l t ü r ü n ü A r a ş t ı r m a E n s t i t ü s ü T T K : T ü r k T a r i h K u ru m u Y : Y a p ı K r e d i N ü sh a s ı N o : 1 0 8 0 Y a y . : Y a y ı n ı
G İ R İ Ş B Â L Î ’ N İ N Y A Ş A D I Ğ I D E V R E G E N E L B A K I Ş∗ A . S İ Y A S Î D U R U M O n b e ş i n c i y ü zy ı l , O s m a n lı D e v l e t i n i n v e T ü r k E d e b i y a t ı n ı n g e l i ş m e y e b a ş l a d ı ğ ı d e v i r d i r . D e v l e t i n s ı n ı r l a r ı s i y a s î a l a n d a y e n i t o p r a k l a r ı n a l ı n m a s ı y l a g e n i ş l e m i ş , S e l ç u k lu D e v l et i n i n y ı k ı l ı ş ı n d a n s o n r a A n a d o l u d a b a ş l a y a n s i y a s î b ö l ü n m e l e r e v e u z u n s ü re y a ş a n a n k a r g a ş a y a s o n v e r i l m iş t i . F a t i h S u l t a n M e h m e t z a m a n ı n d a İ s t a n b u lu n d a a lı n m a s ı y l a T r a k y ad a v e A n a d o lu d a m e r k e z e b ağ l ı , s a ğ l a m t e m e l l e r ü z e r i n e o t u r a n s i y a s î b i r b i r l i k t e l i k s a ğ l a n a b i l m i ş t i . Y u k a r ı d ak i g e l i ş m e l e r i n d e ı ş ı ğ ın d a o n a l t ı n c ı a s ı r h e m O s m a n l ı D e v l e t i n i n h e m d e O s m a n l ı E d e b i y a t ı n ı n b ü y ü k b i r g e l i ş m e g ö s t e r e c e ğ i v e e n p a r l a k z a m a n ı n ı y a ş a y a c a ğ ı d ö n e m o l a c a k t ı r . O n a l t ı n c ı y ü zy ı l O r t a A sy a d ak i d e v l e t l e r i n s i y a s î b a k ı m d a n d a ğ ı l m a v e k ü l tü r e l a ç ı d a n d a ç ö k ü ş d ev re s i o l m a s ı n a r a ğ m e n , O s m a n l ı ’ n ı n b i r k a ç ı ç o k g ü ç l ü p a d i ş a h l a r ı n i d a r e s i n d e b ü y ü m e v e g e l i ş m e s i n i s ü r d ü r e r e k b ü y ü k b i r i m p a r a t o r l u k h al i n e g e l d i ğ i
∗ Bu bölümün hazırlanmasında şu kaynaklardan yararlanılmıştır:
Nihat Sami Banarlı, “16. Asır Osmanlı Türkçesi Edebiyatı”, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C.1, MEB, İstanbul, 1997, s.557-630.
Haluk İPEKTEN - Mustafa İSEN, “16. Yüzyıl Divan Edebiyatı”, Türk Dünyası El Kitabı, C.3, TKAE Yay., Ankara, 1998, s.169-203.
Haluk İPEKTEN ( ve diğerleri ) , “16.yy Divan Nazmı”, Büyük Türk Klasikleri, C.3, Ötüken-Söğüt Yay. İstanbul, 1986, s.195-210.
Hasibe MAZIOĞLU, “Eski Türk Edebiyatı” Türk Ans. C.32, MEB, Ankara, 1983, s.111-122.
İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI, Osmanlı Tarihi, C.2, TTK, Ankara, 1948, s.233-420. Nevzat KÖSEOĞLU, “16. Yüzyılda Türk Dünyası” Büyük Türk Klasikleri, C.3, Ötüken-Söğüt Yay. İstanbul,1986, s.137-170.
Nevzat KÖSEOĞLU, Türk Dünyası Tarihi ve Türk Medeniyeti Üzerine Düşünceler, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1991, s.207-267.
d ö n e m d ir . B u y ü z y ı l d a , O s m a n l ı D e v l e t i n i n ç o k g ü ç l ü b i r d e v l e t h a l i n e g e l m e s i n d e ö n e m l i r o l o y n a m ı ş v e t a r i h i m i z e y ö n v er m i ş ş u i s i m l e r t a h t t a b u l un u y o r d u : 2 . B a y e z ı d ( 1 4 8 0 - 1 5 1 2 ) , Y a v u z S u l t a n S e l i m ( 1 5 1 2 1 5 2 0 ) , K a n u n î S u l t a n S ü l e y m a n ( 1 5 2 0 -1 5 6 6 ) , 2 . S e l i m ( -1 5 6 6 --1 5 7 4 ) , 3 . M u r a t ( -1 5 7 4 --1 5 9 5 ) , 2 . M e h m et ( 1 5 9 5 -1 6 0 3 ) . Y ü zy ı l ı n b a ş ı n d a t a h t t a b u lu n an 2 . B a y e zı t y e r i n i o ğ l u A h m e t ’ e b ı r a k m a k i s t i y o rd u . F a k a t y e n i ç er i l e r K a r ı ş d ı r a n s a v a ş ı n d a a t a k l ı ğ ı n ı v e c e s a r e t i n i g ö r d ü k l e r i S e l i m ’ i n p a d iş a h o l m a s ı n ı i s t i y o r l a r d ı . H e r n e k ad a r S u l ta n B a y ez ı t s a l t a n a t t a n ç e k i l m e y i p , S e l i m ’ i Ş a h İ s m a i l ü z e r i n e y a p ı l a c a k s e f e r d e k o m u t an o l a r a k t a y i n e tm e y e ç a lı ş m ı ş o l s a d a , h e m a s k e r l e r i n ö n e m l i k ı s m ı n ı n h e m d e S e l i m ’ i n b u i s t e ğ i k a b u l e tm e m e s i ü z e r i n e d e v l e t i d a r e s i n i 1 5 1 2 ’d e o ğ l u S e l i m ’ e b ı r a k ı r . 1 5 1 2 ’ d e t a h t a g e ç e n Y a v u z S u l t a n S e l i m i n a m a cı b ü tü n T ü rk v e İ s l a m ü lk e l e r i n i b i r y ö n e t i m i n b ay r ağ ı a l t ı n d a t o p l a m a k t ı . B u a m a ç d o ğ r u l t u s u n d a d o ğ u d a k i T ü rk d ev l e t l e r i n i O s m a n l ı D e v l e t i n e k a t m a y ı p l an l ı y o r d u . Y a v u z a y n ı z a m a n d a İ r a n ’ ı e l e g e ç i r e r e k T ü r k m e n i s t a n a u l aş m a y ı a m a ç l ı y o rd u . B u n u n y a n ı s ı r a A n a d o l u d ak i k a rı ş ı k l ı k l a r ı y a k ı n d an t a k i p e d en 1 . S e l i m , O s m a n lı i ç i n b ü y ü k t e h l i k e n i n d o ğ u d a n g e l e c e ğ i n i t a h m i n e t m i ş t i . B u t a h mi n i n d e h a k lı ç ı k a n Y av u z; c e s u r , a t a k v e s e r t m i z a c ı y l a s e k i z y ı l l ı k k ı s a s a l t a n a t ı n d a d o ğ u s ı n ı r l a r ı n d a k a r ı ş ı k l ı k ç ı k a r an , k en d is i T ü r k a sı l l ı o l d u ğ u h a l d e s i y a s î e m e l l e r i u ğ r u n a D o ğ u A n a d o l u h a l k ı n ı b ö l ü p a y ı r m a y a ç a l ı ş a n , Ş a h İ s m a i l ’ e b i r n â m e g ö n d e r i r v e o n d an İ s l â m ’ a d ö n m e s i n i i s t e r . A k s i h a l d e s a v a ş i ç i n y ü r ü d ü ğ ü n ü v e a t ı n ı n ay a ğ ın ı b a s t ı ğ ı y e r l e r i a l a c a ğ ı n ı b i l d i r i r . A k k o y u n l u D e v l e t i n i o r t a d a n k a l dı r a r a k A z e r b a y c a n , I r a k v e İ r a n ı e l e g e ç i r e r e k sı n ı r l a r ı n ı C e y h u n n e h r in e k a d a r g en i ş l e t e n Ş a h İ s m a i l , b i r y a n d a n d a A n ad o l u ’y a g ö n d e r d iğ i a d a m l a r ı v a s ı t a s ı y l a A l e v î l e r i t a h r i k e d e r e k k e n d i s i n e
b a ğ l a m a y a b a ş l a m ı ş t ı . B u n u n ü z e r i n e s e f e r i ç i n s ı k ı b i r h az ı r l ı ğ a b a ş l a y a n Y a v u z S u l t a n S e l i m , y o l ü st ü n d e k i d eğ i ş i k i l l e r d e k o n ak l a y ı p i l e r l e r k e n Ş a h İ s m a i l ’ i n c e v a b ı g e l i r . G e l e n n âm e d e Ş a h İ s m a i l h a z ı r ı m d e m e k t e d i r . B u n u n ü z e ri n e s e f e r y o l c u luğ u n a d e v a m e d e n 1 . S e l i m v e a s k e r l e r i V a n G ö l ü n ü n d o ğ u su n d ak i Ç a l d ı r a n o v a s ı n d a Ş a h İ s m a i l ’ i n o r d u s u y la k a r ş ı l a ş ı r l a r . Y a p ı l a n s a v a ş t a Ş a h İ s m a i l y e n i l g i y e u ğ r a r v e s a v a ş m e y d a n ın d an c a n ı n ı z o r k u r t a r ı r . B u z a f e r n e t i c e s i n d e Ş a h İ s m a i l t e h l i k e s i o r t a d a n k a l d ı r ı l d ı ğ ı g ib i, A n ad o l u ’n u n d o ğ u su d e v l et e b ağ l a n a r a k A n ad o lu t o p r ak l a r ı n ı n b ü tü n l ü ğ ü s ağ l a n mı ş o l d u . Ş a h İ s m a i l m e s e l e s i h a l l e d i l d i k t e n s o n r a T u r n a d ağ sa v a ş ı i l e D u lk a d i ro ğ u l l a r ı B e y l i ğ i n e s o n v e r i l i r . B u o l a y d a n s o n r a z a t e n ö n c ed e n v a r o l an O s m a n l ı l a r i l e M e m l û k l e r a r a sı n d a k i g e rg i n l i k d a h a d a a r t m ı ş o l u r . M e m l û k l a r ı n H a l e p e i n m e s i ü z e r i n e Y a v u z S u l t a n S e l i m , Mı s ı r s u l t a n ı n a b i r m e k t u p y a z a r a k H a l e p ’ t e n g e r i ç e k i l m e s i n i i s t e r . K a n s u G a v r i g ö n d e r d i ğ i c e v a p t a ç e k i l m e y e c e ğ i n i b i l d i r i r . B u n u n ü z e r i n e 1 5 1 6 y ı l ı n d a S u r i y e ü z e r i n d en İ r a n a g e ç m e y i p l a n l a y an O s m a n l ı o r d u su , M e m l û k l a r a y ö n e l i r . İ k i o r d u M e r c i d ab ı k d en i l e n y e r d e k a r ş ı l a ş ı r . O s m a n l ı o r d u s u b u r a d a M e m l û k o rd u su n u ağ ı r b i r y e n i l g i y e u ğ r a t ı r . K a n s u G a v r i ö lü r , H a l e p v e Ş a m e l e g e ç i r i l e r e k O s m a n lı D e v l e t i n e k a t ı l ı r . 1 5 1 7 ’ d e M ı s ı r ü z e r i n e y a p ı l a n s e f e r l e d e T o ma n b ay i d a r e s i n d e k i M e m l û k o rd u s u R id a n i y e ’ d e y e n i l g i y e u ğ r a t ı l ı r . B u z a f e r s o n u cu n d a M e m l û k D e v l e t i n e s o n v e r i l d i ğ i g i b i , M ıs ı r d a O s m a n l ı t o p r a k la r ı n a k a t ı l ı r . T ü m b u z a f e r l e r d e n s o n r a , a r t ı k b ü tü n O r t a D o ğ u , A r a b i s t a n v e K u z e y D o ğ u A f r i k a , O s m a n l ı ğ ı h ü k ü m d a r l ı ğ ı a l t ı n d ad ı r . D e v l e t i n s ı n ı r l a r ı n ı ö n e m l i o r a n d a g e n i ş l e t e n 1 . S e l i m z a m a n ı n d a y en iç e r i o c ağ ı y en i d e n d ü z e n l e n i r . D o n an m a n ı n g ü ç l e n d i r i l m e s i i ç i n M ı s ı r v e S u r i y e ’ d e n d e n i z c i l e r g e t i r i l i r .
G ö rü l d ü ğ ü g ib i Y a v u z S u l t a n S el i m z a m a n ı n d a O s m a n l ı D e v l e t i ç o k ö n em l i m e s a f e l e r a l m ı ş t ı r . 2 2 E y l ü l g e c e s i v e f a t e d e n Y a v u z S u l t a n S e l i m ’ d e n s o n r a y e r i n e 3 0 E y l ü l 1 5 2 0 ’ d e t a h t a g e ç e n K a n u n î S u l t a n S ü l e y m a n h ü k ü m d a r l ı ğ ı n ı n il k y ı l l a r ı n d a ç ık a n i s y a n l ar l a u ğ r a ş ı r . S a l t a n a t ı d ö n e m i n d e A v r u p a s e f e r l e r i n e ö n e m v e r e n K an u n î , i l k s e f e r i n i F a t i h z a m a n ı n d a S ı r p l a r t a r a f ı n d a n M a c a r l a r a b ı r a k ı l a n B e l g r a t a y a p a r . D a h a ö n c e k i p a d i ş a h l a r z a m a n ı n d a s e f e r l e r d ü z e n l e n e n f a k a t a l ı n a m a y a n B e l g r a t , y a p ı l an h a z ı r l ı k l a r d a n s o n r a k a r a d a n v e d e n i zd e n k u şa t ı l ı r . B i r a y l ı k b i r k u şa t m a d a n s o n r a B e l g r a t a l ı n ı r . B ö y l e c e A v r u p a ’ y a d ü z e n l e n e c e k s e f e r l e r i ç i n d e ö n e m l i b i r ü s el d e e d i lm i ş o l u r . B e l g r at ’ ı n f e t h i n d en s o n r a O s m a n lı -M a c a r i l i ş k i l e r i i y i c e g e r g i n l e ş i r . B u s ı r a d a -M a c a r l a r a e s i r d ü ş en F r a n s a K r a l ı F ra n s u v a ’ n ı n y a r d ım i s t e ğ i ü z e r i n e M a c a r i s t a n ü z e r i n e s e f e r y a p ı l m a s ı n a k a r a r v e r i l i r . 1 5 2 6 y ı l ı n d a M o h a ç o v a s ı n d a y a p ı l an s a v a şt a M a c a r l a r y e n i l g i y e u ğ r a t ı l ı r . B u z a f e r d e n s o n r a O s m a n lı o r d u s u M a c a r i s t a n i ç l e r i n e i l e r l e y iş i n i d e v a m e t t i r i r . B u i l e r l e y i ş i n d en s o n r a V i y an a ö n l e r i n e k ad a r g e l e n O s m a n lı o r d u su , V iy a n ay ı k u ş a t ı r . V i y a n a n ın k u ş a t ı l m a s ı ü z e r i n e o g ü n e k a d a r b i r b i r l e r i n e d ü ş m a n o l an A v ru p a ü l k e l e r i a y a ğ a k a l k a r . B u n a r a ğ m e n k u ş a t m a d e v a m e d e r . N e v a r k i s e f e r m e v s i m i n i n s o n u n a g e l i n m i ş v e s e f e r i ç i n h a z ı r l ı k y a p ı l m a mı ş t ı r . A v ru p a s e f e r l e r i n d en s o n r a K a n u n î d oğ u y a y ö n e l i r . İ r a n ü z e r i n e y a p t ı ğ ı b i r k a ç s e f e r d e n s o n r a G ü r c i s t a n , E r i v a n , N a h ç i v an v e K a r a b a ğ a l ı n ı r . İ r a n l ı l a r l a y a p ı l a n i l k r e s m î a n t l a ş m a o l a n A m a s y a a n t l a ş m a s ı i l e T e b r i z , E r i v a n v e D oğ u A n ad o lu O s m a n l ı D e v l e t i n e k a l ı r . K a n u n î S u l t a n S ü l e y m a n z a m a n ı n d a O s m a n l ı D e v l e t i s a d e c e k a r a d a d e ğ i l d e n i z d e d e m ü c a d e l e v e r i y o r d u . F a t i h z a m a n ı n d a k u ş a t ı l a n f a k a t a l ı n a m a y a n R o d o s f e t h e d i l e r e k b a zı d e n i z y o l l a r ı n ın g ü v en li ğ i s a ğ l a n mı ş o l u r . A y r ı c a , B a r b a r o s H a y r e t t i n
P a ş a k o m u t a s ı n d a k i O s m a n l ı d o n a n m a s ı , P r e v e z e d e n i z s a v a ş ı s o n u n d a A k d e n i z i b i r i ç d e n i z i h a li n e g e t i ri r . B u d ö n e m d e ay r ı c a T r a b l u sg a r p v e S a k ı z A d a s ı f e t h e d i l i r . H i n t s e f e r l e r i d ü z e n l e n e r e k P o r t e k i z l i l e r y e n i l g i y e u ğ r a t ı l ı r . K a n u n î ’n i n 4 6 y ı l l ı k s a l t a n a t ı b o y u n c a O s m a n l ı D e v l e t i s i y a s e t , i l i m , i r f a n v e s a n a t i t i b a r i y l e e n p a r l a k d ö n e m i n i y a ş a d ı ğ ı g i b i , h u k u k v e a r a z i i ş l e r i y l e i l g i l i ç ı k a r ı l a n k a n u n la r l a d a n e d e r e c e m e d e n î b i r d e v l e t o l d u ğ u n u g ö s t e r m i ş t i r . O , h u k u k a b a ğ l ı l ı ğ ı v e b u şu u ru i d ar e y e h ak i m k ı l m a sı y l a ü n lü d ü r . Ç o k â d i l b i r p ad i ş a h o la n K an u n î S u l t a n S ü le y m a n , y a rı m a s ı r l ı k s a l t a n a t ı n ı n s o n u n d a O s m a n l ı D e v l e t i n i ü ç k ı t a ü z e r i n e y a y ıl m ı ş , d ü n y a n ın e n g ü çl ü o rd u s u n a s ah i p , g en i ş , z e n g in v e h a şm e t l i i m p a r a t o r l u ğ u y ap m ı ş t ı r . S i g e t v a r K a l e s i ’ n i n k u ş a t m a s ı s ı r a s ı n d a 7 3 y a ş ı n d a o r d u s u n u n b a ş ı n d a 1 3 . s e f e r i n e k a t ı l a n K a n u n î S u l t a n S ü l e y m a n 7 E y lü l s a b a h a k a r ş ı v e f a t e d e r . B a b a s ı n ın v e f a t ı n d a n s o n r a t a h t a g e ç e n 2 . S e l i m b a b a s ı n ı n d e v r in d e o l d u ğ u g i b i k e n d i d ev r in d e d e sa d â r e t t e k a l a n S o k u l lu M e h m e t P a ş a ’ n ı n d a ö n l e m l e r i y l e d ev l e t i n b ü y ü k l ü ğ ü n ü v e i h t i ş a m ı n ı s ü rd ü r ü r . 2 . S e l i m z a m a n ı n d a Y em e n v e K ı b r ı s f e t h e d i l i r . F a k a t İ n e b a h tı d e n i z s a v a ş ı n d a O s m a n l ı d o n a n m a s ı H a ç l ı o r d u su k a rş ı s ı n d a y e n i l g iy e u ğ r a r . B u d ö n e m d e S ü v e y ş K a n a l ı a ç ı l m a k i s t e n m i ş , a n c a k S o k u l l u Me h m e t P aş a ’ y ı ç e k e m e y e n l e r i n d e g a y r e t i y l e b u h ed e f g e r ç e k l eş t i r i l e m e m i ş t i r . 2 . S e l i m ’ d e n s o n r a t ah t a g e ç e n 3 . M u r a t z a m a n ı n d a d a s e f e r l e r e d e v a m e d i l i r . 3 . M u r a t z a m a n ı n d a L e h i s t a n v e F a s O s m a n l ı h i m a y e s i n e a l ı n ı r . İ r a n l ı l a r l a y a p ı l a n s a v a ş l a r n e t i c e s i n d e i m z a l a n a n F e r h a t P aş a ( 1 . İ s t a n b u l ) A n t l a ş m a s ı i l e O s m a n l ı D e v l e t i d o ğ u d ak i e n g en i ş s ı n ı r l a r ı n a u l a ş ı r . 3 . M u r a t z a m a n ı n d a e s k i g ü c ü n ü y i t i r e n S o k u l l u M e h m e t P aş a 1 5 7 9 ’d a u ğ r a d ı ğ ı s a l d ı r ı s o n u c u ö l d ü r ü l ü r . 2 . S e l i m z a m a n ı n d a y a p ı l a n
a n t l a ş m a y l a s o n v e r i l e n O s m a n l ı - A v u s tu r y a s av a ş l a r ı t e k r a r b a ş l a r . S a v a ş l a r d e v a m e d e r k e n 1 5 9 5 ’ t e 3 .M u r a t ö lü r . 3 . Mu r at ’ ı n ö lü m ü n d en s o n r a t a h t a g eç e n 3 . M e h m e t z a m a n ı n d a d a O sm a n l ı - A v u s tu r y a s a v a ş l a r ı d e v a m e d e r . S e fe r l e r e b i z z a t k a t ı l a n 3 . M e h m e t k o m u t a sın d ak i O s m a n l ı o r d u su H a ç o v a d a b ü y ü k b i r A v u s t u r y a o r d u s u y l a k a r ş ı l a ş ı r . Y a p ı l a n s a v a ş t a O s m a n lı o r d u s u y e n i l i r . B u s a v a ş t a n s o n r a İ s t a n b u l a d ö n en 3 . M e h m e t ’ t e n s o n ra d a A v u s t u r y a i l e s a v aş l a r d e v a m e d e r v e K a n i j e K a l e s i f e t h e d i l i r . B u s ı r a l a r d a ü l k e s in d ek i k a r ı ş ı k l ı k l a r a s o n v e r e n İ r a n h ü k ü m d a r ı , F e r h a t P a ş a A n t l a ş m a s ı i l e k a y b e d i l e n y e r l e r i g e r i a l m a k i ç i n h a r e k e t e g e ç e r . O s m a n lı n ı n i ç i n d e b u l u n d u ğ u d u ru m u f ı r s a t b i l e n Ş a h A b b a s , T e b r i z ’ i e l e g e ç i r i r . D a h a s o n r a R e v a n v e N a h çi v a n d a İr a n ’ ı n e l i n e g e ç e r . O n a l t ı n c ı y ü zy ıl d a s i y a s î g e l i ş m e l e r i n y a n ın d a d ev l e t i n b ü tü n k u r u m l a r ı n d a d a g e l i ş m e l e r o l m u ş t u r . İ d a r î t e ş k i l a t t a ç e ş i t l i d e ğ i ş i k l i k l e r y a p ı l m ı ş , k a n u n l a r ö z e l l i k l e K a n u n î d ö n e m i n d e b ü y ü y e n v e m e s e l e l e r i g i t t i k ç e a r t a n ü l k e n i n v e g e l i ş e n s i y a s î h a y a t ı n g e r e k l e r i n e g ö r e y e n i d e n d ü z e n l e n m i ş t i r . B u e sn a d a b i r e k s i k l i k o l a r a k g ö r ü l e n i l i m m ü e s s e s e l e r i n i n g e l i ş t i r i l m e s i v e a r tı r ı l m a s ı i ç i n d e g a y r e t g ö s t e r i l m i ş t i r . G ö rü l d ü ğ ü ü z e r e o n a l t ı n c ı y ü zy ı l , O s m a n lı D e v l e t i n i n h e r a l a n d a e n i h t i ş a m l ı z a m a n ı n ı y a ş a d ı ğ ı d ö n e m o l a r a k ö n e ç ı k m ı ş t ı r .
B . E D E B Î v e K Ü L T Ü R E L D U R U M O n b e ş i n c i y ü z y ı l h e m O s m a n l ı D e v l e t i n i n h e m d e T ü rk E d eb i y a t ı n ı n g e l i ş m e y e b a ş l a d ı ğ ı d ö n e m d i r . B u d ö n e m d e b ü y ü k b i r i m p a r a t o r l u k h a l i n e g e l e n O s m a n lı D e v l e t i n d e s a d e c e s i y a s î g e l i ş m e l e r y a ş a n m a m ı ş , b u n u n y a n ı n d a b ü tü n d ev l et k u r u m l a r ı n d a g e l i ş m e l e r y a ş a n mı ş t ı r . B u d ö n em d e e k s i k l i ğ i h i s s e d i l e n i l i m m ü e s s e s e l e r i n i n g e l iş t i r i l m e s i i ç i n y o ğ u n g a y r e t g ö s t e r i l m i ş t i r . F a t i h S u l t a n M e h m e t ’ i n İ s t a n b u lu f e t h e d e r e t m e z y a p tı r d ığ ı v e z a m a n ı n d a e n â l î i l i m m ü e s s e s e s i o l a n S a h n - ı S e m â n M e d r e s e l e r i n d e ç e ş i t l i İ s l a m î i l i m l e r o k u t u lu r k en , K an u n î ’ n in y a p t ı r d ığ ı S ü l e y m a n i y e M e d r e s e s i n d e m a t e m a t i k , t a b i î i l i m l e r v e t ı p ö ğ r e ti m i d e y a p ı l ı y o rd u . 1 6 . y ü zy ı l i m a r f a a l i y e t l e r i n i n d e y o ğ u n l a şt ı ğ ı b i r d ö n e m d i r . İ s t a n b u l v e E d i rn e , M i m a r S i n a n g i b i b ü y ü k b i r d e h an ı n v e o n u n y e t i ş t i r d i ğ i m i m a r l a r ı n y a p t ı ğ ı ö l ü m s ü z e s e r l e r l e d o n a n mış t ı r . O n a l t ı n c ı y ü z y ıl d a t ü m b u u m u m î g e l i ş m e l e r i n d o ğ a l s o n u c u o l a r a k , i l i m , k ü l t ü r v e e d e b i y a t t a d a b ü y ü k g e l iş m e s a ğ l a n mı ş t ı r . P a d i ş a h l a r b i r y a n d a n d u r m ad a n s ef e r l e r d ü z en l e r k e n b i r y a n d a n d a ; i l i m d e , e d e b i y a t t a , k ü l t ü r d e v e b ü tü n s a n a t l a r d a i l e r l e m e v e y ü k s e l m e n i n g e r e k l i l iğ i n e i n a n m ı ş l a r v e g e r ç e k l e ş m e s i i ç i n d e ç a b a g ö s t e r m i ş l e r d i r . B u y ü zy ı l d a T ü rk E d e b iy at ı n ı n e n v e r i m l i v e i h t i ş a m l ı d e v r i O s m a n l ı s a h a s ı n d a g ö rü l ü r . B u d ö n e m d e D i v an E d e b iy a tı a r t ı k ö r n ek a l d ı ğ ı İ r a n E d e b i y a t ı i l e b o y ö l çü ş e b i l e c e k b i r s e v i y e y e u l a ş m ı ş t ı r . O s m a n l ı ş a i r l e r i , İ r a n ö r n ek l e r i y l e eş d e ğ e rd e h a t t a o n l a rd a n ü s t ü n e s e r l e r o r t a y a k o y m a n ı n h u z u ru i ç i n d ed i r l e r . Ş i i r v e e d e b i y a t t a b u d ö n em d e ö n e m l i m e s a f e a lı n m a s ı n d a h i ç ş ü p h e s i z p a d i ş a h l a r d a n b a ş l a y a r a k b ü t ü n d ev l e t b ü y ü k le r i n i n e d e b i y a t a v e ş i i r e ö n e m v e r m e l e r i v e s a n a t k â r l a r ı k o r u m a l a r ı n ı n ö n e m l i p a y ı v a r d ır .
B i r k a ç ı d ı ş ı n d a O s m a n l ı p a d i ş a h l a r ı n ı n b ü t ü n ü ş i i r v e e d e b i y a t l a i l g i l e n m iş v e 3 . M u r a t’ t a n b a ş l a y a r a k ç o ğ u ş i i r d e s ö y l e m i ş t i r . 2 . B a y e z ı t A d l î , 1 . S e l i m S e l i m î , K a n u n î S u l t a n S ü l e y m an M u h ib b î , 2 . S e l i m S e l i m î , 3 . M u r a t M u r a d î m a h l a s l a r ı y l a ş i i r l e r y a z mı ş l a r d ı r . H a t t a b a z ı l a r ı n ı n m ü r e t t e p d i v an l a r ı d a v ar d ı r . İ l m i n , s a n a t ı n , şi i r i n v e e d e b i y a t ı n g e l i ş m e s i n i h a z ı r l a y a n b ö y l e u y g u n b i r z e m i n d e b ü y ü k i l i m a d a m l a r ı , t a r i h ç i l e r , ş a i r l e r v e n e s i r u s t a l a r ı y e t i ş m i ş v e O sm a n l ı D e v l e t i n i n b ü y ü k l ü ğ ü n e l a y ı k b i r O s m a n l ı - T ü r k k ü l t ü r v e e d e b i y a t ı m e y d a n a g e t i r i l m i ş t i r . O n a l t ın c ı y ü z y ı l d a İ s l a m k ü l t ü r ü n e d a y an a n D i v an E d eb i y a t ı n ı n m e n s u p l a r ı A r a p ç a v e F a r s ç a k e l i m e l e r i k u l l a n m a k t a b i r s a k ı n c a g ö r m e m i ş l e r d i r . B u s e b e p l e o n a l t ı n c ı y ü z y ı l d a şi i r d e v e b a z ı m e n s u r e s e r l e r d e d i l d a h a ağ ı r l a ş m ı ş t ı r . H ü n e r g ö st e r m e v e b eğ e n i l m e k a y g ı s ı y ü z ü n d e n K a si d e l e r i n d i l i A r a p ç a v e F a r s ç a k e l i m e l e r l e y ü k lü v e t e r k i p l i d i r . O n a l t ı n c ı y ü z y ı l d a y ü z l e r c e ş a i r t a r a f ı n d a n i ş l e n e n D i v an ş i i r i s a n a t v e a h e n k y ö n ü n d e n z i r v e y e u l a ş m ı ş t ı r . S a d e c e b u d ö n e m e a i t 9 0 c i v a r ı n d ak i d i v an İ s t a n b u l d a k i k ü t ü p h a n e le r d e b u lu n m ak t a d ı r . D i v an l a r d a k i ş i i r l e r i n k o n u l a rı g e n e l l i k l e e s k i k o n u l a r d ı r . D i n , t a s a v v u f , ö v g ü , r i n t l i k , a ş k , t a b i a t g i b i. 1 6 . y ü zy ı l d a b u k o n u l a r i ş l e n i r k e n y ap ı l a n b e n z e t m e l e r d e k u l l a n ı l a n m e c a z l a r d a ç e v r e n i n v e y e r l i u n su r l a r ı n ş i i r e ç o k ç a g i r d i ğ i g ö r ü l ü r . G e l e n e k l e r v e g ö r e n e k l e r l e i l g i l i b e n z e t m e l e r , d e y i m l e r i n m e c a z l ı a n l a m l a r ı n d a n y a r a r l a n ı l a r a k y ap ı l a n s a n a t l a r , ç e v r e y l e i l g i l i s o m u t t a s v i r l e r v e b e n z e t m e l e r g i b i . B ü t ü n b u u n su r l a r o n a l t ın c ı y ü z y ı l d a T ü r k ş i i r i n e d a h a y e r l i b i r n i t e l i k k a z a n d ı r m ı ş t ı r . R u m e l i ş a i r l e r i n d e b u n i t e l i k l e r e ç o k sı k ç a r a s t l a n ı r . Ç o ğ u n l u k l a d i v an l a r ı n i ç e r i s i n d e y e r a l a n ş e h r e n g i z l e r i n b u y ü z y ı ld a ç o k y a z ı l m ı ş o l m a s ı d a e d e b i y a t t a k i y e r l i l e ş m e e ğ i l i m i y l e i l g i l i d i r .
B u y ü zy ı l d a D i v a n E d e b i y a t ı n ı n e n b ü y ü k l i r i k ş a i r i o l a n F u z û l î ö n p l a n a ç ı k a n i s i m l e r i n b aş ı n d a g e l m e k t e d i r . F u z û lî , T ü rk d i l i n i v e e d e b i y a t ı n ı b i r b ü tü n o la r a k g ö rm ü ş , T ü r k ü l k e l er i n d e y a ş a y a n b ü y ü k ş a i r l e r i y a k ı n d a n iz l e y e r e k o k u m u ş , b i r ç o k ö n e m l i i s m e n a z i r e l e r y a z mı ş t ı r . A r a p ç a v e F a r s ç a y ı ç o k i y i d e r e c e d e b i l e n F u z û l î , D i v a n ş i i r i n i n o r t a k m a l z e m e s i n i , m a z m u n l a rı n ı , s a n a t l a r ı n ı , ş e k i l v e i f a d e v a s ı t a l a r ı n ı t a m a m e n ş a h s î b i r ü s l û p l a i ş l e m i ş t i r . Ş i i r i n d e a ş k ı , e l e m i v e h i c r a n ı t e r e n n ü m e t m iş t i r . T e k b i r b e y ti n d e d a h i o n u n ş a h s i y e t i n i b u lm a k m ü m k ü n d ü r. B u k o n u l a r ı n o n u n ş i i r l e r i n d e k i y oğ u n l u ğ u , aş k ı n v e rd i ğ i ü zü n t ü d e n m e m n u n o l m a s ı , a ş k d u y g u l a r ı n ı y o k ed e c e ğ i i ç i n v u s l a t t a n k a ç m a s ı v e a y r ı l ık ü z ü n t ü s ü n e s ev e s e v e k a t l a n m a s ı , a ş k ı m a d d î h a z l a r ı n ü s t ü n e ç ı k a r a r a k u lv î l eş t i r m e s i , F u z û l î ’ n i n ş i i r l e r i n i n ş a h s î v e o r i j i n a l y ö n l e r i n i o l u ş t u r m u ş t u r . O n a l t ı n c ı y ü z y ı lı n b a ş ı n d a y e t i ş e n B a l ı k e s i r l i Z â t î k a s i d e v e g a z e l a l a n ı n d a k i b ü y ü k ş ö h r e tl e r d e n b i r t a n e s i d i r . Y e n i v e r e n k l i m â n â l a r y a r a t m a k t a k i y e t en e ğ i , i l h a mı n ı n b o l l u ğ u , k o l ay v e r a h a t s ö y l e y i ş i i l e b u y ü z y ı l d a ö n e ç ı k mı ş t ı r . B u d ö n e m i n g a z e l a l a n ı n d a t a n ı n m ı ş ş a i r l e r i n i n e n b aş ı n d a H a y â l î g e l m e k t e d i r . H ay â l î , t a s a v v u f n eş v e s i n d e n g e le n i ç z e n g i n l iğ i v e k a l e n d e r m i z a c ı i l e r i n t v e k ay ı t s ı z y a ş a y ı ş ı , s a d e l i ğ i v e t a b i î l i ğ e m e y l i i l e g a z e l e y e n i b i r h a v a v e s e s g e t i r m i ş t i r . Ş i i r l e r i n d e b a z ı t a s a v v u f k a v r a m l a r ı n ı s ı k s ı k k u l l a n m a k l a b i r l i k t e H a y â l î m u t a s a v v ı f d eğ i l d i r . Ş i i r s a n a t l a r ı n a v e k e l i m e o y u n l a r ı n a d ü şk ü n o l m a y a n , s ad e , s a m i m î v e k ü l f e t s i z s ö y l e y i ş i i l e H a y â l î , o r i j i n a l b i r ş a i r d i r . B u y ü z y ı l ı n e n b ü y ü k i s i m l e r i n d e n b i r t a n e s i h i ç ş ü p h e s i z T ü r k E d e b i y a t ı n ı n “S u l t â n ü ’ş -ş u â r â s ı ” B â k î ’d i r . B âk î ’ n i n ş i i r l e r i n d e F u z û l î ’ n i n ş i i r l e r i n d e k i d u y g u d e r i n l i ğ i v e l i r i z m i y o k t u r . Ş i i r s a n a t l a r ı n a ç o k d ü şk ü n o l a n B â k î ’ n i n b i r b e y t in d ek i b ü t ü n k e l i m e l e r a r a s ı n d a i l g i v a r d ı r . B â k î , s a n a t l a r ı , k e l i m e
o y u n l a r ı n ı y a p a r k e n h a y a t t a n , ç e v r e s i n d e n , g e l e n e k v e g ö r e n e k l e r d e n , i n a n ç l a r d a n , ü ç d i l d e k i k e l i m e l e r i n h e r t ü r l ü a n l a m i m k â n l a r ı n d a n v e d e y i m l e r i n m e c a z l a r ı n d a n y a r a r l a n mı ş t ı r . K a s i d e l e r i n d e A ra p ç a v e F a r sç a k e l i m e l e r i v e t a m l a m a l a r ı s ı k k u l l a n m ak l a b er a b e r T ü rk ç e n in t a b i î s e n t a k sı n ı , i f a d e ö z e l l i k l e r i n i v e İs t a n b u l T ü rk ç e s i n i n in c e l i ğ i n i ş i i r l e r i n e k o l a y c a y e r l e ş t i r m i ş o l a n b i r d i l u s t a s ı d ı r . O , s a n a t ı n i ç i n d e b o ğ u l u p k a l m a m ı ş , b i r k u y u m c u t i t i z l i ğ i y l e i ş l e d i ğ i m u h t e v a y ı i f a d e m ü k e m m e l l iğ i i l e b i r l e ş t i r e r e k s a n a t ı n ı n k al ı c ı l ı ğ ı n ı s a ğ l a m ı ş t ı r . Y ü zy ı l ı n t a n ı m ı ş i s i m l e r i n d en b i r t a n e s i d e N e v î ’ d i r . A s l ı n d a b i r g a z el ş a i r i o l a n v e a s ı l ş ö h r e t i n i g a z e l l e r d e n a l a n N e v î , b i r k a s i d e ş a i r i o l a r a k d a b aş a r ı l ı d ı r . S a d e d i ld e n y a n a o l a n ş a i r i n b u ş e k i ld e v e r d i ğ i ş i i r l e r i n d e ç o k g ü z e l ö r n e k l e r m e v c u t t u r . N i ğ b o lu lu  h î , H a y r e t î , U s u l î ,  g e h î , E d i r n e l i B â l î g i b i i s i m l e r d e b u d ö n e m d e g a z e l v e k a s i d e a l a n ı n d a e s e r v e r m i ş o l a n d i ğ e r i s i m l e r d e n b a z ı l a r ı d ı r . B u r s a l ı L â m i î , T r a b z o n l u F i g â n î , İ b n - i K e m a l ,  ş ı k Ç e l e b i , E d i r n e l i N a z m î , E m r î , M e c d î , T aş l ı c a l ı Y a h y â , G e l i b o l u l u  l î v e B ağ d a t l ı R û h î g i b i d a h a p e k ço k ş a i r d i v an t e r t i p e t m iş , k a s i d e v e g az e l l e r i y l e b i r e r d eğ e r o l a r a k e d e b i y a t t a r i h i m i z d e k i y e r l e r i n i a l mı ş l a r d ı r . B u i si m l e r d e n B a ğ d a t l ı R û h î , T e r k i b - i B e n d i l e k e n d i s i n e ü s t ü n b i r ü n s ağ l a m ı ş v e e d e b i y a t ı m ı z a ö l m e z b i r s o s y a l h i c i v ş a h e s e r i k a z a n d ı r m ı ş t ı r . O n a l t ı n c ı y ü zy ıl m e s n e v î a l a n ın d a d a ö n e m l i m e s a f e l e r i n a l ı n d ı ğ ı b i r d ö n em o l m u ş t u r . B u d ö n e m d e , m e s n e v î a l a n ı n d a d a h a s o n r a k i y ı l l a r d a a ş ı l a m a y a n m ü k em m e l e s e r l e r y a zı l m ı ş t ı r . B u y ü zy ı l d a İ r a n E d e b i y a t ı ’ n d a n g e l e n k l a s i k k o n u l a rı n y a n ı n d a d i n î , a h l â k î , t a s a v v u f î h i k ây el e r , h i l y e v e m e v l i t l e r , k ı r k h a d i s ç e v i r i l e r i , ş e h r e n g i z l e r l e m e s n e v î k o n u l a r ı d a h a z e n g i n le ş m i ş e s e r s a y ı s ı n d a b ü y ü k a r t ı ş o l m u ş t u r .
B u y ü zy ı l ı n ç o k ç a e s e r v e r m iş ö n e m l i i s i m l e r i n i n b aş ı n d a L â m i î Ç e l e b i g e l m e k t e d i r . O , g e r e k m e s n e v î l e r i y l e g e r e k m a n z u m - m e n s u r e s e r l e r i y l e D i v a n E d e b i y a t ı n ı n z e n g i n l eş m e s i n e ç a l ı ş t ı ğ ı g i b i , T ü rk ç e n i n iş l e n m e s i n e v e a n l a m y ö n ü n d en g el iş i p g ü ç l e n me s i n e d e e m e k h a r c a mı ş h a m s e s a h i b i b i r ş a i r d i r . B u d ö n em h a m s e s a h i b i o l d u ğ u b e l i r t i l e n ş a i r l e r y ö n ü n d en d e ö n e m l i d i r . B u i s i m l e r i n b aş ı n d a R e v an î , M u id î , F u zû l î ,  r if Ç e l e b i , M e s i z a d e D e r v i ş Ç e l e b i v e  m i d l i H a l i f e ’ d i r . B u i s i m l e r k a y n a k l ar d a h a m s e s a h i b i o l a r a k b e l i r t i l m i ş s e d e b i r ç o ğ u n u n h a m s e s i b u lu n a ma m ı ş t ı r . O n a l t ı n c ı y ü z y ıl d a h a m s e s a h i b i ş a i r o l a r a k t a n ı n an v e h a m s e s i n d ek i e s e r l er i n t ü m ü e l d e b u lu n an i s m i T a ş l ı c a l ı Y a h y â ’ d ı r . O n a l tı n c ı y ü zy ı l d a b i r ç o k aş k m e s n e v î s i d e v a r d ı r . B u n l a r ın b a ş ı n d a : Y û s u f u Z ü l e y h â , H ü s re v ü Ş î rî n , L e y lâ v ü M e c n û n g e l m e k t e d i r B u y ü zy ıl d a y a p ı la n m a n z u m k ı r k h a d i s ç e v i r i l e r i n i n s a y ı s ı o n b e ş i b u lu r . B u d ö n e m d e a y n ı z a m a n d a m a n z u m t a r i h l e r i n v e f e t i h n â m e l e r i n s a y ı s ı d a a r t m ı ş t ı r . O n a l t ı n c ı y ü z y ı l , s a d e c e n a z ı m d a d e ğ i l , n es i r d e d e ö n e m l i m e s a f e l e r i n a l ı n d ı ğ ı b i r d ö n e m d i r . B u y ü zy ı l d a y a z ı l m ı ş m e n s u r e s e r l e r k o n u l a r ı n a g ö r e ş ö y l e s ı r a l a n a b i l i r : E d e b î a m a ç l ı h i k ây e l e r , a h l â k k i t a p l a rı v e s i y a s e t n â m e l e r , d i n î - t a s a v v u f î e s e r l e r , ş u a r a t e z k i r e l e r i y l e b u n l a r ı n d ı ş ı n d ak i b iy o g ra f i k e s e r l e r , m e n a k ı p n â m e l e r , t a r i h l e r v . b . O n a l t ın c ı y ü z y ı l d a e d e b i y a t t a r i h im i z i ç i n b i r i n c i d e r e c e d e n k a y n a k t e ş k i l e d e n ş u a r a t e z k i r e l e r i n i n s a y ı s ı n d a b i r a r t ı ş g ö rü l ü r . S eh î B e y , A l i Ş i r N e v â y î ’ n i n t e z k i r e s i n i ö r n e k a l a r a k y a z d ı ğ ı H e ş t B i h i ş t a d l ı e s e r i y l e O s m a n lı s a h a s ı n d a i l k t e z k i r e ö r n e ğ i n i v e r m i ş t i r . S e k i z p a r ç a y a a y r ı l a r a k s a d e b i r d i l l e y a z ı l m ı ş o l a n b u t e z k i r e d e ş a i r l e r h a k k ın d a k ı s a b i l g i l e r v e r i l m i ş t i r .
T e z k i r e a l a n ı n d a y ü zy ı l ı n d iğ e r ö n e m l i i s m i L â t i f î ’ d i r . T e z k i r e s i n e g i r i ş k ı s m ı n d a n s o n r a M e v l ân â ’ d a n b aş l a y a r a k b ü y ü k s o f î ş a i r l e r i , p a d i ş a h l a r ı v e ş e h z ad e l e r i a l a n L â t i f î , d a h a s o n r a h a r f s ı r a s ı n a g ö r e ş a i r l e r e y e r v e r m iş t i r . B u t e z k i r e g e r e k m u h t e v a g e r e k v er d i ğ i b i l g i l e r y ö n ü n d e n ö n e m l i d i r . B a ğ d a t l ı A h d î ,  ş ı k Ç el e b i v e H a s a n Ç e l e b i b u y ü z y ı l ı n t e z k i r e y a z m ı ş d i ğ e r i s i m l e r i n d e n d i r . O n a l t ı n c ı y ü zy ı l d a t e z k i r e l e r d e n s o n r a t a r i h l e r d e ö n e m l i y e r t u t a r . İ b n - i K e m a l ’ i n y a zd ı ğ ı T ev âr i h - i  l - i O s m a n v e G e l i b o lu l u  l î ’ n in y a zd ı ğ ı K ü n h ü ’l A h b â r a d l ı e s e r l e r y ü z y ı l ı n ö n e ç ı k an t a r i h l e r i n d en d i r. O n a l t ı n c ı y ü zy ıl , e l l e r i n d e s a z l a r l a d i y a r d i y a r g e z e n , n e r e d e b i r g ü z el g ö r ü r le r s e o n a â ş ı k o l a n ; o n l a r i ç i n sı c a k , s a m i m î , v e h e y e c a n lı ş i i r l e r s ö y l e y e n s a z ş a i r l e r i n i n i s i m y a p m a y a, ş ö h r e t k a z a n m a y a v e i s i m b ı r a k m a y a b aş l a d ı k l a r ı d ö n e m d i r . G ü n ü n k a h r a m a n l ı k l a r ı n ı , ç e ş i t l i y u r t g ü z e l l i k l e r i n i v e y u r t l a r ı n ı n a l ı m l ı g ü z e l l e r i k a r ş ı s ı n d ak i d u y g u l a r ı n ı d i l e g e t i r e n b u ş a i r l e r e a r t ı k T ü r k d ü n y a s ı n ı n h e r k ö ş e s i n d e r a s t l a n ı y o r d u . B u y ü zy ı l d a ö n e ç ı k a n i s i m l e r ş u n l a r d ı r : P i r S u l t a n A b d a l , K ö r o ğ lu , Ö k sü z D e d e , B a h ş i , O z a n , K u l M e h m e t . G ö rü l d ü ğ ü g i b i o n a l tı n c ı y ü z y ı l , e d e b i y a t v e k ü l t ü r b a k ı m ı n d a n d a z i r v e y e u l aş ı l a n d ö n e m d ir . B u a s ı r , k ü l t ü r v e e d e b i y a t t a r i h i m i z e k a z a n d ı r d ı ğ ı sa y ı s ı z i s i m v e e s e r l e b ü y ü k b i r ö n e m a r z e t m e k t e d i r .
I . B Ö L Ü M B Â L Î ’ N İ N H A Y A T I , E S E R L E R İ v e E D E B Î Ş A H S İ Y E T İ 1 . H A Y A T I T e z k i r e l e r d e h a y a t ı h a k k ın d a f a z l a b i l g i b u l u n m a y a n B â l î , o n a l t ı n cı y ü z y ı l d a y a ş a m ı ş i s i m l e r d e n d i r . H a k k ı n d a b i l g i v e r i l e n ç o k s ı n ır l ı s a y ı d a k i k ay n a k t a , E d i r n e d e d a r ü l h a d i s m ü t e v e ll i s i1 o l m a s ı n d a n d a h a r e k e t l e E d i r n e l i o l a r a k k a b u l e d i l m e s i n e r ağ m e n Ş a k a i k - i N u m â n i y e ’ d e K a r a m a n d a2 d o ğ d u ğ u b e l i r t i l m e k t e d i r . D o ğ u m t a r i h i h a k k ın d a h e r h a n g i b i r b i l g i v e r i l m e y e n B â l î ’ n i n d o ğ d u ğ u y e r d e n i l i m t a h s i l i i ç i n İ s t a n b u l a3 g i t t i ğ i y in e a y n ı k a y n a k t a i f a d e e d i l m e k t e d i r . İ s t a n b u l a g id e n B â l î Ç e l e b i , b i r s ü r e s o n r a B e ş i k t a ş ’ t a k i S i n an P a ş a M e d r e s e s ’ n d e g ö r e v l e n d i r i l i r . B u r a d a k i g ö r e v i n i b e l l i b i r z a m a n y e r i n e g e t i r d i k t e n s o n r a , 4K a r a c a A h m e t y e r i n e E d i r n e D a r ü l h a d i s i n e g ö n d e ri l i r . B â l î ’ n i n E d i r n e d e d a r ü l h a d i s m ü t e v e l l i s i o l d u ğ u İ s t a n b u l Ü n i v e rs i t e s i n ü sh a s ı n ı n b a ş ı n d a k i k a y ı t t a d a b e l i r t i l m i ş t i r . B â l î , d a r ü l h a d i s m ü t e v e l l i s i o l a r a k g ö r e v i n i y e r i n e g e t i r i r k e n E d i r n e m u t a s a v v ı f l a r ı n d a n P i r A h m e d D e d e ’ y e in ti s a p e d er .5 Ş a i r i m i z i n P i r A h me d D e d e ’ y e i n t i s a p e t t i ğ i d i v an ı n ın m e n s u r ö n sö z ü n d e d e i f a d e e d i l m i ş t i r . B â l î E d i r n e D a r ü l h a d i si n d e ç a lı ş ı r k e n E d i r n e S u l t a n S e l i m M e d r e s e s i ’ n e t a y i n o l u n u r6. B u r ad a k i k ı s a ç a l ı ş m a s ü r e s i n d e n s o n ra A b d ü rr r a h i m E f e n d i y e r i n e7 t e k r a r E d i r n e D a r ü l h ad i s i n d e k i g ö r ev i n e d ö n e r .
1 Kınalızade Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-şuara , C.1, TTK, Ankara, 1978, s.210.
2 Şeyhî Mehmed Efendi, Şakâik-ı Nu’mâniye ve Zeyilleri , ( Haz. Abdülkadir Özcan ) , Çağrı Yayınları,
C.2, İstanbul, 1989, s.594.
3 Şeyhî Mehmet Efendi, ay 4 Şeyhî Mehmet Efendi, ay
5 Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Şairleri, C.2, s.734-739. 6 Şeyhî Mehmet Efendi, ay
İ l k b a ş l a r d a s a d e c e m e d r e s e l e r d e k i g ö r e v i n i y e r i n e g e t i r e n B â l î ’ n i n P i r A h me d D e d e ’y e i n t i s a b ı n a k ad a r ş i i r l e h e r h an g i b i r i l g i s i o l m a mı ş t ı .8 P i r A h m e d D e d e ’ n i n İ s t a n b u l d a b u l u n d u ğ u b i r s ı r a d a H ü d a y i B e y i s i m l i b ir z a t k e n d i s i n e m a n z u m b i r m u h a b b et n â m e s u n a r . P ir A h m e d D ed e d e b u e s e r i n B â l î ’ y e g ö n d e r i l m e s i n i v e o n u n t a r a f ı n d a n b i r n az i r e y a zı l m a s ı n ı n t e k l i f e d i l m e s i n i s ö y l er . O g ü n e k a d a r ş i i r s ö y l e m e m i ş o l a n B â lî ’ n i n ş e y h i n in i s t e ğ i , o n u n H ı z ı r ’ l a b u l u ş m a s ı n ı v e ş i i r s ö y l e me s i n i s a ğ l a r . B â l î b u o l a y d an s o n r a, m e d r e s e d e k i g ö r ev i n i y e r i n e g e t i r m e n i n y an ı s ı r a ş i i r l e d e u ğ r a ş m a y a b a ş l a r v e â ş ı k â n e ş i i r l e r s ö y l e r . Ş i i r l e u ğ r a ş m a y a g e ç b a ş l a y a n B â l î i l e i l g i l i H a s a n Ç e l e b i ’ n i n t e z k i r e s i n d e9 v e B e y â n î T ez k i r e s i ’ n d e10 v e r i l e n , a s l ı n d a B â l î Ç e l e b i ’ y e a i t o l a n b e y i t l e r K e s r i y e l i B â l î ’ y e i s n a t e d i l m i ş t i r . A n c a k K e s r i y e l i B â l î ’ n i n 1 . S e l i m z a m a n ı n d a y a ş a m ı ş o l m a s ı v e 1 5 1 6 ’d a k i M ıs ı r s e f e r i e s n a s ı n d a v e f a t e t m e s i b u n u i m k â n s ı z k ı l m a k t a d ı r . D i v an ı n ın ö n s ö z ü n d e i f a d e e t t i ğ i g i b i , 9 1 4 - M . 1 5 0 8 ’ d e ö l e n N e c a t î i l e g ö r ü şm ü ş o l a n ş a i r i m i z u z u n b i r ö m ü r s ü r m ü ş t ü r . Y a ş a m ı b o y u n c a d ö r t p ad i ş a h ı n s a l t a n a tı n ı g ö r m ü ş o l a n B â l î , B â k î ’ n in g a z e l l e r i n i t a n z i r e t m e s i n d en v e 2 . S e l i m i l e 3 . M u r a t ’ a k a s i d e s u n m a s ı n d a n a n l aş ı l d ı ğ ı k a d a r ı y l a 1 0 0 3 - M . 1 5 9 4 y ı l l a r ı n a k a d a r y aş a m ı ş t ı r . H a y a t ı n ın b ü y ü k b ö l ü m ü n ü i b a d e t e v e m e d r e s e l e r d e i l i m y o lu n d a h i z m e t e h a r c a y a n B â l î , i y i h a l l e r i o l a n , g ü z e l a h l â k ı y l a t a n ı n m ı ş , t e m i z i t i k a d i o l a n , f a z l a m a lı m ü l k ü o l m a y a n f a k a t k a n a a t k âr o l a n , i y i l i ğ i s e v e n , n e ş e l i v e s a b ı r l ı b i r ş a h s i y e t t i .11
8 Sadettin Nüzhet Ergun, ay 9 Hasan Çelebi, age, s.209.
10Mustafa Bin Carullah, Beyânî, Tezkiretü’ş-şuara, ( Haz. İbrahim Kutluk ) TTK, Ankara, 1997, s.44. 11
Y u k a r ı d a d a i f ad e e d i ld i ğ i g i b i b ü t ü n g ü z e l v a s ı f l a r ı k i ş i l i ğ i n d e y e r l e ş t i r m i ş o l a n B â l î Ç e l e b i , y i n e i l i m v e i b a d e t l e m e ş g u l o l d u ğ u b i r R a m a z a n g ü n ü n d e v e f a t e d e r .12
B Â L Î M A H L A S L I D İ Ğ E R Ş A İR L E R Y a p t ı ğ ı mı z a r a ş t ı r m a l a r d a D i v an E d eb i y a tı n d a ş a i r i m i z l e a y n ı m a h l a s a s a h i p s e k i z i s i m d a h a o l d u ğ u n u g ö r d ü k . I . B Â L Î : Â ş ı k ( 1 7 . y - ? ) . H a y a t ı h a k k ın d a b i l g i b u lu n m a y an ş a i r i n b i r k o ş m a s ı S . N u z h e t E R G U N t a r a f ı n d a n M i l l e t K ü tü p h an e s i ’ n d ek i b i r m e c m u a d a n a l ı n ar a k T ü rk Ş a i r l e r i ’ n d e y a y ı m l a n mı ş t ı r .13 I I . B Â L Î : D i v a n ş a i r i ( 1 5 . y ) . M u ğ l a M e n t e ş e l i o l a n ş a i r i n h a y a t ı h a k k ın d a t e z k i r e l e r d e b i l g i y o k t u r . . E l d e b u l u n an B ah r - i N a s â y ı h i s i m l i m e n s u r - m a n z u m t e r c ü m e s i y l e b i l i n i y o r . 7 9 v a r a k t a n i b a r e t o l a n e s e r F at i h ’ in s a n c ak b ey l e r i n d en M a h m u d B e y ’ e s u n u l m u ş t u r14. I I I . B Â L Î : ( K e s r i y e l i ) D i v a n ş a i r i ( 1 6 . y ) . H a y a t ı h a k k ı n d a g e n i ş b il g i b u lu n m a y a n ş a i r i n R u m e l i d e tı m a r s a h i p l e r i n d en o l d u ğ u t e z k i r e l e r d e k a y d e d i l m iş t i r . Ş i i r l e r i n d en ö r n e k l e r A h d î , B e y ân î v e H a s a n Ç e l e b i t e z k i r e l e r i n d e v e r il m i ş t i r .15 I V . B Â L Î : B o s n a l ı d i v a n ş a i r i ( ? - 1 6 8 4 ) . A sı l a d ı A b d u l l a h . İ s t a n b u l k a d ı l ığ ı v e A n a d o l u k a z a s k e r l iğ i y a p t ı . A z l e d i l d i k t e n s o n r a v ef a t e t t i . İ s t a n b u l m e d r e s e l e r i n d e u z u n s ü r e d e r s v e r d i . S i c i l - i O s m a n î ş i i r l e r i o l d u ğ u n u k ay d ed i y o r16. V . B Â L Î : S o f y a l ı m u t a s a v v ı f ş a i r ( U s t r u m c a ? - S o f y a 1 5 5 3 ) . H a l v e t i y e t a r i k a t ı ş e y h l e r i n d e n o l a n B âl î E f e n d i t a h s i l i n i İ s t a n b u l v e S o fy a d a y a p t ı . D a h a z i y a d e S o f y a d a o tu r m u ş o l d u ğ u
13 Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Dergâh Yay., C.1, İstanbul, 1977, s.305-306 14 Sadettin Nüzhet Ergun, ay
i ç i n S o f y a l ı d iy e t a n ı n ı r . H a l v e t i y e ş e y h l e ri n d en K a s ı m Ç e l e b i y e i n t i s a p e t t i . D e v r i n p a d işa h ı K a n u n î S u l t a n S ü l e y m a n ’ı n i l g i s i n i k a z a n d ı . P a d i ş a h la b e r a b er b a z ı s a v a ş l a r a i ş t i r a k e t t i . V e f a t ı n d an s o n r a S o f y a c i v a r ı n d a b i r y e r e d e fn o lu n d u . D a h a s o n r a b u r a y a b i r t ü r b e , c a m i v e z a v i y e i n ş a e d i l d i . Ş e y h B â l î , â l i m o l d u ğ u k a d a r k u v v e t l i b i r d i v a n şa i r i d i r . M u h y id d i n A r ab î’ n i n F u s û s u ’ l H i k e m ’ i n e y a z d ığ ı ş e r h i l e İ b n K e m â l ’ i n K a z a v ü K a d e r r i s â l e s i n e y a z d ı ğ ı r e d d i y e , o n u n i l m î k u d r e t i n i i f a d e e d e r k e n , M a n z û m e - i V â r i d â t ’ı d a ş i i r d e k i g ü cü n ü g ö s t e r i r . E s e r l e r i . F u s û su l H i k e m ş e r h i , E t v â r - ı S i t t e , R i s â l e - i K a z a v ü K a d e r , M e c m u a t ü n N e s â y ih , M a n z û m e - i V â r i d â t , Ş e r h - i H a d i s - i K u d s i - i K ü n t ü K e n z e n , M a k â m â t , M e r â t i b ü ’n N e fs , R i s â l e i E t v â r u 's S â l ı k î n , R i s â l e i E t v â r ı S e b a , T e r c ü m e i K ı s s a -i İ b r a h i m . A y r ı c a m e c m u a l a r d a ş i i r l e r i i l e m e k t u p l a r ı b u lu n m ak t a d ı r . E s e r l e r i b a s ı l m a m ı ş t ı r .17 V I . B  L Î : ( S a r h o ş ) M u t a s a v v ı f ş a i r ( T i r e ? - İ s t a n b u l 1 5 3 3 ) . B a b a s ı K a d ı B i r g i l i z a d e M u s l i h i d d i n M u s t a f a E f e n d i , 2 . B a y e z i d ’ i n ş e h z a d e l e r i n d e n A h me t ’ e h o c a l ı k e t m iş t i . B â l î d e g e n ç y a ş t a S a ç l ı E m i r v e d i ğ e r b a z ı ş a h s i y e t l e r d e n d e r s a l d ı . H a y r e d d i n E f e n d i ’ d e n m ü l â z i m o l d u . D a h a s o n r a K e p en e k ç i M e d r e s e s i n d e d e r s v e r d i . G e n ç l i ğ i n d e a ş ı r ı i ç k i v e e ğ l e n c e m ü p t e l â s ı o l d u ğ u i ç i n “ S a r h o ş ” l a k a b ı y l a t a n ı n d ı . S o n r a d a n p i ş m a n l ı k g e ç i r e n B â l î t a s a v v u f a m e y l et t i . H a t t a m e m u r i y e t i b ı r a k a r a k H a l v e t î t a r i k a tı ş e y h l e r i n d e n R a m a z a n E f e n d i ’ y e i n t i s a p e t t i . İ s t a n b u l  l i P a ş a z a v i y e s i n e ş e y h o l d u ( 1 5 5 6 ) . C e v r î m a h l a s ı y l a ş i i r l e r y a z m ı ş o l a n B â l î ’ n i n d i v an ı y o k tu r.  ş ı k Ç e l e b i , o n u n b a z ı b e y i t l e r i n i ö r n e k a l a r a k t e z k i r e s i n e a l m ı ş t ı r . B a z ı m e c m u a l a r d a k i b e y i t l e r i n d e n b a şk a S . N u zh e t
E R G U N , 1 6 . y ü z y ı l a a i t b i r ş i i r m e c m u a s ı n d a b u ld u ğ u b i r g a z e l i n i y a y ı m l a mı ş t ı r . E l d e b u lu n an ş i i r l e r i n d e n ş a i r l i ğ i h a k k ı n d a f i k i r e d i n m e k g ü ç t ü r . T a s a v v u f n eş v e s i y l e i l â h î l e r v e g a z e l l e r y a z d ı ğ ı t a h m i n e d i l i y o r .18 V I I . B Â L Î : İ ş k o d r a l ı d i v a n ş a i r i ( 1 9 . y ) . H a y a t ı h a k k ın d a b i l g i y o k t u r . A l i E m i r î , İ ş k o d r a V i l â y e t i Ş a i r l e r i a d lı e s e r i n d e b a z ı ö r n e k l e r v e r i r .19 V I I I . B Â L Î : T ek e d e d o ğ d u . H o ş T a b B â l î d i y e t a n ı n d ı . S i p a h i id i . B i r s a v a ş e s n a s ı n d a E s te r a b â d ’ t a ö l d ü rü ld ü .20
18 Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, ay 19 Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, ay 20
2 . B Â L Î ’ N İ N E S E R L E R İ A . R İ S A L E L E R İ : B â l î , D î v â n ı ’ n ı n ö n s ö z ü n d e : 1 . T a s a v v u f a d a i r 4 r i s â l e 2 . G ü l ş e n - i M e èânî 3 . İ n t i h âb ü 't - T e v â r î h a d l ı r i s â l e l e r i o l d uğ u n u z i k r e d i y o r s a d a a r a ş t ı r m a l a r ı m ı z d a b u e s e r l e r e u l aş a m a d ı k . B . D İ V A N I : a . T E R T İ B İ : B â l î D i v a n ı m e n s u r ö n s ö z ü n ü n s o n u n a d ü şü l e n t a r i h t e n a n l a ş ı l d ı ğ ı ü z e r e H . 9 8 0 - M . 1 5 7 2 y ı lı n d a t e r t i p e d i l m i ş t i r . E l i m i z d e k i i k i n ü s h a d a d a d i v a nın t e r t i b i a ç ı s ı n d a n ay n ı s ı r a v a r d ı r . Ş a i r , d i v a n a m e n s u r b i r d i b â c e i l e b aş l a m ı ş , k a s i d e v e g a z e l l e r l e d e v a m e t m i ş t i r . D i v an ı n t e r t i b i ş u ş e k i l d e d i r . 1 - M e n s u r d i b â c e 2 - K a s i d e l e r 3 - G a z e l l e r
b . D İ V A N IN N Ü S H A L A R I
1 - 21Y a p ı K r e d i S e r m e t Ç i f t e r K ü t ü p h a n e s i 1 0 8 0
M e n s u r d i b â c e , 2 3 k a s i d e v e 1 9 5 g a z e l v a r d ı r .
S e r - m a ùlaè-ı KelÀmullÀh ve tevúìè-i refìè-i è ilmu 'l l À h , s ö z l e r i y l e b aşl a r .
D i v â n î h a t l a , T ü r k ç e , 2 0 0 x m m . Ö l ç ü s ü n d e , 5 0 v a r a k t a , 1 8 s a t ı r l ı , â h a r l ı k r e m k â ğ ı d a y a z ı l m ı ş t ı r . S ı r t ı k a h v er e n g i m e ş i n , ü s t ü e b r u v e m i k l e b l i c i l t i ç i n d e d i r .
K ü n c - i ãafÀda gÿşe-nişìn oldı BÀlì kim
è İ r f À n y ü z i n d e s e y r i d e d ü n y À b u c a à ı n ı b e y t i y l e s o n a e r e r . N ü s h a n ı n b a ş ı n d a k a y d a d eğ e r m e n s u r b i r d i b â c e y e r a l m a k t a d ı r . 2 - İ s t a n b u l Ü n i v e r s i t e s i K ü t ü p h a n e s i T ü r k ç e Y a z m a l a r B ö l ü m ü 3 4 9 6 M e n s u r d i b â c e , 2 3 k a s i d e v e 1 7 7 g a z e l v a r d ı r .
S e r - m a ùlaè-ı KelÀmullÀh ve tevúìè-i refìè-i è ilmu 'l l À h , s ö z l e r i y l e b aşl a r .
D i v â n î h a t l a , e n 1 4 0 m m , b o y 2 1 0 m m , k a l ı n l ık 1 0 m m ö l ç ü l e r i n d e 4 8 v ar a k t a , 1 8 s a t ı r l ı y a z ı l m ı ş t ı r .
K ü n c - i ãafÀda gÿşe-nişìn oldı BÀlì kim
è İ r f À n y ü z i n d e s e y r i d e d ü n y À b u c a à ı n ı
b e y t i y l e s o n a e r e r . B u n ü s h a n ı n b a ş ı n d a d a d i ğ e r n ü s h a d a o l d u ğ u g i b i m e n s u r d i b â ce y e r a l m a k t a d ı r .
3 . E D E B Î Ş A H S İ Y E T İ
B â l î ’ n i n e d e b î ş a h s i y e t i y l e i l g i l i k a y n a k s a y ı s ı y o k d e n e c e k k a d a r a z o l u p , o n u n h ak k ı n d a b i lg i v e r e n b i r k a ç k a y n ak t a k i k ı s a b i l g i d e e d e b î ş a h s i y e t i n d e n z i y a d e m e d r e s e l e r d e ü s t l e n m iş o l d u ğ u g ö r e v l e r h a k k ın d a b i l g i v e r i l m i ş t i r . B â l î ’ n i n e d e b î ş a h s i y e t i y l e i l g i l i d eğ er l e n d i r m e y a p ı l a b i l m e s i n e o l a n a k s a ğ l a y a c a k t e k d eğ e r l e n d i r m e H a s a n Ç e l e b i t a r a f ı n d a n y ap ı l m ı ş t ı r . H a s a n Ç e l e b i , t e z k i r e s i n d e B â l î ’ n i n e d e b î ş a h s i y e t i n e y ö n e l i k ş u b i lg il e r i v e r m i ş t i r . “ E d i r n e d e D â r ü ' l - h a d i s m ü t e v e l l i s i o l mı ş d u r . N i ce z a m â n d u r k i h i d m e t i t e v l i y e t d e k â d i r o l d u k ç a t a h s î l i e m v â l i m a r i f e t d e y e k -d i l y ek -r û y v e e ş èârına ha-d-d u gâyet yok şâir-i pür-gûy. M ü k e m m e l d î v ân ı v e m a h sû l - ı B â l î’ n i n z ev â y i d - i b î- h a d d u g i r â n ı v a r d u r . Z ü b d e - i k e l i m â t ı b u eb y â tl a r d u r . ”22 B â l î ’ n i n e d e b î ş a h s i y e t i n e y ö n e l i k y u k a r ı d a k i i f a d e l e r i k u l l a n an H a s a n Ç e l e b i , h e r n e k a d ar k e l i m e l e r i n i n e n s e ç k i n i b u b e y i t l e r d i r i f a d e s i n i k u l l a n mı ş o l s a d a , B â l î ’ n i n b e y i t l e r i n d e n ö r n ek v e r m e m iş t i r . H a s a n Ç e l e b i ’ n i n t e z k i r e s i n d e v e r d iğ i v e R u m e l i l i ( K e s r i y e l i ) B â l î ’ y e23 a i t m i ş g i b i g ö s t e r d iğ i b e y i t l e r a s l ı n d a E d i r n e l i B â l î ’ n i n d i r . A y n ı d u ru m B e y ân î T e z k i r e s i ’ n d e24 v e T u h f e - i N â i l î ’ d e25 d e s ö z k o n u su d u r . B u n d a H a s a n Ç e l e b i’ n i n i l k b a ş l a r d a E d i r n e l i B â l î ’ d e n h a b e r d a r o l m a d ı ğ ı i ç i n b u b e y i t l e r i R u m e l i l i B â l î ’ y e i s n a t e t m i ş o l m a i h t i m a l i d a h a y ü k s e k t i r . Z a t e n o n a l t ı n c ı y ü z y ıl ı n b a ş l a r ı n d a ö l m ü ş o l a n R u me l i l i B â l î ’ n i n , E d i r n e l i B â l î i l e a y n ı z a m a n d a y a şa m ı ş o l m a i h t i m a l i d e o l m a d ı ğ ı i ç i n b u d ü ş ü n c e d a h a k u v v e t l i d i r . İ s t a n b u ld a k i v e E d i rn e d ek i m e d r e s e l e r d e u z u n y ı l l a r v a z i f e ü s t l e n m i ş o l a n B â l î ’ n i n ş i i r l e t a n ı ş m a s ı a s l ı n d a ç o k s o n r a l a r ı
22 Hasan Çelebi, age, s.210 23 Hasan Çelebi, age, s.209 24 Mustafa Bin Carullah, ay
25 Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî, ( Haz. Cemâl Kurnaz-Mustafa Tatcı ) Bizim Büro Yay., Ankara,
o l m u ş t u r. B â l î , d a h a ö n c e d e b e l i r t t i ğ i m i z g i b i , E d i r n e ’ d ey k en P i r A h me d D ed e i s m i n d e b i r m u t a s a v v ı f a i n t i s a p e t m i ş t i . B u o l a y d a n b i r s ü r e s o n ra P i r A h m e d D e d e , İ s t a n b u ld a b u lu n d uğ u b i r s ı r a d a H ü d a y i B e y i si m l i k iş i t a r a fı n d a n k e n d i s i n e s u n u l a n m a n z u m m u h a b b e t n â m e n i n B â l î ’y e g ö n d e r i l m e s i n i v e o n u n t a r a f ı n d a n b i r n a z i r e y a z ı l m a s ı n ı n t e k l i f e d i l m e s i n i i s t e r . O g ü n e k a d a r ş i i r y a z m a mı ş o l a n B â l î , ş e y h in i n d e a r z u s u y l a â ş ı k â n e ş i i r l e r s ö y l e m e y e b aş l a r . B â l î ’ n i n ş i i r l e t a n ı ş m a s ı n a d e ğ in d i k t e n so n r a , ş i i r l e r i n d e n y o l a ç ık a r a k e d e b î y ö n ü y l e i l g i l i t es p i t l e r d e b u l u n m a k d a h a d o ğ r u o l a c a k t ı r . H e r n e k a d a r d iv a n ın ı n m e n s u r ö n s ö zü n d e b i r k a ç e s e r i n d e n d a h a b a h s e t s e d e B â l î ’ n i n e d eb î ş a h s i y e t i n i n o r t a y a k o n u l m a s ı n d a ö n em t e ş k i l e d e n e l i m i z d e k i t e k e s e r i d i v an ı d ı r . Ş i i r l e r i n d e B â l î m a h l a s ı n ı k u l l a n an ş a i r i m i z i n h e r n e k a d a r ş i i r l e i ş t i g a l e t m e s i ç o k s o n r a l a r ı o l s a d a , y a ş a d ı ğ ı d ö n e m d e d e k ü l t ü r v e e d e b i y a t m e r k e z i o l a n İ s t a n b u ld a v e o n u n y ak ı n ın d ak i E d i rn e d e b u lu n m u ş o l m a s ı n a r a ğ m e n t e z k i r e l e r d e , b i r k a ç t e z k i r e d e k i b e n z e r v e k ı s a m a l û m a t t a n b aşk a y e r al m a m ı ş t ı r . B u d u ru m o n u n e d eb î y ö n ü y le d e t a n ı n m a s ı n a e n g e l t e ş k i l e t m i ş t i r . Ş i i r l e r i n i n b ü y ü k b ö lü m ü n ü âş ı k â n e t a r z d a y a z a n B â l î , b u n u b a z ı g a z e l l e r i n d e k e n d i s i d e i f a d e e t m i ş t i r . E g l e n c e o l d ı èÀleme B Àlì àazelleri
E r b Àb-ı èaşúa sözleri hep èÀşıúÀnedür
G 6 0 - 5
èÁşıúÀne BÀlinüñ eşèÀrı firúat-nÀmedür A n u ñ içün her birin bir dil-bere yazar ãunar
