..
..
TURKLUK
ARASTIRMALARI
DERGiSi
12
NiZAMULMULK'UN SITASET-NAME'siNE
SELc;UKLU DEVLET TE~KiLATI Ac;ISINDANBiR BAKI~:
EMiR-i HARESVEEMiR-i DAD ORNEGi*
Btiytik Sel9uklu devletinin me~hur veziri Nizamtilmtilk'tin yazdlgl Siyaset-name'nin genel anlamda bneminden bugtine kadar 90k bahsedilmi~-tir. Bu eser ile ilgili tedkiklerin bir kIsmmda, sadece siyaset teorisi ve htiktim-ranhgm mahiyeti tizerinde durulur. Sel9uklu devlet te~kilatl hakkInda yapIlan ara~tIrmalarda ise bir aSlrdan bu yana bu eserden faydalanIlmaktadlr. V. V. Barthold1, M. F. Kbprtilti2 ve i.H. Uzun9ar~lh3, Siyaset-name'den devlet te~kilatI tarihi a91smdan faydalandlgml bildigimiz ilk isimlerdir. Bunlann ve daha sonraki Him adamlannm yaptIklan ara~tIrmalarda Siyaset-name'deki bilgiler zaman zaman yazIll~ maksadl ve Qzelligi dikkate almmadan ve diger tarih! kaynaklarla mukayese edilip kritigi yapIlmakslzm tek kaynak olarak kullamlmakta; eserde bizzat Sel9uklu devlet te~kilatl anlatlhyormu~ gibi, zikredilen btittin memuriyetlerin aynen Sel9uklular'da da mevcud oldugu
BU'makale, I. Uluslararasl Selruklu Kiiltiir ve Medeniyeti Kongresi (Konya 1I-13 Ekim 2000)'ne sunulan tebligin geli§tirilmi§ §eklidir.
V.V. Barthold, Turkestan Down to the Mongol Invasion, London 19774; Mogol istilasma Kadar Tiirkistan, haz. H. D. YlldlZ, Ankara 19902. Muellifin doktora tezi olan bu onemli eserin Rus9a ilk baskJsl 1900'de, ilaveli baskJsl 1963'te, bunun ingilizce tercumesi ise 1968'de basJ1ml§tJr.
Koprtiluzade Mehmed Fuad, "Sel9ukiler Zamanmda Anadolu'da Turk Medeniyeti", MitZi Tetebbu'lar MecmCtasl, II/5(T.sanl-K.evvel 1331), 193-232; aym yazar, Tiirkiye Tarihi, I (Anadolu istilasma Kadar Turkler), istanbul 1923.
i. H. Uzun9ar§lh, Osmanb Devlet Te~kilatma Medhal, Ankara 19843 (ilk baskJsl 1941 tarihlidir).
farzedilmektedir. Tiirkiye'de konuyla ilgili yapllan bir90k ara~tlrmada ise, merhum i. H. Uzun9ar~lh'nm 60 yll kadar once yazdIklarl tekrar edilmektedir. Ara~tIrmamlZ, Sel9uklu tarih9isi merhum M. A. Koymen'in vaktiyle ba~ka bir vesile ile yaymladlgl bir makalesinde4 konumuz ile ilgili yaptIgl
ge-nel tahlilin devaml mahiyetindedir. Burada, Siyaset-name'de yer alan devlet te~kilatI ile ilgili biittin konulan degil, sadece zikredilen devlet gorevlileri hakkmdaki kayltlan Se19uklu devletleri tarihini anlatan diger kaynaklardaki bi1gilerle mukayese etmeye ve omek olarak da yapI1an bir hatayl diizeltmeye 9all~acaglz.
ASll adl Ebu Ali e1-Hasan b. Ali b. ishak olan Nizamiilmiilk'e bu lakab Sel9uklu devleti veziri oldugu zaman Abbasi halifesi tarafmdan verilmi~tir. Nizamiilmiilk 408 (1018) yI1mda Horasan'm Tus ~ehrine bagh Radkan kasabasmda varhkh bir babamn oglu olarak dogmu~, flklh ve hadis gibi donemin onde gelen ilimlerinde iyi bir egitim gorerek, ilmi ve edebi bir muhit i9inde yeti~mi~tir. Once Gazneliler'in Horasan valisi Ebu'l-Fazl Surl'nin hizmetinde bulunmu~, Sel9uklu Devleti kurulduktan soma bir miiddet Melik Alp Arslan'm Belh valisinin emrinde katiplik, Alp Arslan'm babasl devletin dogu eyaletlerinin hakimi C;=agnBey'in maiyetinde ise vezirlik yapml~tIr. C;=agn Bey 451 (l059)'de vefat edince, Sultan Tugrul Bey'in vassali olarak babasmm yerine gegen Alp Arslan'm yanmda vezirlige devam etmi~tir. Tugrul Bey'in vefatI (455/1 063) iizerine tahta 't1kan Alp Arslan, Tugrul Bey'in veziri Ktindtiri'yi azledip oldiirttiikten soma Nizamiilmiilk'ii bu makama tayin etmi~tir (456/1064). Nizamiilmiilk, Melik~ah'm vefatmdan bir ay kadar once
4 M. A. Koymen, "Sel((uklu Devri Ttirk Tarihi Ara§tumalan 1. Btiytik Sel((uklu imparatoru Melik§ah Devrine Dair Bir Eser Mtinasebetiyle", Belleten, 68(1953), 597-602. Yazar, i. Kafesoglu'nun Sultan Melik~ah Devrinde Buyuk Seh;uklu imparatorlugu (istanbul 1953) adh eserini tenkid ettigi bu makalesinde, bir vesile ile Siyaset-name'deki fasillan konulanna gore, hikayeleri ise aid olduklan devletlere gore tasnif etmi§tir. 5-6 sayfayl bulan bu tedkik, konumuz itibariyle yani Siyaset-name'nin Sel((uklu devlet te§kilatJ a((lsmdan sistemli bir §ekilde tahlil tqebbtistinlin bildigimiz kadanyla ilk ve tek omegidir. Bu genel ((ah§ma, mevcud haliyle konuya ancak bir ba§langl(( te§kil etmekteyse de, bunun aynca bir tenkid makalesi i((erisinde zayi oldugunu ve eserin Kbymen tarafmdan yapilan terctimesinin ba§ma konularak istifadeye sunulmasmm ((ok daha yerinde olacagml da burada belirtmeliyiz.
485 (1092) yllmda, bir BiHmi fedaisi tarafmdan oldiirtili.i§iine kadar 29 yll vezirlik gorevini siirdiirmii§tiir.
Nizamiilmi.ilkdevlet idaresinde gosterdigi ba§an yanmda, devlet te§kilatl ile ilgili icraatl ve yaptlgl yenilikler ile de aglrhgml hissettirmi§tir. Sel<;uklu-lar'dan once kurulmu§ Sasani, Abbasi, Samani, Gazneli gibi devletlerin uygulamalarmdan faydalanarak Sel<;ukludevlet te§kilatml geli§tirmi§, asked ikta uygulamasml sistematik bir hale getirmi§ti. Aynca kendi adlyla ami an medreseleri kurmakla da islam diinyasmda bir <;lglr a<;arak, Siinni islam diinyasl i<;inbiiyiik bir tehlike te§kil ettigini dii§iindiigii Batmllikle miicadele i<;insiyasi giiciin yamnda egitime de ba§vurma yoluna gitmi§tir.5
Nizami.ilmiilk devlet adamhgl yanmda, engin tecriibesine dayanarak devlet idaresiyle ilgili olarak yazdlgl Siyaset-name'siyle de tanmml§tlr. Bu eser, Batl'da Eski Yunan'dan, Dogu'da ise Sasaniler'in son zamanlanndan iti-baren gori.ilmeye ba§layan siyaset-name veya nasihat-name yazma ge-leneginin onemli bir omegini te§kil eder.6 Siyaset-name'nin, miiellifinin
5 Nizamtilmtilk hakkmda daha fazla bilgi i9in bkz. H. Bowen [-CO E. Bosworth], "Nizam al-Mulk", El2, VIII (1995), 69-73; i.Kafesoglu, "Nizam-til-Mtilk", islam Ansiklopedisi (iA), IX, 329-333; Nizamti'l-mtilk, Siyaset-name, haz. M. A. Koymen, Ankara 1982, V-XV (onsoz); M. A. Koymen, "Sel9uklu Veziri Nizamti'l-mtilk ve Tarihl Rolli", Millf Killtur, I/5(1977), 9-16; aym yazar, Buyuk Selffuklu imparatorlugu Tarihi, III (Alp Arslan ve Zamam), Ankara 1992, bkz. indeks; C. L. Klausner, The Seljuk Vezirate, A Study of Civil Administration 1055-1194, Cambridge 1973, bkz. indeks; S. A. A. Rizvi, Nizam al-Mulk Tusi, His Contribution to Statecraft, Political Theory and the Art of Government, Lahore 1978; aym yazar, "Nizam al-Mulk Hisl (1017-1092) (Not a Politician but a Statesman)", Hamdard Islamicus, III/l(Spring 1980),79-85; C. Tabatabal, Hace Nizamulmulk, Tahran 1996; N. Yavari, "Nizam al-Mulk and the Restoration of Sunnism in Iran in the Eleventh Century", Tahklkat-i islamf, X/l-2(1996), 570-551; C. Hillenbrand, "1092: A Murderous Year", Arabist: Budapest Studies in Arabic, 15-16(1995),281-296; N. Kessal, Medaris-i Nizamiyye ve Tesfrat-l ilmf ve ictima'f-i An, Tahran 13743; A. Ikbal, Vezaret der Ahd-i Setatfn-i Bozorg-i Selcukf, n§f. M. T. Dani§pejl1h - Y. Duka, Tahran 1338§/l959, 46-53; K. Rippe, "Uber den Sturz Nizam-ul-Mulks", 60. Dogum Yilt Munasebetiyle Fuad KoprulU Armagam, Istanbul 1953,423-435.
6 Siyaset-nameler hakkmda genel bilgi i9in bkz. C. E. Bosworth, "Naslhat al-mulUk", EI2 , VII (1993), 984-988; A. Ugur, Osmanlt Siyaset-Nameleri, Kayseri 1992; A. S. Levend, "Siyaset-nameler", Turk Dili Ara~tlrmalan Yilltgi - Belleten 1962, Ankara
yI1larca ybneticilik yapIlll~ oldugu Sel~uklu Devleti'nin idfiri yaplsl hakkmda sultana tavsiyelerde bulunmak tizere yazI1Illl~olmasl, onu bizim i~in daha da bnenIli kIlar.
Bu bnemli Sel~uklu vezirinin kaleme aldlgl Siyerii'l-mUZuk ya
Siyaset-name
adh eser7, muhtemelen 470 (1077-8) yllmda Sultan Melik~ah'm 1982, 167-194; E 1. J. Rosenthal, Ortar;:ag'da jslam Siyaset Dil§uncesi, trc. A. (:aksu, istanbul 1996; A. Davutoglu, "Devlet", Turkiye Diyanet Vakfl jslt1m Ansiklopedisi (DjA), IX, 239; Veli Atmaca, "Hadisleri BakImmdan Siyasetnameler (I)", Firat Univ. jlahiyat Fak. Dergisi, V(2000), 357-370.Nizami.ilmi.ilk'tin Siyaset-name'si i<,;inbkz. 1.Kafesoglu, "Btiytik Sel<,;uklu Veziri Nizamii'I-Mi.ilk'tin Eseri Siyasetname ve Ttirk<,;e Terctimesi", Turkiyat Mecmuasl, XII(l955), 231-256; "Siyaset-name ya Siyerti'I-Mtilfik", Dayiretil'l-Ma'arif-i Faris!, I, Tahran 1345h§, 1390; C. E Bosworth, a,g.m., 987; M. S. Khan, "The Saljuq Vizier Nizam al-Mulk and his Siyasat Nama", Uluslararasl Osmanll Oncesi Turk Killtilru Kongresi Bildirileri, Ankara 1997, 29-49; A. K. S. Lambton, "The Dilemma of Government in Islamic Persia: the Siyasat-nama of Nizam al-Mulk", Iran, XXII(l984), 55-56; ayru yazar, "Concepts of Authority in Persia: Eleventh to Nineteenth Centuries A. D.", Iran, XXVI(1988), 98 (Bu iki makalenin fotokopilerini ingiltere'den gonderen meslekda§lm Cengiz Tomar'a mtite§ekkirim); M. Rtikntiddin Hassan, "Nizami.ilmi.ilk", trc. Y. Z. Comert, jslam Dil§ilncesi Tarihi, II, yay. M. M. ~erif, istanbul 1990, 375-401; M. al-Naqib, "Siyasat-nama: Some Notes on Its Importance as a Source for Studying Nizam al-Mulk's Career", The Arab Historian, A Bulletin of Historical Research, XVIII (I 980), 7-12; S. A. A. Rizvi, a.g.e.; N. H. Khan, "Nizamul Mulk Tusi: Pioneer in Public Administration", Sind University Research Journal Arts Series Humanities and Social Sciences, VI (Haydarabad 1967),
19-24; C. YJlmaz, "Nizami.ilmi.ilk'tin Siyasetnamesi'ne Gore Btiytik Sel<,;uklu Devleti'nin Yonetim ilkeleri", jzim ve Sanat, 35-36 (Temmuz 1993),99-107; A. Ertugrul, "Bir Kaynak Olarak Nizamti'I-Mtilk'tin Siyasetname'si", Tilrkler, ed. H. C. Gtizel - K. (:i<,;ek - S. Koca, V, Ankara 2002, 271-278; aym yazar, Kaynaklan Baglammda Nizamil'l-Millk'un Siyasetname'sinde Ger;:en Onemli Ki§iler, izmir
1990, Dokuz Eyltil Dniversitesi Sosyal Bilimler Enstittisti, Yaymlanmaml§ Ytiksek Lisans Tezi; H. Eroglu, Siyasetname'deki Bilgilerin Selr;:uklu Devrindeki Olaylar ile Kar§lla§tmlmasl, Ankara 1997, Ankara Dniversitesi S. B. E, Yaymlanmaml§ Ytiksek Lisans Tezi.
7 Siyaset-name'nin nqir ve terctimeleri: Siasset Nameh: Traite de Gouvernement Compose Pour le Sultan Melik-Chtlh, par le Vizir Nizam oul-Moulk, Fars<,;a metin ve Franslzca trc. C. Schefer, I-II ve supp!., Paris 1891-1897; Nizamtilmi.ilk, Siyaset-name ya Siyeril'l-muluk, n§f. A. Halhali, Tahran 131Oh§; Siaset-name: Kniga 0
Pravlenii Vazira Xl Stoletyja Nizam al-Mulka, Rus<,;atrc. B. N. Zakhoder, Moskova-Leningrad 1949; Nizami.ilmtilk, Siyaset-name, n§f. M. M. (:ehardihi - M. Kazvini,
istegiyle yazI1maya ba§lanml§ ve 484 (1091) yI1mdasultana takdim edilmi§tir. Eserin giri§inde verilen bilgiye gore Sultan Melik§ah, din ve dtinya i§lerinin dtizgtin ytirtimesi ve bu konularda dogru karar verilebilmesi iyin, onceki Selyuklu sultanlanrun ve diger htiktimdarlann uyguladlklan kanun ve Metler ile devlet idaresindeki aksakllklarl ve bunlara kaf§l almmasl gereken tedbirleri iyerecek bir eser yazI1masml istemi§tir.8Onsoztinde eserin 50 fasI1 oldugu zikrediliyor ise de Koymen'in ne§rettigi ntisha 51 fasllillr. Daha once ne§redi-len muahhar ntishalarm metinlerinde ise, sonradan ilaveler yapI1dlgl iyin bu rakam 55'e Ylkmaktadlr. Her fasI1da bir konu ele almmakta, ancak bir Slra ta-kip edilmemektedir. Her faslm sonunda aynca, konuyla ilgili hikayeler de yer almaktadu. Vaktiyle Koymen'in kIsmen yaptlgl tahlile gore9,eserde yer alan
Tahran 2537/1978-93; Nizamiilmtilk, Siyasetname, trc. M. ~. Cavdaroglu, istanbul 1954 (i. Kafesoglu bu terciimeyi tenkid etmi§tir, a.g.m.; Nizamulmulk,
Siyasatnama, Gedanken und Geschichten, AIm. trc. K. E. Schabinger yon Schowingen, Ziirich 19872; Nizamiilmtilk, Siyerii'I-MiUuk (Siyaset-name) Te'lif-i Hace Nizamii'l-Mulk Ebu 'AU Hasan-i Tusf,n§r. H. Darke, Tahran 1347h§/19682;
Nizam aI-Mulk, The Book of Government or Rules for Kings: the Siyar al Muluk or Siyasat-nama of Nizam al-Mulk, ing. trc. H. Darke, Curzon 20023; Nizamtilmiilk,
Siyaset-name, trc. R. Sultanov - H. Memmedzade, Bakii 19892; Nizamtilmtilk,
Siyasetname, trc. N. Bayburtlugil, istanbul 19984; Nizamtilmiilk, Siyaset-name: Yek-i Siyerii'l-miiluk, trc. ~. V. Hiiseynzade, Ta§kent 1997.
Yazann kaleminden ylkml§ metne en yaklll oldugu kabul edilen i. Kafesoglu'nun buldugu niisha (Siileymaniye Kiitiiphanesi, Molla Celebi, nr. 114), Koymen tarafllldan ne§ir ve terciime edilmi§tir (Nizamii'l-miilk, Siyaset-name, haz. M. A. Koymen, Ankara 1999, Farsya metin ile terciime birlikte). Bu son baskI, eserin daha once 1976'da ne§redilen Farsya metni ile, 1982 ve 1990'da yaylllianan terciimesinin birlikte basllml§ halidir. Ancak Koymen eserin 44, 46, 47 ve 48. faslllanm din tarihyilerini ilgilendirdigi gerekyesiyle terciime etmemi§ ve ilk iki baskl bu §ekilde yayllliandlgl gibi, maalesef Tiirk Tarih Kurumu da iiyiincii basklSlill bu eksik haliyle nqretmi§tir. Aynca bu terciime, hem kurumun, hem de eserin onemine yakI§mayacak §ekilde fahi§ dizgi hatalan ile doludur ve indeksi de geli§igiizel ve eksiktir. Biz bu sebeple Farsya metnin birinci baskIsllllll tIpkIbaslml olan ve yanlI§-dogru cetveli eklenen son basklSllll (1999), terciime metnin ise ilk baskIsllll (Nizamii'l-Miilk, Siyaset-name, haz. M. A. Koymen, Ankara 1982, Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl Yayllllan) ve eksik faslllar iyin de N. Bayburtlugil'in terciimesini (istanbul 19872) kullandlk. Bundan sonra Farsya metin iyin "Siyaset-name,metin", terciime iyin "Siyaset-name,trc." kIsaltmalanm kullanacaglz.
8 Siyaset-name, metin, 1-2;Siyaset-name, trc., 1-2.
toplam 56 hikayenin 11'i Eski iran ve Sasanller' e, lO'u Gazneliler'e, 8'i Abbasller'e, 6'SI muhtelif peygamberlere, 4'ti Hulefa-i Ra§idin'e, 4'ti Emevi-ler'e, 2'§er hikaye Btiytik Sel~uklu, Btiveyhi ve TahidEmevi-ler'e, I'i SamanIler'e (ve Saffarller'e), I'i iskender'e, I'i Mezdek'e ait olup 4 hikayenin ise devri tesbit edilememi§tir.
Bu noktada tizerinde durmamlz gereken, Siyaset-name'de verilen bilgi-lerin Sel~uklu devlet te§kilatl ile ne derece ortti§ttigtidtir. Bunu tesbit ede-bilmemiz i~in evvela eserin telif edili§ maksadml ve tarzlm goz ontinde bulun-durmak gerekmektedir. Esasen eserin bu yonti bilinmeyen bir konu degildir. Fakat Siyaset-name Sel~uklu devlet te§kilatI i~in kaynak olarak kullamhrken, bu hususiyetin dikkate almmadlgl gortilmekte, kitapta yer alan mtiesseselerin aYlll adl veya ayill muhtevayl ta§lyarak Sel~uklu uygulamasmda mevcud oldugu farzedilmektedir. Oysa, ba§langl~ta da belirttigimiz gibi, Nizamtilmtilk eserini Sel~uklu devlet te§kilatlm degil, bu te§kilatm nasIl olmasl gerektigini ve uyulmasl gereken ilkeleri anlatmak i~in yazml§tIr. Bu ilkeleri peki§tirmek i~in de Sel~uklular'dan once kurulmu§ yukanda zikredilen devletlerin uygulama-lanndan omekler vermi§tir. 0 halde bu eserde yer alan mtiessese ve memuri-yetler, Sel~uklu uygulamasmda aynen mevcut olabilecegi gibi, ismi ya da muhtevasl §u veya bu §ekilde degi§iklige ugraml§, hatta hi~ var olmaml§ da olabilirler. Bunu tesbit edebilmemiz i~in eserdeki bilgilerin tasnifi yaplhp, Sel~uklu uygulamasmm omeklerini veren kaynaklardaki kayltlarla mukayese etmemiz gerekir.
Bu sebeple eserde ge~en memuriyet adlanlll; saray, merkez, eymet, as-ked ve §er'i!adli ba§hklan altmda alfabetik olarak tasnif ettik. Gorevli ad-lannm, Siyaset-name'deki fasIllar ve hikayeler taranarak hangi devlete veya devletlere aid olduklanlll gosterdik. Daha soma bunlan, Btiytik Sel~uklu ile onun tabii Harizm§ahlar'm devlet te§kilatI tizerinde ~ah§an Alman §arkiyat~l Herbert Horst'un10kitabmda tespit ettigi memuriyet isimleri ile kar§I1a§tIrdlk
ve bunlan tablo haline getirdik (Bkz. Tablo). TabiatIyla Siyaset-name'de ko-numuz a~lsmdan tahlil edilmesi gereken hususlar, pek tabii ki sadece memu-riyet adlanndan ibaret degildir. Bu memurlann gorev yaptIklarl devlet daireleri ve devlet te§kilatl ile ilgili muhtelif teriInler de tedkik edilmek durumundadlr.
10 Die Staatsverwaltung der Grosselguqen und Horazm~ahs (1038-1231), Wiesbaden 1964.
Burada Horst'un c;all~masmmonemini ortaya koymak yerinde olacaktlr. Bu tedkik, konu ile ilgili asillan gtintimtize ul~mayan resmi vesikalann suret-lerinin yer aldlgl mtin~eat mecmualan taranarak meydana getirildigi ic;in,ko-numuzla ilgili bir ozet derleme mahiyetindedir. Koymen, bu eserin geni~ bir htiIa.sasml tenkid de ederek terctime etmi~tir.11 Horst'un kitabma esas aldlgl
11mtin~eat mecmuaSl ~unlardlr:12
1.Evoglz Haydar Miln§eatI13: Safevi devrine aid olup ic;inde Alp Arslan'a ait 4 tayin men~uru vardlr.
2. Atabeg Ctiveyni, Atebetil'I-KetebeI4: Sultan Sancar'm mtin~Hik hiz-metinde bulunan mtiellifin eserinden c;ogu tayin fermam olan 38 vesika degerlendirilmi~tir. Bu onemli eseri tahlil eden M. A. Koymen'in 15ve A. K. S. Lambton'm 16tedkikleri vardlr.
3. AhkGm-1 Seltitfn-i MaZI: Leningrad Mtin~eat Mecmuaslolarak da bi-linen bu eserde bulunan belgelerin 35'i Btiytik Selc;uklu, 78'i Harizm~ahlar, 2'si Kirman Selc;uklulan, 5'i Gazneliler ve 1'i de Saffarller devrine aittir. Bu eserin de aynntIll bir tahlili veAtebetu'l-Ketebe He mukayesesi Koymen ta-rafmdan yapIlilll~tH.17Horst buradaki vesikalardan 30'unu degerlendirmi~tir.
4. Re~idtiddin Vatvat, MecmCt'atu'r-ResailI8: Eserde yer alan 184
bel-geden 3'ti tayin men~ilru olup, Horst bunlan aym mtiellifin Araisil'l-Havatlr
adh eseriyle k~ll~tHarak kuliallilll~tlr.
II M. A. Koymen, "Selyuklu Devri Ttirk Tarihi Ara~tlrmalan II Selyuklu Devri Devlet Te~kilatma Dair YazIiml~ Bir Eser Mtinasebetiyle", Tarih Ara~tmnalan Dergisi, II/2-3(1964),303-380.
12 Horst, 10-12; Koymen, "Selyuklu Devri Ttirk Tarihi Ara~tIrmalan II", 306-308. 13 Manchester J. R. Rylands Library, nr. 834; M. Beyani ntishasl (Tahran). 14 N~r. M. Kazvini-A. ikbal, Tahran 1329.
15 "Selyuklu Devri Kaynaklanna Dair Ara~tlrmalar I. Btiytik Selyuklu imparatorlugu Devrine Ait Mtin~eat Mecmualan", A. 0.Dil ve Tarih - Cografya FakUltesi Dergisi, VIII/4(l95 I), 367-388 (Ayn baslm).
16 "The Administration of Sanjar's Empire as Illustrated in the Atabat al-Kataba", BSOAS, XX(1957), 367 yd. Bu makale terctime edilmi~tir: "'Atebetii'l-Ketebe'ye Gore Sancar imparatorlugunun Yonetimi", trc. N. Kaymaz, Belleten, 147(Temmuz 1973), 365-394.
17 Bkz. dipnot no. 15 (s. 556-612). 18 Kahire 1315/1897-8.
5. Aym mtiellif, Araisii'l-Havatlr ve Nefaisii'n-Nevadir.19
6. Aym mtiellif, Ebkdrii'l-Efkiir fi'r-Resail ve'l-E§'ar.20
7. Muhammed el-Meyheni, Kitabii'r-Resail bi'l-Farisiyye21: Horst bu
eserden 6 vesika kullamm§tIr.
8. Bahatiddin Bagdadi, et-Tevessiil ile't-Teressiil22: Hfuizm§ahIar'a ait bu onemli eserden ise yazar 18 beIge kullamm§tIr.
9. Re§idtiddin VaMit, Vesailii'r-Resail ve Delailii'1-Fezail23: Harizm-§ah CeliHtiddin Mengtibirti i~in yazI1an bu eserden 21 tayin vesikas1 kuliamI-m1§tIr.
10. Orner b. Muhammed el-Katib, KlsaS-l Selatfn24: Bu eserden ise 1
tayin vesikas1kullamlrm§tIr.
11. Anonim, Tekarfrii'1-Menaslb.25
Mtiellif bu eserlerden daha ~ok Atebetii'l-Ketebe, Ahkdm-l Selatfn-i Mazf ve R. Vatvat'm eserlerini ara§tIrmasma esas alm1§ ve muhtelif memu-riyetlere aid 121 vesikay1 kullanarak onemli kIs1mlanm Aimanca'ya terctime etmi§tir. Bu vesikalardan 51 'i Btiytik SeI~ukIu, 2'si Kirman SeI~uklular1, 60'1 Hfuizm§ahlar donemine aittir; 8'inin ise hangi htiktimdar devrine aid oldugu bilinmemektedir.26
Horst'un eserinin sagiam kaynaklara dayanan ciddi bir tedkik oidugu ve konumuz a~lsmdan hi~ oImazsa ba§Iang1~ i~in yeterli olabilecegi gortiI-mektedir. Tabiidir ki bu ara§tIrma daha kapsaml1 ele almdIg1takdirde, mtin§eat mecmualan ile yetinmeyip, diger siyasi tarihle ilgili kaynaklar, hatta edebi
19 Stileymaniye Ktittiphanesi, Fatih, nr. 4074/1; SK, Ayasofya, nr. 4015.
20 iDK, F nr. 424. Mtiellif bu son iki mecmuanm Farsc;a kJslmlannm K. To.ysirkani tarafmdan ne§redildigini de (Tahran 1338h§) belirtmektedir.
21 SK Fatih nr. 4074/2. A. S. Erzi bu ntishaYl Destur-i Debfrf adlyla ne§retmi§tir (Ankara 1962).
22 N§r. A. Behmenyar, Tahran 1315h§/1936.
23 Manchester J. Rylands Library, Farsc;a yz., nr. 947. 24 Hacl Htiseyin Nahcivani ozel ntishasJ.
25 N§r. O. Turan, Tiirkiye Selfuklulan Hakkmda Resmf Vesfkalar, Ankara 1958, XI-XVI, 1-63, 1-83 (Farsc;a metin).
eserler bile taranabilir. Bu mecmualarda bulunan kayltlan teyid etmek veya yer almayan hususlar ile ilgili bilgilere rastlamak ve bunlarla eksikleri tamamlamak miimktin olabilir.
Siyaset-name'de Siyaset-name'deki Horst'un zikredilen
memu-memuriyetlerin tespit ettigi riyetler
ait oldugu devlet/ler memuriyetler SARAY
ab-dar Samanl emlr-i ab
cfune-diir Sasanl, Sel9uklu?
,<a§ni-glr ?
der-bful(ful) ?
emlr-i hares Abbasi [>] emir-i dad, diidbeg
9fib-dar ?
ferr1l.§ Sasanl, Gazneli, Btiveyhl, Sel,<uklu,
gulam Sasanl, Hul.Ra§idln, EmevI, AbbasI, gulam
Samanl, Gazneli
gulam-I hass Samanl, Gazneli
gulam(an)-I saray Samanl
hacib Sasanl, Samanl, Btiveyhl hacib, hticcab
hacib-i bozorg Samanl, Biiveyhl
haci b-i dergiih ?
hacib-i has Samanl
hacibti'l-bab AbbasI
hacibti'l-hticcab Gazneli
emlr-i hacib Sasanl
emlr-i hacib-i bozorg Gazneli
hiidim Gazneli hizmetkar(iin)
hassegl(yful) EmevI, Samanl, Saffiiri, Gazneli
ha(va)ss ?
hazlne-dar Sasani, Emevi, Btiveyhi hizane-i hass
melik Sasani, Emevi, Samani, Btiveyhi, melik
Gazneli, GQri
mutrib Sasani, Emevi, Btiveyhi emir-i mutrib(i)
nedim Gazneli nedim
pas-ban(an) 7
rikab-dar Gazneli, Selyuklu
saki Sasani, Samani
silah-dar Sasani
sultan Gazneli, Selyuklu hakan
~arab-dar 7
vekil-i dar Samani 7 vekilder
vekil-i hilss 7, Samilni 7 vekil-i divan-l hass
vekil[-i htiktimdar] Sasani
veliahd Sasani, Saffilri
MERKEZ
anZ-l sultan 7 arlz, sahib-i divan-l arz
Idebir Sasani, HuI.Ra~idin, Samani, Btiveyhi, katib, katibti'l-in~a Gazneli, Selyuklu
debir-i has Samani
mtistevfi 7 mtistevfi,m.-i (ktill-i)
memalik
mU~rif 7 mti~rif( -i memillik)
tugrai 7 tugrai, mtin~i-i
memalik
vezir iskender, Sasani, Peygamberler, Emevi, vezir
Abbasi, Samani, Btiveyhi, Gazneli, Selyuklu
hacib-i hass-l sahib Btiveyhi
bend Btiveyhi bend
kasld Sasani, Emevi, Abbasi, Samani,
BtiVeyhi, Gazneli
perende(gan) ?
peyk ?
sahib-i haber SamanI, Gazneli
EYALET
amId (SeI9uklu)
amil Sasanl, HuI.Ra~idln, Emev!, Gazneli ami!
ases AbbasI ases
dIz-dar Hind
ikta-dar ? ikta-dar
mukta'(an) SasanI, BiiveyhI mukta'
kedhuda SasanI, AbbasI, Gazneli, Sel9uklu
naib HuI.Ra~idIn, Abbas!
refs ? refs
~ahne AbbasI, SamanI ~ihne(gI)
vall SasanI, EmevI, Saman!, Biiveyh!, vall
za'!m SasanI zu'ama (9o~D
ASKERI
emIr-i Ie~ker GazneIi, Abbas!
gulam (bkz.Saray)
hayl-ba~l Saman!
ser-hayl Gazneli ser-hayl(an)
mUfred ?
serheng SasanI, BiiveyhI serheng
ser-Ie~ker SasanI
sipeh-saJar SasanI, Saman!, BiiveyhI sipehsalar, ispehsaJar,
emlr-i sipehsalar, emIr-i ispehsalar
sii-ba~l Gazneli
vekII[-i emIr] Abbas!
SER'I/ADLI
hatib ? hatib
kaill Abbasi, Samani, Btiveyhi, Gazneli, kadl,k.-YI dergah,k. der
Se19uklu ktill-i mem3.lik, k.-yl
ctimle memalik, k.-YI ha§em ve le§ker kadi'l-kudat Sasani, Abbasi, Samani, Gazneli kadi'l-kudat
muhtesib Btiveyrn, Gazneli muhtesib
vekll[ -i kadl] Gazneli
Tabla haline getirdigimiz bu tasnif ve mukayesede gortildtigti tizere, Siyaset-name'de saray te~kiHitlile ilgili 34, merkez te~kiHitIile ilgili 13, eyalet te§kilatI hakkmda 12, askeri te~kilat hakkmda 11 ve §er'l!adli te§kilat hakkmda ise 5 almak tizere taplam 75 gorevli adl tesbit edebildik. Ancak bunlardan bir kIsmmm e§anlamh aldugu gortilmektedir (mes. ser-le~ker, sipeh-salar, su-ba~l veya ikta-dar, mukta' gibi). Siyaset-name tabiatIyla devIet te~kilatmdaki btittin gorevlileri ihtiva etmedigi i~in, bu eserde bulunmaylp da diger kaynak-larda mevcud alan gorevliler de bulunmaktadlr. Konumuzun merkezini Siyaset-name olu~turdugu i~in bunlardan bahsetmeyecegiz. Hatta mukayese ederek tablo halinde verdigimiz bu 75 gorevli admm tizerinde burada tek tek duracak da degiliz. <;;:iinktibu memuriyetlerin ~ogu, ayn ayn mukayeseli bir ~ekilde ~all~llmaya muhta~tIr.
Nizamiilmiilk, Siyaset-name'deki faslllarda ve hikayelerde anlattIgl veya degi~ik vesilelerle zikrettigi 75 memuriyetten en fazla 7'sini bizzat Sel~uklular devri ile irtibatlandlrml~tIr. Ailcak bu tesbit, diger memuriyetlerin Sel~uklu-lar'da bulunmadIgl anlamma gelmemelidir. <;;:iinktibu eserde Sel~uklular'a atIf yapI1madan zikredilen bir~ok memuriyetin aym adl ta~lyarak veya ufak degi§ikliklerle, Sel~uklu ve onun uzantIsl alan devletlerde mevcud oldugu gortilmektedir. Aym adl ta§lyan memuriyetlerin muhtevalannda bir degi~iklik olmadI ise bunlarda bir problem soz konusu degildir. Yine tabloda goriildtigii gibi, Siyaset-name'de zikredilen her gorevlinin, Horst'un tesbitlerinde kar~lhgl bulunmadlgl gibi bunun aksi de soz konusudur. Aynca Horst'un tesbit ettigi memuriyetler de, uygulamanm tamamml ortaya koymaktan uzaktlf. Bu eksikliklerin, daha once de belirttigimiz gibi diger kaynaklann taranmaslyla giderilmesi mtimkiin olabilir.
Bizim asIl iizerinde durmak istedigimiz husus, Siyaset-name'deki me-muriyet isimlerinden Horst'un c;;ah~masmda, dolaylSlyla Selc;;uklu uygula-masmda kar~lhgl olmayanlardlr. Fakat uygulamada adma rastlanmaml~ olma-smdan, 0gorevin Selc;;uklular'da ifa edilmedigi anlaIlll C;;lkmamahdlr.(:iinkii
bu memuriyetlerin, genellikle her devlet idaresinde, aym adl ta~lmasalar bile farkll isimlerle mevcud olmasl, devletin yaplsl geregidir. Bu hususa bir omek olarak Siyaset-name'de zikredilen emfr-i hares iizerinde durmaya ve bunun uygulamadaki k~IIIgllll ortaya koymaya c;;all~acaglz.
Emir-i Hares
Arapc;;a kelimelerden olu~mu~ Farsc;;abir terkib olan ve muhaflZlar emiri anlamma gelen emfr-i hares ic;;inSiyaset-name'de miistakil bir fasI1 (XL) aynlml~tIr. Hares emirliginin her devirde biiyiik makamlardan biri oldugu, sarayda emfr-i hticibden soma geldigi ve "siyaset" ile me~gul oldugu belirtilmektedir. Padi~ahm birisini cezalandudlgl zaman ba~ vurma, sopa vurma veya zindana atma gibi cezalann infazml ona emrettigi; kos, sancak ve nevbet'inin bulundugu ve halkm, padi~ahtan daha c;;okondan korktugu zik-redilmektedir. Sarayda onun maiyetinde 20'si altm, 20'si giimii~ degnekli,
lO'u biiyiik llllzrakh olmak iizere en az 50fub-dar her an hazu bulunmahdlr. Nizamiilmiilk, bu makamm kendi devrinde (Sultan Alp Arslan ve Melik~ah zamam) eskidigini ve parlakllgml kaybettigini belirtmektedir. Gnun te~kilat ve tec;;hizatmmmiikemmel olmasml, aksi takdirde yerine ba~kasmm tayin edil-mesi gerektigini tavsiye etmektedir. Konu ile ilgili anlatIlan hikayede ise, Abbasi halifesi Me'mun zamamnda (198-218 / 813-833) iyilik ve kotiiliikle-riyle tanman iki emfr-i hares mukayese edilmektedir. Hikayeye gore Abbasiler'deki emfr-i haresin gorevi, gtintimtizde adi suc;;larl(hikayede siyasi maksadl bulunmayan adam Oldtirme, ~arap ic;;me)i~leyenleri yargIlayan ve verilen cezayl infaz eden Mkimler ile savcIlannkine benzemektedir.27 Ancak, fasIlda htikiimdarm kIzgmhgl, hl~ml ve cezalandlrmasl soz konusu olduguna gore, emfr-i hares daha ziyade siyasi mahiyeti bulunan suc;;lani~leyenlerin cezalarml infaz eden ki~idir.
Nizamtilmiilk'iin emfr-i hares hakkmda verdigi bilgi bunlardan ibaret-tir. "Siyaset" tabiri burada, cezalandlrma ve ozellikle Oliim cezaSI(siyaseten
kat!) anlammda kullarulml§tlr.28 Bu mernuriyetin Ernev! halifesi Muaviye ta-rafmdan ihdas edildigini, Abbasiler'de ve Gazneliler'de rnevcud oldugunu biliyoruz.29 Gazneliler'e muhternelen Sarnaniler'den gec;en ve wilf-i hares de
denilen bu gorevli, saray ve c;evresinde dtizeni saglarna ve zindan arnirligi yaprnakla rntikellefti.30
Gortildtigti gibi Siyaset-name'de emfr-i hares adml ta§lyan gorevlinin Selc;uklular'da mevcud olduguna dair aC;lkbir ifade bulunmamakta ve aksine bu memuriyetin eskidigi ve parlakhgml kaybettigi belirtilmektedir. Buna ragmen Barthold'un dl§mdaki btittin ara§tlrmacl1ar31, Siyaset-name'den
islam ceza hukukuna gore, kanunlara itaatsizlik ve devlete isyan (bagy) edenlere had cezasmm verilmesi devlet ba§kanma ait oldugundan bu ttir cezalar ile idam dahil aglr ta 'zfr cezalanna siyaset denmektedir, H. Cin - A. Akgtindtiz, TUrk Hukuk Tarihi, I (Kamu Hukuku), Konya 1989, 252, 253, 277-280; A. Bardakoglu, "Had", DiA, XIV, 549; M. A. Aydm, "Ceza (OsmanlI ceza hukuku)", DiA, VII, 480; b.N. Bilmen, Hukukl islamiyye ve fslahatl Flkhiyye Kamusu, III, istanbul 1968,22. i. H. Uzun~ar§lh'ya gore, yasadan veya idare ve htikQmet anlammdaki siyasadan allllarak Araplar ve iranlIlar tarafllldan kullamlan siyaset, kanun mucebince cezalandmnak demektir, Medhal, 250-251 dn. 6.
W. Barthold, a.g.e., 227-228; a.g.e., trc., 245-246 (Yazar emfr-i hares hakkllldaki malUmatJ Samani devlet te§kilatml anlatJrken vermektedir); C. E. Bosworth, "Amir-e Haras", Encyclopaedia franica (Elr), I, 959; A. Taneri, Emir-i Hares", DiA, XI,
134-135.
C. E. Bosworth, The Ghaznavids Their Empire in Afghanistan and Eastern Iran 994:1040, Beirut 19732, 138; Aym yazar, "Amir-e Haras", Efr, 1, 959; M. Nazim, The Life and Times of Sultan Mahmud of Ghazna, Cambridge 1931, 150; H. Enveri, Istllahat-l Dfvanf Devre-i Gaznevf ve Selcukf, Tahran 1373, 220-222; A. E. Dehhuda, Lugat-name, V, Tahran 1342 h§, 234; G. Nuhoglu, Beyhakf Tarihi'ne Gore Gaznelilerde Devlet Te:jkilatl ve KiiltUr, istanbul 1995, istanbul Universitesi S. B. E. Yayllllanmaml§ Doktora Tezi, 197-199; Aynl yazar, "Gazneli Devlet Te§kilatJ", TUrkler, V, Ankara 2002, 290-291.
"Siyaset", DayiretU'I-Ma'arif-i Farsf, 1, Tahran 1345h§, 1389; i. H. Uzun~ar§lh, a.g.e., 34; C. E. Bosworth, "The Political and Dynastic History of the Iranian World (A. D. 1000-1217)", The Cambridge History of Iran, V, Cambridge 1968,68; A. K. Lambton, "The Internal Structure of the Saljuq Empire", a.g.e., V, 226; M. A. Koymen, BUyUk Selfuklu imparatorlugu Tarihi, 1II (Alp Arslan ve Zamam), Ankara 1992, 93; i. Kafesoglu, Sultan Melik:jah Devrinde BUyUk Selfuklu imparatorlugu, istanbul 1953, 143-144; Aym yazar, BUyUk Selfuklu imparatoru Sultan Melik:jah, istanbul 1973, s. 136; A. Taneri, "Emir-i hares", DiA, XI, 134-135; aYl1l yazar, Osmanlt Devleti'nin Kurultl:j Doneminde HUkUmdarltk Kurumunun Geli:jmesi ve Sa ray Hayatl - Te:jkilatl, Ankara 1978, 66; M. Mahmud idris, Rusumu's-Selacika, Kahire 1983, 111-112; C. Alptekin, "BUytik Sel~uklular", Dogu:jtan GiinUmUze BUyuk islam TariM, VII, ed. H. D. YIldlZ, istanbul 1988, 194, "yasaclllk"; E. Mer~il, Musliiman - Turk Devletleri Tarihi, Ankara 19932, 170; A. Sevim - E. Mer~il, Selr;uklu Devletleri Tarihi Siyaset, Te:jkilat ve KUltUr, Ankara 1995,506
ba~ka bir kaynaga b~vurmadan ve yorum getirmeden bu memuriyet adml Btiytik Sel~uklu Devleti saray te~kiHltma dahil etmWerdir. Aynca
i.
H. UzUn~ar~llI,Siyaset-name'deki emfr-i hares hakkmdaki bilgileri hulasa eder-ken, emfr-i hares adml zikretmeden onun yerine "siyaset memuru yani ya-sad' ifadesini kullamru~tIr.32Barthold ise Nizamtilmtilk'tin bu memuriyetin eski gtictinti kay-bettigine dair tesbitini yorumlamakta ve Sel~uklular zamanmda sahib-i hare-sin btittin onemini kaybetmehare-sinin karakteristik oldugunu, go~ebe bir kavmin reisi olan Tugrul Bey'in birden bire Gazneli sultam Mahmud ve Mesud gibi bir mtistebide donti~emeyecegini, yani bu memuriyete ihtiyac duymadlgml beyan etmektedir.33 Bu dikkate deger gorti~ de tIpkl Nizamtilmtilk'tin
tavsi-yesine ragmen Alp Arslan'm dostu dti~man, dti~mam dost edinmeye sebeb olacak haberler getirecegini dti~tindtigti ic;in nefret ettigi dfvan-l berld veya sahib-i haber34 gibi emfr-i haresin de Selc;uklu devlet te~kilatmm ilk donemlerinde mevcud olmadlgml gostermektedir. Hatta Nizamtilmtilk kendi zamanmda bu memuriyetin onemini yitirdigini belirttigine gore, Barthold'un bu yorumuna ilave olarak, emfr-i haresin, daha dogrusu bunun kar~llIgl olan gorevlinin Sultan Alp Arslan ve Melik~ah'm ilk zamanlarmda da bulun-madlgllll soyleyebiliriz.
("SeI9uklularda her devirde yiiksek gorevlerden biri olmu§" ifadesi yer almaktadlr); A. bzaydm, Sultan Berkyaruk Devri Selfuklu Tarihi (485-49811092-1104), istanbul 2001,204; S. Koea, "ilk Miisliiman Tiirk Devletlerinde Te§kilat", Tiirkler, V, 155; R. Turan, "Tiirkiye Se19uklulan ve Anadolu Beyliklerinde Te§kilat", Tiirkler, VII, 152.
i. H. Uzun9ar§liI, a.g.e., 34. Yasacl kelimesine Tiirkge lilgatlarda rastlanmamaktadlr. Yazar, bu kelimeyi herhalde Mogolea'dan Tiirkge'ye gegen yasadan tiiretmi§ olmahdlr. Belki de yine Mogolca'dan <;:agatay Tiirkgesi 'ne gegen ve yasanm da kokii olan yasaktan tiireyip A.zeri ve Tiirkiye Tiirkgesinde muhaflz, bek9i, nobet9i, zablta memuru kar§llIgmda kullamlan yasakfl demek istemi§ olabilir, D. Doerfer, Tiirkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, Wiesbaden 1975, nr. 1788 "yasa", 1789 "yasak", 1790 "yasak91"; -5eyh Siileyman Efendi-i Buhari, Lugat-i 9agatay ve Tiirkf-i Osmanf, istanbul 1298, 293 "yasak"; Tarama Sozliigii, VI, Ankara 1972, 4361-4362 "yasa", 4363-4365 "yasak91".
W. Barthold, a.g.e., 306; a.g.e., tre., 326-327.
Siyaset-name, metin, 73; Siyaset-name, tre., 89; Nizami-i Anlzi, 9ah6.r Makale, n§r. M. Kazvini - M. Mu'in, Tahran 1331h§, 40; al-Bondari, irak ve Horasan Selfuklulan Tarihi, tre. K. Burslan, istanbul 1943, 67; M. F. Kopriilii, "Berid", iA, II, 545; Hamit PehlivaniI, "Eski Tiirkler ve Selc;uklularda istihbarat9IiIk", Tiirkler, V, 279-285.
Nitekim bu tesbitleri dogrular mahiyette Horst'un tedkiki ba§ta olmak iizere, gorebildigimiz Sel<;uklu devletlerine aid kaynaklarda .da bu iinvanlI ta§lyan bir gorevliye rastlanmamaktadIr. 0 halde bu memuriyet adl Sel<;uklu saray te§kilatma dahil edilmeden once, aYllliinvalll ta§lyan bir gorevlinin olup olmadlgma bakIlmah; yok ise yaptIgl gorev goz oniinde bulundurularak Sel<;uklular'daki memuriyetlerin muhtevalan ile mukayese edilerek kar§lhgl bulunmaya <;all§I1mahdIr.
Emir-i Dad (Dadbeg)
i§te biz bu yoldan hareket ederek Siyaset-name'de zikredilen emfr-i
ha-resin Sel<;uklu pratigindeki kar§lhgmm kaynaklarda Sultan Melik§ah doneminin son ylllarmdan itibaren gordiigiimiiz emfr-i dad (dadbeg) oldugu kanaatindeyiz. Siyaset-name'derastlamadlgmuz bu memuriyete, daha dogrusu bu iinvalll ta§lyan isimlere, Biiyiik Sel<;uklular, Kinnan Sel<;uklulan ve daha ziyade Tiirkiye Sel<;uklulan hakkmdaki eserlerde rastlanmaktadIr. Horst'un derlemesinde de mevcuttur.35
Emfr-i dad, Arap<;a "emir" ile Tiirk<;edeki kar§lhgl adalet olan Fars<;a "dad" kelimelerinden olu§an ve "adaIet emiri" anlamma gel en bir terkiptir.
Dadbeg ise, Fars<;a-Tiirk<;ebir terkib olup "adalet beyi" anlamma gelmek-tedir. Bu iinvanm lstIlah olarak anlamI i<;inlugatlerde veya ara§tIrmalarda farkll kar§lhklar verilmektedir. Bunlann tahlilini daha soma yapmak iizere §imdi Sel<;uklu kaynaklannda goriilen ve E. Mer<;il'in de konu ile ilgili yaptlgl ara§tInnada36 tesbit ettigi emfr-i dadveya dadbeg iinvallllll ta§lyan yinni d-vannda §ahls hakkmdaki bilgileri, bu memuriyeti daha iyi talllyabilmek i<;in hiilasa edelim.
35 Horst, 16,86,93, WI; trc., 374.
36 "Selc;uklular'da Emir-i Dad Miiessesesi", Belleten, 225(Agustos 1995),327-340 (Bu ara§tlrmada kaynaklardaki emfr-i dad ile ilgili bilgiler derlenip yeniden degerlendirilmi§ ve ara§t1rma eserlerdeki geli§igiizel ve birbirinin tekran olan yanh§ mtit1Uaaiar da tenkid edilmi§tir). Aynca bkz. aym yazar, "Emir-i Dad'm Ttirkiye Selc;uklulan'ndaki Gorevi Ne idi?", XII. TUrk Tarihi Kongresi, Ankara, 12-16 Eyliil 1994: Kongreye Sunulan Bildiriler, II, Ankara 1999,577-582; aym yazar, Kirman Selfuklulan, 190-191; A. Taneri, "Emir-i Dad", DiA, XI, 130; A. E. Dehhuda, Lugat-name, V, 236 "Emir-i dad", "Emir-i dadi", XIII, 22 "Dad Beg", "Dad begi"; R. Turan, TUrkiye Selfuklulannda HUkumet Mekanizmasl (Vezfr ve Divan), istanbul
1995,73-74; A. bzaydm, Sultan Berkyaruk Devri Selfuklu Tarihi (485-49811092-1104), istanbul 2001, 53, 64, 65, 92, 124,225; S. Koca, a.g.m., 160; R. Turan, a.g.m., 152; i. Ortayh, TUrkiye idare Tarihine Giri~, Ankara 1996, 146.
Habe§i b. Altuntak37
bzbek38
Ebil Bekr b. Mesud39
>Horasan valisi 48311090-49311100
Sava§ta oldti. 493/1100
Sarayl ve maiyeti var. 505/1111-2 Sancar'm meliklik don.
Sadruddin el-Htiseyni, AhbarU'd-Devleti's-Selr;ukiyye, trc. N. Ltigal, Ankara 19992, 61; al-Bondari, a.g.e., 236; ibnii'I-Esir, el-Kamil fi't-Tarih, X, Beyrut 139911979, 266-267, 296-297; a.g.e., trc. A. bzaydm, X, istanbul 1987,223,244-246; A. Ata Melik Ciiveyni, Tarih-i Cihan GU~a, n§r. M. Kazvini, II, Leiden - Londra 1916,2-3;
III, 1937, 207-208; a.g.e., trc. M. bztiirk, Ankara 1988, 249, 544; Re§idiiddin, Cami'u't-Tevarih Kesmet-i ismailfyan ve Fatemiyan ve Nizariyan ve Da'eyan ve Refikan, n§r. M. T. Dani§pejuh - M. Mtiderrisi, Tahran 1338h§/1960, 105; M. F. Sanaullah, The Decline of Saljukid Empire, Kalktita 1938, 102-103; M. G. S. Hodgson, The Order of Assassins, The Hague 1955,86-87,101,112; i. Kafesoglu, Harezm~ahlar Devleti Tarihi (485-618/ 1092-1221), Ankara 19842,38,43; C. E. Bosworth, a.g.m., The Cambridge History of fran, V, 107, 109, 110, 137; A. bzaydm, Sultan Berkyaruk Devri, 53, 64-65, 92,124; M. A. Koymen, "Sencer", iA, X, 487; F. Daftari, "Gerdkuh", Efr, X/5, 9; aym yazar, The fsma 'flfs: Their History and Doctrines, Cambridge 1990,343; DayiretU'l-Ma'arif-i Farsf, I, 831; A. E. Dehhuda, XIII/A, 22 "Dadbeg". Ancak blitiin bu kayltlar maalesef onun emfr-i dadhglyla ilgili olmaylp Horasan valiligi donemine aittir.
Nizari-ismailiyye mezhebini te§kilatlandlran Hasan Sabbah 483 (l090)'te Alamut Kalesine geldigi zaman kalenin sahibi ve Seh;uklular'm tabH Mehdi-i Alevi oradan aynlmak istemi§; Hasan da onu kalenin bedelini odemesi iyin gizlice mezhebine giren Girdkuh ve Damgan hilkimi Reis Muzaffer Mtistevfi'ye gondermi§ti. i§te bu Reis Muzaffer, Emir-i dad Habqi b. Altuntak'm naibi idi (ibn isfendiyar, Tarih-i Taberistan, n§r. A. ikbal-i A§tiyani, II, Tahran 1320h§, 28; Ctiveyni, a.g.e, III,
1937, 194-195; a.g.e., trc., 537-538; Re§idtiddin, a.g.e., 117-119; H. Kazvini, Tarih-i GUztde, n§r. A. NevaTarih-i, Tahran 13643,518-519; i. Kafesoglu, Sultan Melik~ah Devri, 131-132; M. G. S. Hodgson, a.g.e., 49-50. Bu kaylt bize E. Meryil'in Emir-i dad Habe§i'nin admm geytigi ilk yIl olarak verdigi 493(l099-1100)'ten (a.g.m., 329) 10 yIl, hatta daha da oncesinde bu memuriyetin Selyuklular'da bulundugunu gostermektedir.
MUcmelU't-Tevarih ve'l-Kesas, n§r. Melikti'-~u'ara Bahar, Tahran 1318h§, 409; E. Meryil, a.g.m., 329.
Nizami-i Arilzi, rahar Makale, n§r. M. Kazvini - M. Mu'ini, Tahran 1331h§, 94-96; E. Meryi1, a.g.m., 329. Kaynaga gore Sultan Sancar (Horasan meliki oldugu Slfada) 505 yllmda -ba§ka bir niishada 508'de- Karahanh [II. Arslan] Muhammed Han ile sava§mak iyin giderken De§t-i Hilzan'da konaklaml§. Emir-i dad Ebu Bekr b. Mesud Penydih'de onu btiytik bir ihti§amla aglrlaml§. Bu hadise herhalde 507 (l113-4)'de vukil bulan sefer slrasmda olmahdlr (A. bzaydm, Sultan Muhammed Tapar Devri Selr;uklu Tarihi (498-511 /1105-1118), Ankara 1990, 139-140).
(~emstiddin Muhammed b. Ali b. Melikdad et-TebnzJ40
(Emirti'l-ecell Dad ispehsalar Big ve'I-Acem Melik-i VI. yy/XII. yy. 'm ilk yarlSl Rikabti'I-Umem Muhammed Dad ispehsalar Big41
(Melik EM ~tica' Tun b.Dadbeg ishak b. HlZlr42 Sultan Sancar devrinden once?
Oguz beyi
T. Yazlcl, "Tebrizi", iA, XII/I, 99-100;E. Mere;:il, a.g.m., 330.Mevlana'nm yakm dostu olan ve ~ems-i Tebnzi diye tanman bu zatm dedesinin XII. ytizyIlm ortalannda yani Btiytik Sel9uklular'm son Ylllannda ya§adlgml tahmin edebiliriz. Onun adl olarak gortilen Melikdad'm ne anlama geldigini belirlemek i9in Fars9adaki dad kelimesi tizerinde durmamlz gerekmektedir. Bu kelimenin ismi "adalet", fiili daden mastanndan mazl kokli "verdi" anlammdadlr. Eger dadl isim olarak kabul edersek bu ibare melikdad degil, ovgti i9in soylenen ve "adalet meliki" anlamma gelen melik-i dad §eklinde okunmahdlr ki bu ihtimaI zaylf gorlinmektedir. Dadl fiil farzedersek ibareyi ancak "Melikverdi" yani "Allahverdi" anlammda, §ahls adl olarak Melikdad §eklinde okuyabiliriz. Kanaatimizce dogrusu da bu olmahdn. 0 halde Melikdadm emfr-i dadlIkJa bir ilgisi olmasa gerektir.
Edib Ahmed b. Mahmud Ylikneki, Atebetu'I-HakaYlk, n§r. R. R. Arat, Ankara
19922,7-8; M. F. KoprlilU, Turk Edebiyan Tarihi, istanbul 19864, 174-175;E. Mer9il, a.g.m., 329-330.Bliylik Sel9uklular'm 9agda§1 ve kom§usu olan Karahanh Devleti cografyasmda ya§aml§ oldugu kabul edilen Ylikneki eserini bu zata ithaf etmi§tir. Onun ta§ldlgl dad sipehsalar big linvarnnm Sel9uklular'daki dadbeglik ile alakasl malum degildir. Bu tinvanm dadbegden farkJl olarak kazasker yani ordu kadlsl kar§llIgmda kullamlml§ olmasl daha muhtemel gorlinmektedir. i. Kafesoglu, bu §ahsm adml "Emir-i Dad (Adalet Bakam) Muhammed Bey" §eklinde yanlI§ olarak vermektedir, Turk Millf Kulturu, istanbul 19843,373.
ibntil-Esir, a.g.e., XI, 82;a.g.e., trc., XI, 81;F. Slimer, Oguzlar (Turkmenler) Tarihleri - Boy Te~kilatl - Destanlan, istanbul 19995, 138, 141, 146;M. A. Koymen, Buyuk Selfuklu imparatorlugu Tarihi, V (ikinci imparatorluk Devri), Ankara 19913,bkz. indeks; E. Mer9il, a.g.m., 329.Tun Bey'in babasmm admm ba§mdaki dadbegin linvan ml, yoksa ovgli i9in mi soylenmi§ oldugu, tinvan ise bun un kim tarafmdan verildigi bilinmemektedir. F. Stimer, bu linvanm ona KarahanlI Muhammed Arslan Han tarafmdan verilmi§ olabilecegi kanaatindedir. E. Mer9il ise bu konudaki gorti§tinti, acaba "daha once Sel9uklular'm hizmetinde mi bulunmu§tu?" sorusu ile dile getirmektedir ki bu ihtimal daha makul gibidir.
E. Men;il, Kirman Seh;uklulan, Ankara 1989[2],70,78,110,155,156,177-179, 191,224.
E. Men;il, a.g.e., bkz. indeks. E. Mer<;il, a.g.e., bkz. indeks.
E. Mer<;il, a.g.e., 108-109, 111-113, 160, 181, 188,191.
ibn Blb1', el-Evamfrii'l-'Alaiyye ji'l-Umuri'l-'Alaiyye, n§r. N. Lugal - A. S. Erzi, I, Ankara 1957, 91-95; a.g.e., trc. M. bzturk, I, Ankara 1996, 82-85; ibn Blb1', Muhtasar Selfuk-name, n§f. M. H. Houtsma, Leiden 1902, 19-20; a.g.e., trc. M. N. Gencosman - F. N. DzIuk, Ankara 1941, 35-36; Miineccimba§I Ahmed b. LiitfulIah, Camiu'd-Diivel Selfuklular Tarihi II Anadolu Selfuklulan ve Beylikler, n§f. ve trc. A. bngiil, izmir 2001, metin, 27; trc., 33; E. Mer<;il, a.g.m., 332; F. $. Ank, "Tiirkiye Sel<;uklu Devleti'nde Siyaseten Katl(l075-1243)", Belleten, LXIII/236(Nisan 1999),57.
Anonim, Tarfh-i Al-i Selfuk der Anadolf, tlpklbaslm ve trc. F. N. DzIuk, Ankara 1952, tb., 43, 45, trc., 28, 29; C. Cahen, Osmanillardan Once Anadolu, trc. E. Dyepazarcl, istanbul 2000, 68; E. Mer<;il, a.g.m., 332-333. E. Mer<;il'in de belirttigi gibi, diger kaynaklarla uyu§mamasI ve bu ismin sadece burada zikredilmi§ olmasma ragmen, verilen bilgiler emfr-i dadm gorevlerini tespit etmemiz a<;lsmdan onemlidir. Kutbiidd1'n Muhammed
b. Bozku§44 Turumtay45 izziidd1'n l;ogrfuIe46
+(atabeg ve ~ahneligin once tamamI sonra yansI)
+(atabeg ve *,ahneligin yansl)
Daha once emfr-i camehane, +emfr-i isfehsalar (son yIllannda)
Sultamn emriyle, bir gulamm i§ledigi gasp su<;unu soru§turdu; sultanm huzurunda zanh su<;unu inkar edince, karm yanhp <;aldIgI yogurdu yedigi anla§IldI ve sultanm verdigi oli.im cezasmI infaz etti.
Yeni suItamn emriyle rakip §ehzildeyi tutuklaylp hapsetti. Sultan i:iliince tahta bu §ehzadeyi oturttu. Yeni sultan onun gorevini yeniledi. Melik Tugrul§ah devri (551/1156-565/1170) ~565/1170 ~568/1173 ~574/1178 II. Siileyman§ah devri (593-1197-600/1204) 608/1211 616/1220
Sultan tahtl ic;in tehlikeli gordtigti ntifuzlu emirlerin gulamlanm, kendisinin ve Emfr-i dad'm adamlannca hapsettirdi. Diger bir grup emir de sultamn emriyle Emfr-i dfid tarafmdan sopalarla uzakla~t1flIdl, maHan ve e~yalan yagmalarnp Rfim'dan stirtildtiler.
Sinantiddfn Tugril Sinop iC;kaiesi kapllanndan birisinin yapIima-Emfru Dfidi'l-Hakkso sma yardlm etti.
Ordu komutam olarak sava~a katIldl.
Sultamn ve karde~lerinin ya~lanmn kiiC;iik01-masl emfrlerin ntifuz mticadelesine sebeb 01-du; bu emirlerden birisi de Emfr-i dad idi. Mu-haliflerini komplo kurarak ortadan kaldlrdl; ancak asI! iktidan elinde tutan vezir tarafmdan kendisi de hapsolmaktan kurtulamadl. Vezir ba~kanhgmda toplanan dfvan-l tazallum (mezalim)da her ikisi beHerine ku~andlklan altm kIhc;lanyla sofanm kenannda ayakta durmaktadlrlar.
ibn Blbf, a.g.e., haz. A. S. Erzi, I (TlpkIbaslm), Ankara 1956,268,271; a.g.e., trc., 1,286, 289; ibn Blbi, Muhtasar, 114, 116; a.g.e., trc., 107, 109; E. Merc;i1, a.g.m., 333; F. ~. Ank, a.g.m., 67.
M. ~akir Dlktita~lr, "Sinop'ta Selc;ukller Zamanma ait Tarihi Eserler", Turk Tarih Arkeologya ve Etnografya Dergisi, V(l949), 122; C. Cahen, a.g.e., 187 kaynak zikredilmemi~. Bu emfr-i dad E. Merc;il'in tesbit ettikleri arasmda bulunmamaktadlr. Anonim'in verdigi bilgiyi, yani Kivamtiddin'in 1. i. Keykavus doneminde emfr-i dfid oldugunu kabul edersek, aym tarihlerde S. Tugrul ile birlikte iki emfr-i dadm gorev yaptIgl anla~llmaktadlr.
ibn Blbi, TlpkIbaslm, 440; a.g.e., trc., I, 438; ibn Blbi, Muhtasar, 194; a.g.e., trc., 176; O. Turan, Selr;uklular Zamanmda Turkiye, istanbul 1971, 381; E. Merc;il, a.g.m., 333-334. Tarihsiz kitiibesine gore, Sultan 1. A. Keykubad doneminde Slvas Kalesi bedenlerinden birisini yaptlran Bedrtiddin Yakfit ile bu zatm aym ki~i olmaSI muhtemeldir, R. Nafiz - i. HakkI [Uzunc;ar~lh], Sivas Sehri, istanbul 1346/1928,
106-107.
ibn Blbi, TlpkIbaslm, 550-564; a.g.e., trc., II, 89-99; ibn Blbi, Muhtasar, 252-259; a.g.e., trc., 229-235; N. Kaymaz, Pervane Mu'fnu'd-Dfn Suleyman, Ankara 1970, 40-41; O. Turan, a.g.e., 460-462; C. Cahen, a.g.e., 229, 322; E. Merc;i1, a.g.m., 334.
ibn Bibi, TlpkIbaslm, 572; a.g.e., trc. II, 106; E. Merc;il, a.g.m., 331. Onceleri Malatya suba~lsl, soma ~emsiiddin Isfahani ile ~emsiiddin Tugrai'nin vezirlikleri Slfasmda emfr-i anz olan ve 646(l249)'da tahta C;lkan R. KI!IC;Arslan tarafmdan kac;tlgl Haleb'den getirtilerek Hafik Kalesi'ne hapsedilip oldiiriilen Re~idiiddin Ebu
Ca 620 1 Haz. 1223 R 612/Agustos 1215 631/1234 644/1246
Nedfm-i 'l§ret. "Vezir Isfahani bir isyam bastmnasl il;{in onun komutaslllda yardlmcl bir kuvvet gonderdi. Batu Han'a giden heyette bulundu; kendisine <;orumlu emfrligi ve suba§lhgl verildi. iki sultan arasmda ell;{ilik yaptl, II. i. Keykavus'un hizmetine girdi. Daha soma IV. R. Klhl;{Arslan'lll naibi oldu. Mogol Hamnlll gonderdigi yarllg tizerine Vezir Isfahani'yi tutuklaylp i§kence ederek Oldtirttti. Hlyanetle ul;{lanan Vezir Tugrai'yi tutuklaylp hapsetti. Pervane, II. i. Keykavus taraftan olan emirlerle birlikte onu da tutuk-lath ve Almcak Noyan tarafmdan oldtirttildti. hakem-i dfvan-l 'adl, emfr-i dad> nfiibu's-sal-tana> vezfr. Sultan II. i. Keykavus'un emfr-i dad!. Karakurum'a ell;{i olarak gonderildi. Orduyu kar§llamakla gorevlendirildi.
~emstiddin ~ami II. i. Keykavus'un verdigi temllk namede Yaruk-aba(?)57 §ahit Hatirtiddin Zekeriya Sticasi54 Seyftiddin (Hass) Kay-aba55 64611249-655/1257 646/1249-66011262 647/1249, 648/1250, 657/1259 22 S 656/28 ~ubat 1258
Bekr Ctiveyni ile bu §ahsm ayrn ki§i olup olmadlgl tesbit edilememektedir (ibn Bibi, TlpkIbaslm, 568, 584, 596, 601, 608; a.g.e., trc., II, 103, 117,128, 131, 136; O. Turan, a.g.e., 442, 443, 456, 465).
ibn Bibi, Tlpklbaslm, 569, 572, 584, 597, 613; a.g.e., trc., II, 103, 106, 117, 128, 140; ibn Bibi, Muhtasar, 263-264, 271-272, 281; a.g.e., trc., 238-239, 245, 253; N. Kaymaz, a.g.e., 41-42, 51, 58, 71; O. Turan, a.g.e., 463 (Kaynak verilmeden dfvanda §ikayetleri hallettiginden bahsediliyor), 464, 470, 475; C. Cahen, a.g.e., 234; E. Merl;{il, a.g.m., 334-335.
ibn Bibt, TlpkIbaslm, 568, 600, 642; a.g.e., trc., II, 118, 130, 164; ibn Bibi, Muhtasar, 265, 273, 298; a.g.e., trc., 240, 246-247, 268-269; N. Kaymaz, a.g.e.,
104; O. Turan, a.g.e., 466, 520; C. Cahen, a.g.e., 235; E. Merl;{il, a.g.m., 334-335. O. Turan, "II. izzeddin Keykavtis'e Aid Bir Temlik-name", 60. Dogum Ylll Munasebetiyle Zeki Velidi Togan'a Armagan, istanbul 1950-55, 162, 168; M. Ferit - M. Mesut, Seh;uk Veziri Sahip Ata ile Ogullanmn Hayat ve Eserleri, istanbul
1934,88 (Ak§ehir'de Muharrem 648'de yaptIrdlgl Ta§ Medresenin kitabesinde emfr-i dad oldugu zikredilmektedir.); ibn Bibi, TlpkIbaslm, 591, 617-618, 633; a.g.e., trc., II, 123, 143-144, 156; ibn Bibi, Muhtasar, 283-284; a.g.e., trc., 255-256; K. Mahmud (Aksarayi), Musameret ill-Ahbar, n§r. O. Turan, Ankara 19992,41,60-61; a.g.e., trc. M. bzttirk, Ankara 2000, 31,45; O. Turan, a.g.e., 468, 476, 479; C. Cahen, a.g.e., 236, 320; E. Merl;{il, a.g.m., 335-336.
O. Turan, "II. izzeddin Keykavtis'e Aid Bir Temlik-name", 163, 168, 173. Bu emfr-i dadm adl E. Merl;{il'in listesinde yoktur.
Emlntiddln Isfahanl (Duleyciinl?) 58
Seyftiddln <;:ah§ b. ishak (?)59
iistadii'd-dilr, matevellf-yi evkaf-l memillik > emfr-i dad +musilhib-i hazret. Kti9tik ya§taki sultanm tahsil ve terbiyesiyle gorevlendirildi. Azledilen vezir onun evine gonderildi. "Sahib-i kalem oldugu i9in" isyan bastJrmada ba§anslz oldu.
isyan 91karan Hatiroglu .sereftiddln'i yargllan-mak tizere getirmekle gorevlendirildi. Sultan Baybars Kayseri'de iken onu nilib tayin etti ve birlikte MlSlr'a gittiler.
bien suitanm annesinin, torunlan oldugunu iddia ederek tahta oturttugu iki §ehzadenin dtizmece oldugu anla§llmca, bunlardan birisini Argun Han Oldiirttti; digeri ise Emfr-i dild tarafmdan e§ege bindirilip §ehirde dola§tInldl, daha soma da aSlldl. Sultan II. Mesud Argun Han'a gittigi zaman, 0 MU~rif ile birlikte halka zulmedince §ikayetler oldu; bunun iizerine Karamanoglu'nun yanma ka9t1 ise de soma geri dondti. Sultalll korumak i9in diger emlrlerle birlikte elbisesinin altmda silahml gizleyerek 9adlrda yeraldl. Sultan §ehir dl§mda iken, bilinmeyen bir sebeple onu bir adamma yakalattl, kafasllll kestirip kale kaplsmda astIrdl. 664/1265, 670/1271, 675/1276 683/1284 -687/1288
58 ibn Blbl, TlpkIbaslm, 655; a.g.e., trc., 11, 174; Aksarayl, a.g.e., 88,102; a.g.e., trc., 66-67, 78; N. Kaymaz, a.g.e., 124, 150; O. Turan, Tiirkiye Seh;uklulan Hakkmda Resmf Vesikalar, Ankara 19882,45; O. Turan, Selfuklular Zamamnda TUrkiye, 532-533; C. Cahen, a.g.e., 261; E. Mer9il, a.g.m., 336-337.
59 ibn Blbl, a.g.e., Tlpklbaslm, 668; a.g.e., trc., II, 184-185; ibn Blbl, a.g.e., Muhtasar, 315; a.g.e., trc., 284; ibn .seddiid, Tarihu'l-Meliki'z-Zilhir, n§r. A. Hutayt, Beyrut 1983, 174,337; [ibn ~eddadJ, Baybars Tarihi, trc. M . .s. Yaltkaya, Ankara 20002,87, 157; ibn Abdi'z-Zahir, {Rum Gazil-nilmesi]: el-Kalka§endl, Kitabu Subhl'l-A'~il, XIV, Kahire 1338/1919,159-160; a.g.e., trc.: F. Stimer, Yabanlu Pazan, istanbul1985, 74, 87, 90; Baybars al-Mansurl al-Daviidar, Zubdat al-Fikrafi Ta'rikh al-Hijra, n§r. D. S. Richards, Berlin 1998, 155; N. Kaymaz, a.g.e., 154, 164, 167; O. Turan, a.g.e., 546, 548; E. Mer9i1, a.g.m., 337.
60 Anonim, Tarih-i Al-i Se/(;uk der Anadolf, 65-67; a.g.e., trc., 44-46; O. Turan, Resmf Vesikalar, 22; N. Kaymaz, a.g.m., 337-338; O. Turan, Sel(:uklular Zamamnda Tiirkiye, 589; C. Cahen, a.g.e., 278, 322.
(DMln-161 Emfr dad Sultan Altunba§ b. Sultan (II.) Mesud vakfl min a'milli Simre62
Evilhir-i ~ 740 / 20-28 ~ubat 1339)
Tesbit edilebilen emfr-i dad veya dadbegler ile ilgili bu bilgilerin ve diger kayltlarm tahliline giri~meden once, Sel<;ukludevlet te~kiHltmdaemfr-i dad veya benzeri memuriyetlerin gorevlerini belirlemede kar§I1a§llan bazl problemlerin ortaya konmasmm bu noktada faydah olacagl kanaatindeyiz.
1)Vaktiyle saray emirlerinden birisi iken liyakatiyle ve gtivenilirligiyle -ki bu vaslflar devlet memuriyetinde ytikselmenin en onemli dayanagl olarak gosterilmektedir- sultanm goztine girenler, daha soma tabiatiyle vali, atabeg
veya ser-lqker (siiba~l) gibi onemli ve hassas, daha tist makamlara tayin edilebiliyorlardl. Ancak kaynaklarda daha soma tayin edildikleri bu gorevleri dolaylSlyla bahsedilen emlrlerden bazllannm, eski tinvanlanm adlanyla birlikte ta§lmaya devam ettikleri gortilmektedir. Nitekim emfr-i dad tinvanh ~ahlslardan birka<;lhakkmda verilen bilgiler de, onlann daha soma tayin edil-dikleri bu memuriyet donemleri hakkmdadlr. Btiytik Sel<;uklu Devleti za-manmda 483-493(1090-1100) yIllan arasmda Horasan vatiligi yapan Habe~i b. Altuntak ile Kirman Sel<;uklulan Sultalll Tugrul~ah devrinde atabeg ve
~ahneligi birlikte ytirtiten Bozku~ bu duruma omek olarak verilebilir.
Dfvan: XIII. ytizyI! ba§lanndan itibaren Ttirkiye Sel\{uklulan 'nda ve XV. ytizyI! sonlarma kadar OsmanlIlar'da eografi biitiinltigii olan, bilinen bir merkez etrafmda bir arada bulunan, idilrl ve kazill bir birliktelik olu§turan koyler topluluguna verilen addlr, T. Gokbilgin, "XV ve XVI. ASIflarda Eyillet-i ROm", Vaklflar Dergisi, VI(l965), 53; T. Baykara, Anadolu'nun Selfuklular Devrindeki Sosyal ve jktisadi Tarihi Uzerinde Ara,'jtlrmalar, Izmir 1990,86-87.
TUrkiye Sel~uklu Devleti yJialdlktan sonra, baZl §ehzadelerin uclarda bir mUddet daha boIgesel de olsa faaIiyet gosterdikleri bilinmektedir (0.Turan, Selfuklular Zama-mnda Turkiye, 645; Z. GUnal Oden, "Kadl Burhaneddin Kar§lsmda Bir Sel\{uklu ~ehzadesi Klh~ Arslan", Belleten, LXIV/241 (2000), 847-862). Sultan II. Mesud'un oglu Altunbafm da Amasya eivannda bir miiddet htikiim siirdiigii anla§llmaktadlr. 0, 740 yIlmda bir evlatlIk vaklf (756 tarihli muhtevaSI aym olan bir vakfiye daha var) ile 756 yJlmda babasl adma bir tiirbe vakfl yapml§tJr. Vakfedilen koylerden ikisinin "Simre a'malinden Dlvan-l Emlr-i dad"a baglI oldugu zikredilmektedir. Bu dfvana 'adml veren emfr-i dadm kimligini bilemiyoruz. Aneak H. Htisameddin, ilk iki vakfiyenin §ahitleri arasmda ge~en ve Sultan Altunba§'m atabegi oldugunu soyledigi Ta§an b. Emir'in babasmm kaynak zikretmeden ve adm! vermeden emfr-i dad oldugunu yazmaktadlr (H. Hlisilmeddin [Yasar], "Sultan Altunba§'", Turk Tarih Encumeni Mecmuasl, sene 15, 11 (88) (l Eyltil 1341),311-312,317,319,320, 322; Aym yazar, Amasya Tarihi, III, Istanbul 1927,8-9,23-27; Z. Bilgegil, "Sultan Mes'Od'un Oglu Tile ed-Din Altunba§'a Ait Bir Vakfiyye",Belgeler, XV/!9 (Ankara 1993),246,247, ek fot. 3),
Anla§l1an odur ki, devlet hizmetine girenlerden bazIlan hangi gorevi SlraSllldatanlllrlll§ ve §ohret olmu§ ise, daha soma getirildikleri yiiksek mevki-lerde bile,0eski gorevinin iinvamm ta§lmaya devam etmektedirler. Bu durum
da, emfrlerin Mien iinvanlanm ta§ldIklan eski gorevleri hakklllda bilgi sahibi olmarrnza engel olmaktadrr.
2) Sultan kendisine yakm olan, giivenini kazanrrn§, liyakatli bir gulama birka~ emirligi, birden veya degi§ik zamanlarda tevcih edebilmektedir. Saray gorevlilerinden emfr-i candar, emfr-i hiicib veya emfr-i dad aym zamanda
iistadu'd-dar, vali, atabeg ve~ahnelik gibi makamlara, vakljmiltevellfligine
veya ordu komutanhgl, el~ilik gibi ge~ici gorevlere getirilebiliyorlardl. Birka~ memuriyeti uhdesinde bulunduran bir §ahls hakklllda verilen bilgiler, ~ogu zaman onun biitiin gorevlerini ihtiva etmemektedir. Dolaylslyla bu gorevlerin hepsi hakkmda malUm at edinememekteyiz. Kirman Sel~uklulan'nda Kutbiiddin Muhammed b. Bozku§, Turumtay ve izziiddin <;ograne, Tiirkiye Sel~uklulan'nda Bedriiddin Yakut, Hatiriiddin Zekeriya Siicasf ve Erniniiddin Isfahani bu ozellige sahiptirler.
3) Diger bir problem ise, bazen kaynaklarda devlet ridHinden ta§ldlgl iinvanm gerektirdigi yiikiimliiliiklerle dogrudan ilgisi olmayan veya gorevinin ozelliklerini belirlemeye yaramayan olaylar masmda bahsedilmektedir. Bu husus da onlarlll iinvamm ta§ldlklarl memuriyetin gorevlerini tesbit etmemize engel olmaktadlf. Biiyiik Sel~uklular'da Ozbek ve Ebu Bekr b. Mesud ile Tiirkiye Sel~uklular'nda Sinaniiddin Tugrul, Fahriiddin Ali ve .semsiiddin .sami hakkmdaki bilgiler bu §ekilde olup yetersizdir ve onlann gorevlerini aydmlatmaktan uzaktIr.
.simdi bu memuriyetin ozelliklerini ve gorevlerini belirlemeye ~all§ahm: Verdigimiz listede goriildiigii iizere, Biiyiik Sel~uklular ve Kirman Sel~uklulan donemlerinde bu iinvam ta§lyan §ahlslar bulunduguna gore, bu devletlerde emfr-i dadhgm mevcud oldugu kesindir. Ancak bunlar hakkmdaki kaYltlar, yukanda belirttigimiz gibi, ya onlann emfr-i dadveyadadbeg olduk-Ian doneme aid degildir, ya da 0donemlere aid olsa bile bu memuriyetin
ozelliklerini kill rniktarda yansltmaktan uzaktIr.
Bununla birlikte emfr-i dadhgm Sel~uklular'daki ba§langlcml tesbit et-memiz bakImmdan Habe§i b. Altuntak hakkllldaki kayltlar onemlidir. Sel~uk-lu tarihinde emfr-i dad iinvamm ta§lyan ilk isim olarak bilinen Habe§l'ye,
ancak 483 (090) yllmda yani Nizamtilmtilk'iin ve Sultan Melik~ah'm son yIllannda rastlanabilmektedir. Hatta Habe~l bu tarihte Horasan valisi
bulunduguna gore, onun emfr-i dadhk yaptlgl don em de biraz daha once olmahdlr. Emfr-i harese ve onun Sel~uklular'daki kar~lhgl oldugunu ileri siirdiigiimiiz emfr-i dada Tugrul ve Alp Arslan donemleri ile Melik~ah zamanmm sonlanna kadar rastlanmaml~ olmasl tesadiifi degildir ve bu durum Barthold'un Sel~uklular'm ilk donemlerinde emfr-i hares memuriyeti hakkmdaki yakl~lffilan hakkmda ileri siirdiigii gori.i~i.iniide teyid etmektedir. Aynca bu iki devlet donemine aid kayltlardan emfr-i dadm saraymm ve maiyetinin bulundugunu, niifuzu dolaYlSlyla eyalet valisi, atabeg, ~ahne, emfr-i sipehsaltir gibi onemli gorevlere, bilahare veya bunlardan birini ya da birka~llll birlikte ita etmek iizere getirildigini, bazen bu memuriyetin babadan ogula intikal ettigini tesbit edebilmekteyiz. Kinnan Sel~uklularl'nda ilgin~ bir uygulama ise, kendi gorevine ilave olarak atabeg ve~ahneligi de birlikte yiiriiten bir dadbegin zamanla niifuz kazamp huzursuzluklara sebeb olmaya b~lamaslyla, dtidbeg ve~ahnelik gorevlerinin yansmm (?)b~ka birisine ve-rilmesidir. E. Mer~il, bu kayltlardan dtidbeglerin genellikle Tiirk ve asker! ri-calden olduklarl sonucuna varmaktadIr.63
Bunlardan ba~ka giiniimiize ul~an Kinnan Sel~uklu Meliki Tugrul~ah donemine aid bir belgenin sfiretinden bu memuriyet hakkmda baZl bilgiler edinebilmekteyiz. Buna gore64 Melik Tugrul~ah, gen~liginden beri sadakatle
hizmet ettikten soma iki defa (tilke dl~ma) go~ ettigi belirtilen adl verilmeyen bir ~ahsl, tekrar saraya ~agmp (dadbeglik ile) gorevlendirmek istemi§tir.
Atabegden soma en yiiksek devlet memuru olan dadbeg, giivenligi ve diizeni saglamak, ~ikayetleri dinleyip tarafSlZkarar vermekle miikelleftir. Onun belir-lenip tasdik edilen ikta venan-paresi ile muafiyetlerinin dokunulmazhgl vardlr.Dfvan-l milkf onun ikta'ma miidahale etme ve degi~tinne hakkma sahib degildir. Makammm vergi(gelir)leri ve vilayet ~ahneleri(~ihnegf-i vilayat) de tamamen onun ernrindedir.
Karahanhlar'da bu memuriyetin mevcudiyeti, yukarlda verilen iki ~ahsm durumundan da anl~llacagl gibi ~iiphelidir; hatta kanaatimizce zayIf bir ihti-maldir. Dadbegligin Tiirkler'in islam medeniyetine Orta Asya'dan
getirdik-63 E. Men;ii, Kirman Self/uklulan, 191.
64 Horst, a.g.e., 93, 158-159; M. A. Koymen, "Sel9uklu Devri TUrk Tarihi Ara§tlrmalan II", 312-313, 374; aym yazar, "Sel9uklu Devri Kaynaklanna Dilir Ara§tmnalar r",560;E. Men;il, Kirman Self/uklulan, 190-191.
leri yeni bir kurum oldugu iddiasma65 dair bir delil bulunmadlgl gibi,
yukan-da yukan-da ortaya koydugumuz tizere Samaniler'de ve Gazneliler'de mevcud olan
emfr-i hareslik Sel<tuklular'a intikal etmemi§; bunun muadili olan emfr-i dadhk ise Sel<tuklular'da devletin kurulu§undan <toksoma gortilmeye ba§-lanml§tlr. 0 halde bu memuriyetin Karahanhlar'da bulundugunu farzetsek bile, bunun Sel<tuklular'dan onlara ge<tmi§olabilecegini soylemek daha dog-rudur. Diger taraftan bu memuriyet Sel<tuklular'dan onceki Ttirk devletlerin-de aym adl ta§lyarak b~lunmasa da, kaynaklara intikal etmeyen ba§ka bir tin-vania yer alml§ olabilir. Veyahud bOyle bir memuriyetin mevcud olmamasl, bu devletlerde emfr-i dadl ilgilendiren su<tlan i§leyenlerin hakan veya onun em-riyle ba§ka memurlar tarafmdan cezalandmlmadlgl §eklinde anla§I1mama-hdlr.66
Btiytik Sel<tuklular ve Kirman Sel<tuklulan donemlerine aid emfr-i dadhk hakkmdaki bilgiler, onun devlet te§kilatmdaki mevkiinin onemi, nlifilzu, muafiyet ve dokunulmazhklanm ortaya koymakta; ancak gtivenlik ve dtizeni saglama ile §ikayetleri dinleyip tarafslz karar verme ytiktimlillilkleri dl§mda, asli gorevleri hakkmda bize bir fikir vermemektedir. Ashnda bu memuriyetin ozellikleri ve gorevleri hakkmdaki asIl bilgileri, daha fazla kayda rastladlglmlz Ttirkiye Sel<tuklulan doneminde edinebilmekteyiz.
Bu donemdeki ve onceki devletlerdeki kaYltlara gore "emir" tinvamm ta§lmasl, el-Hoyi'nin in§a kitaplannda yer alan ve biraz soma aktaracaglmlz hitab §ekilleri He <tagnlmasl ve devlet idaresindeki faaliyetleri, onun genellikle asked slmfa mensub oldugu ve memuriyetinin de devamhhk arzettigi intIbaml uyandrrmaktadrr. Bunun bir istisnasl kalem ehlinden oldugu i<tin isyan bastlrmada ba§anslz oldugu soylenen Emintiddin Dtileycani'dir. Yalmz E. Mer<til'in Kirman Sel<tuklulan donemi emfr-i dadlannm Ttirk kokenli olduk-lanna dair gorti§tinti, Ttirkiye Sel<tuklulan donemindekilerin tamaml i<tin tekrarlamak gti<tttir.C;tinktibunlardan baZllan iran kokenli gulamlardlr.
65 M. A. Koymen, Alp Arslan ve Zaman!, 226 "TUrkler'in beraberlerinde getirdikleri "dadbeylik" mUessesesi"; S. Koca, "ilk MUsli.iman TUrk Devletlerinde Te§kilat", Turkler, V, 160.
islam oncesi TUrk devletlerinde ve Karahanlllar'da bu tlir konular ile ilgili <;:all§malar maalesef yetersizdir. Hakanm adll yetkileri, yargu, yargan ve yargucl i<;:inbkz. G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford 1972,963; B. bgel, Tiirklerde Devlet AnlaYI~1 (13. YuzYll Sonlanna Kadar), Ankara 1982, 329; i. Kafesoglu, Turk MUll Kulturu, 280; A. Donuk, Eski Turk Devletlerinde idarf-Askerf Unvan ve Terimler, istanbul1988, 91; R. Gen<;:,Karahanll Devlet Te~kildtl, istanbul 1981, 109.
Emfr-i dad sultanlll emriyle hareket etmektedir. Sultanlll veya Mogol ntifuzu doneminde onun yetkilerini kullanan gti9lti emirlerin emriyle, ozellikle sultanm kendisine veya devlete kar~l1siyasi mahiyette veya bazen adi sU9i§ledigi iddia edilen devlet memurlanna, kimi zaman soru§turarak, zaman zaman ise soru§turmadan yine sultanm belirledigi cezalan (oltim cezaSJdahil) tatbik etmektedir.
Aynca, taht mticadelelerinde onemli roller tistlenmekte; hizmetinde bu-lundugu §ehzMeyi tahta 9Jkartabilmekte, sultanlll veya Mogol ntifuzu doneminde hanm iktidar i9in tehlikeli gordtigti rakip §ehzadeleri, vezirleri, diger ntifuzlu emir veya isyan liderlerini, onlann emriyle tutuklayJp hapse-debilmekte ve/veya oldtirtebilmektedir. Dtizmece oldugu anla§llan bir §ehzadeyi e§ege bindirip §ehirde dola§tIrdlktan soma asabilmekte, emirlerin mallanlll ve e§yalanlll yagmalatIp tilkeden uzakla§tIrabilmektedir. Devlet ricaIi arasmdaki rekabet ve ntifuz mticadelelerinde yer almakta ve bazen makamllll kottiye kullanarak halka zulmedebilmektedir. Bu sebeplerle kendisi de, yine sultan veya Mogol valileri tarafmdan hapis veya katledilebilmekte, hatta ba§l kesilip kale kapIsma asJlabilmektedir.
Bazen devlet memurlannlll siyasi sU9lardl§mda i§ledikleri adi sU9lan da sultanlll emriyle soru§turmakta ve yargJlamada verilen cezayJ infaz etmektedir. Gasp su9u isnad edilen bir gulam hakklllda sultanm emriyle soru§turma yaptIgml; sultanlll huzurunda yapIlan yargIlamada su9u inkar eden zanlmm 9aldJgJ yogurdu yiyip yemedigini tesbit i9in karnlllm yanldlgllll, su9u sabit olunca daemfr-i dadm onu hemen Oldtirdtigtintibilmekteyiz.
Ancak burada emfr-i dadm gorev alanma giren ozellikle "siyaset" ce-zalannm infazmm, hep bu emir ve onun emrindeki gorevliler (cellatIar) ta-rafmdan ml yerine getirildigi sorusu akla gelmektedir. (:tinkti asH g6revi dik-kate almdJglllda, teorik oIarak emfr-i dad tarafmdan yapIlmasl gereken gorevlerin, SeI9uklu siyas! tarihi boyunca hepanun tarafmdan yerine getiriI-medigini; dtizensiz bir §ekilde zaman zaman emfr-i candar, emfr-i alem, sUba';lveyayatakfl candar gibi asker! ricalden ba§ka emirlerin de bu i~Ierie gorevlendirildiklerini gormekteyiz.67 Bu uygulamalardan SeI9uklu devlet
te§kilatmdaki emirlerin, a~agl-yukan gorev alalll belli alan memuriyetlerden birisinin tinvallllll ta§lml~olsalar bile, fiiliyatta tinvallllll ta§ldlklan memuriyetle
67 F.~. Ank, a.g.m.,43-93. Bu makalede kJsmen Btiytik Sel,<uklular'da ve daha ziyade Kbsedag Sava§I'na kadar Ttirkiye Sel,<uklulan'nda "siyaseten katl" cezasmlD uygulam§1 incelenmi§tir.
dogrudan ilgisi olmayan ve b<l§kaemirlerin gorev alamna giren i§leri yapmak is,;inde sultan veya fill en onun yetkisini kullanan niifuzlu emirler tarafmdan tayin edildikleri ortaya s,;lkmaktadlr.Bu husus da daha once belirttigimiz gibi, giiven esasma dayanmaktadlr.
Vezirin ba§kanhk ettigi dfvan-z mezalimde bellerine ku§andlklan altm klhs,;lanyla sofanm kenannda ayakta duran ikiemfr-i dad bulunmaktadlr. Bu kaylt hememfr-i dddlarm dfvan-z mezalimdeki konumlanm, hem de aym anda iki emfr-i dadm gorev yaptlgml tesbit as,;lSlndan onemlidir. Emfr-i dadlll dfvan-z mezalimdeki mevkii hakkmdaki bilgi bundan ibaret oldugu halde, her nasIlsa ara§tIrmalarda onun sultamn yerine dfvan-z mezalim( 'adl)e ba§kanhk ettigi68 veya "adliye nazm (vekili)"69 olduguna dair yaygm bir kanaat vardH. E. Mers,;iFobu kanaatlerin yanh§hgml ortaya koymakta; ancak kaynaklardaki "hakem-i divan-l 'adl"71 ve "malik-i divanii'I-'adl"72 tabirlerinin yine de tereddiide sebebiyet verdigini belirtmektedir.
Sonralan naibu's-saltana ve bilahare vezfr olan Fahriiddin Ali'nin
emfr-i dad oldugu donem is,;insoylenen "hakem-i divan-l 'adl" ifadesinin kaynakta ne maksatla yer aldlgl belli degildir. Yani bu ibarenin, onun emfr-i dadhgml ovmek is,;inmi, yoksa bbyle bir gorevi oldugu is,;inmi kullamldlgl belirsizdir. "Malik-i divanii'l- 'adl" tabirine gelince; aslmda bu emfr-i dada
hitaben yazIlacak yazIlarda yeralmasl gereken hitab ibiirelerinden birisidir.
el-68 M. Ferit - M. Mesut, a.g.e., 30 dn. I "mezalimi defe memur olan zat"; i. H. Uzungar§llt, a.g.e., 44; O.Turan, Resmf Vesikalar, 132 (Dlvana (kabineye) mensub oldugu da belirtilmektedir ki elimizde buna dair bir kaylt bulunmamaktadlr); Horst, a.g.e., 93; M. A. Koymen, Tugrul Bey ve Zamam, 134; A. Ozaydm, Sultan Berkyaruk Devri, 225; A. Taneri, "Em'ir-i Dad", DiA, XI, 130.
69 M. Ferit - M. Mesut, a.g.e., s. 30 dn. I; Y. Gordlevski, Anadolu Selr;uklu Devleti, trc. A. Yaran, Ankara 1988 •...267 (Rusga ilk baskl tarihi 1941); i. H. Uzungar§llt, a.g.e., 34; Anonim, Tarih-i Al-i Selr;uk der Anadolf, trc., s. 46'da dipnot; O. Turan, Selr;uklular Zamamnda Turkiye, istanbul 1971,291,461,466,468,470; A. Taneri, "Em'ir-i dad", 130; i. Kafesoglu, Turk Millf Kulturu, istanbul 19843,354,373; F. Stimer, Oguzlar, 138; H. Cin- A. Akgtindtiz, Turk Hukuk Tarihi, I (Kamu Hukuku), Konya 1989,223; A. Ozaydm, Sultan Berkyaruk Devri, 225; "Am'ir dad", EJ2 (ing.), 1,443; A. E. Dehhuda, LCtgat-name, Y, 236 "Em'ir-i dad".
70 E. Mergil, a.g.m., 339.
71 ibn BIb'i, Tlpklbaslm, s. 617; a.g.e., trc., II, 143.
72 Hasan b. Abdi']-Mu'min el-Hoy'i, Gunyetu'l-Katib ve Munyetu't-Talib, RusCtmu'r-Resa'i! ve NucCtmu'I-Faza'il, n§r. A. S. Erzi, Ankara 1963 (RusCtmu'r-Resai! ve NucCtmu'I-Faza'i! klsml), 7; aym yazar, Kava'ldu'r-Resai!, Stileymaniye Ktp., Esad Ef., nr. 3369, s. 70; a.g.e., Stileymaniye Ktp., Fatih, nr. 5406, vr. 63a.
