M ihrabın sağında yer alan çin i panoda Besmele ile başlayan «Fatiha suresi»
TOPHANE
KILIÇ ALI PAŞA
CAMİSİ
YAZIT ART
Zübeyde Cihan ÖZSAYINER Sanat Tarihi Uzmanı
G iriş kapısı üzerindeki celi sülüs yazı
Ana kubbede yer alan «İhlâs suresi»
M ihrabın solundaki pandantif üzerindeki celi yazılar
Doğu kapısındaki kitabe
O
naltı yıl Osmanlı devletinindonanmasını yöneten Kaptan-ı Deryâ Kılıç Ali Paşa tarafından
yaptırılan Cami, avlunun doğu ve kuzey tarafındaki kapıların üzerinde bulunan tarih kitabelerine göre, H. 988/ M. 1580 yılında tamamlanmıştır. Caminin bânisinin asıl adı Uluç Ali’dir. Kalabriya’da doğmuş, yirmi yaşlarında esir alınıp, ondört yıl forsada çalışmış, sonra azad edilip, Barbaros’un yanında yetişmiştir. 1548’de Turgut Reise katılan Uluç Ali, 1560 yılında İzmir Sancakbeyliğine 1568 yılında da Paşa payesiyle Trablus Beylerbeyliğine getirilmiş, beş ay bu görevde kaldıktan sonra aynı yıl Cezayir Beylerbeyliğine atanmıştır. 1571 yılında Kıbrıs Seferine katılan Uluç Ali Paşa, İnebahtı
bozgununda gösterdiği başarı üzerine, Kaptan-ı Deryalığa getirildiği gibi, II. Selim tarafından «Uluç» adı «Kılıç» a çevrilmiştir.
Oxford, Bodlein Library’de 1588 yılına tarihlenen albümde Kılıç Ali Paşa’nın portresi bulunmaktadır.
Kılıç Ali Paşa Camisi kuzey-güney ekseni üzerinde iki yarım kubbe ile beslenen ve yanlarda birer çift büyük kemerle payandalanan ana kubbe sistemi, iç mekânım üç yandan saran mahfilleri ve yan mahfillerin çok sütunlu iç cephe düzeni ile Ayasofya’nın küçük bir modeli görünümündedir. Mihrabı çıkıntılı ve son cemaat yeri çift revaklıdır.
Kılıç Ali Paşa Camisi onaltıncı yüzyıldan zamanımıza ilk yapısı bozulmadan gelmiş bir eserdir. Sadece minaresinin Kırım Savaşından az sonra, gövdesinin altından itibaren yenilendiği bilinmektedir. Vakıflar Genel Müdürlüğünce 1959-1960 yılları arasında caminin onarıldığı tespit edilmiştir. Mihrab çıkıntısı içindeki dört pencerenin renkli camlı alçı kafesleri, 1912 yılında yapılmıştır. Mimar Sinan’a ait eserlerin listelerini veren Tezkiretü’l-Bünyan, Tezkiretü’l Ebniye ve Tuhfetü’l Mimarinde adı geçen Kılıç Ali Paşa Camisinin yapıldığı yıllarda Sinan’ın seksen yaşını aşmış olduğu bilinmektedir. Kılıç Ali Paşa Camisinin celi sülüs yazılarının hat tarihinde önemli bir yeri vardır. Celi yazı, hattın normal ölçüsünün üç misli genişliğinde yazılmış şekline denir. Celi sülüs yazıda,
kompozisyon zarureti, yani harf ve kelimelerin bir kural içinde üst üste yerleştirilmesi mecburiyeti vardır. Celi sülüs yazı levhalarda kullanılmakla beraber, yaşama alanını daha çok mimari eserlerde bulmuştur. Yapıların cümle kapılarında, kitabelerinde, kubbelerinin içinde, duvarlarında kullanılan celi sülüs yazı, eserlerin mimari karakteriyle bir ahenk teşkil ederek, yapıya güzellik katan bir unsur olmuştur. Bilhassa, dikey harflerin yanyana duruşları, büyük dini yapıların göğe doğru yükselişiyle bir uyum göstermektedir.
Kılıç Ali Paşa Camisinin yazıları Ahmet Karahisari Mektebinin son temsilcisi olan, Demircikulu Yusuf Efendi tarafından yazılmıştır. Demircikulu Yusuf Efendi H. 920 / M. 1514 ile H. 1020/M. 1611 tarihleri arasında yaşamıştır.
Tophanelidir. «Demircikulu» olarak tanınır. Samaku’da demir elde edilen ocak ağalarından «Demirci Ağa» diye tanınan meşhur kimsenin kölesi olduğu için, kendisine «Demircikulu» denirdi. Demircikulu Yusuf Efendi, Topçu ocağında «ulufeli duacılık» hizmetinde bulunmuştu. Top dökümü sırasında, ateş yakılmadan önce, ocak başında dua edenlere «ulufeli duacı» denirdi. Bu görev, Tophanedeki Karabaş Tekkesi Şeyhlerine verilmişti. Karabaş Tekkesi, Babüssaade Ağası Karabaş Mustafa Ağa tarafından H. 937/M . 1541
Kuzey g irişi üzerinde mukarnas içindeki aynalı celi yazı ve kitabe
M ihrabın solunda yer alan çini panodaki Ayet-el kürsi
tarihinde yaptırılmış olup, bugün cami olarak kullanılmaktadır.
Demircikulu’nun mezarı bu tekkenin mihrabı önünde bulunmaktadır. Mezar taşmı sağlığında kendisi hazırlamıştır. Tarihini vefatından sonra, Haşan Üsküdari H. 1020/M. 1521 olarak koymuştur.
Mezar taşındaki yazılardan öğrenil diğine göre, Demircikulu Yusuf, Ahmet Karahisari’nin talebesi, Derviş
Mehmet’ten sülüs ve nesihi öğrenmiştir. Devha-tül-küttab’da, Abdullah
Kırîmi’den meşk aldığından bahsedil mektedir. Sülüs’te Karahisari tarzı
hoşuna gittiğinden onu taklit etmiştir. Divani hocası da bir rivayete göre Taczâde Mehmet Bey’dir.
Demircikulu Yusuf Efendi, Karahisari ekolünün son temsilcisidir. Onun ölümünden sonra bu ekolün yerini
«Şeyh Hamdullah» ekolu almıştır. Fatih Camisindeki Fetih ayeti, Kasımpaşa’da Küçük Piyale Camisi karşısındaki, Çaşmakçı Ali Dede Tekkesi mezarlığının penceresi
üzerindeki celi «Kelime-i Tevhit» yazısı onun eseridir ki, bunlardan yalnız, Kılıç Ali Paşa Camisi yazıları günümüze ulaşmıştır.
M ihrab üzerindeki celi yazılar
Tophane, K ılıç A li Paşa Camisi Kılıç Ali Paşa Camisinin dış kısmındaki
kuzey ve doğu kapılarındaki kitabelerde, doğu, batı, kuzey cami girişlerinde, son cemaat yeri revakı girişinde, son cemaat yeri pencerelerinin üzerindeki alınlıklarda; iç kısımda ise, ana kubbe, yarım ve çeyrek kubbelerde, mihrab bölümünde, pencere üzerindeki alınlıklarda boydan boya celi yazılar bulunmaktadır.
Camideki tüm yazılar, Kuran-ı Kerim’m surelerinden alınmış bölümleri içerirler. Anlam olarak namaz kılma, oruç tutma, hayır işlemeyi, Allahın yüceliğini ve tekliğini vurgularlar.
Kuzey kapısı üzerindeki kitabede Ulvi tarafından ebced hesabı ile H. 988 tarihini görmekteyiz. Doğu kapısındaki sekiz satırlık kitabede de aynı
tarih verilmektedir.
Camiye kuzey, batı ve doğudaki kapılardan girilmektedir. Doğu ve batı kapıları üzerindeki celi yazılar aynı karakterde yazılmışlardır.
Batı giriş kapısı üzerinde, Bakara Suresinin 238. ayeti yazılıdır.
Son cemaat yeri revakı girişi üzerinde de, kartuşlar içine yazılmış celi hat ile «Kelime-i Tevhit» yer almaktadır. Son cemaat yerinde bulunan dört pencere alınlığında, lacivert çini zemin üzerine beyaz celi hat ile Haşr Suresi (59/23)nin 23. ayeti yazılıdır. Cami içinde, ana kubbede, lacivert zemin üzerine beyaz celi sülüs ile İhlas suresi yerleştirilmiştir. Mihrab girintisinin üzerinde ise,
(22/77) Hac Suresinin 77. ayeti aynı şekilde yazılmıştır. Mihrab yönündeki yarım kubbede de, (9/18) Tevbe Suresinin 18. ayeti yazılmıştır. Kuzeydeki yarım kubbede (2/184) Bakara Suresinin 184. ayeti yer
almaktadır. Kuzeydeki çeyrek kubbede ise, (29/45) Ankebut Suresinin 45. ayeti yazılmıştır.
Pandantiflerden kuzeydeki sol pandantif ile mihrabın solundaki pandantif üzerinde, (62/11) Cum’a Suresinin 11. ayeti yazılıdır.
Güneydeki sağ pandantifte ise, yine aynı surenin 9. ayeti bulunur.
Mihrab bölümünde zengin bir yazı düzeni görülür. Mihrabın üzerinde Mihrab ayeti yazılmıştır. Bunun da üstünde, Çini üzerine «Ya Hennan, Ya Mennan» ibaresi dairesel formda tekrarlanarak yazılmıştır.
Mihrab girintisinin sağındaki pencere üzerinden itibaren çini üzerine yazılan «Fatiha Suresi», mihrab girintisinin solundaki pencere üzerinde son bulmaktadır. Dört adet pano içine gayet güzel bir istifle yerleştirilen celi yazılar, lacivert renkli çini zemin üzerine beyaz ile yazılmışlardır. Kılıç Ali Paşa Camisinin, otuz altı adet alt penceresinin üstlerinde «Ayet el Kürsi» yazılı çini panolar bulun maktadır. Mihrabın solundaki pencere üzerindeki çini panoda «Besmele» ile başlayan yazılar, minberin sağındaki pencere üzerinde sona ermektedir. Kılıç Ali Paşa Camisindeki celi sülüs yazıların hesaplı, akılcı ve mimariyle uyum içinde olduğu görülmektedir. Bu da bize, yazı programının bizzat Mimar Sinan tarafından düzenlendiği fikrini vermektedir.
Sonuç olarak diyebiliriz ki, Kılıç Ali Paşa Camisindeki yazılar, gerek estetik olarak, gerekse içerdiği anlamlar açısından, kutsal yapının genel mimarisi ile adeta bütünleşecek bir düzende, Karahisari ekolünün son örnekleri olarak, Demircikulu Yusuf Efendi tarafından ustaca yazılmışlardır. Kılıç Ali Paşa Camisinin tüm
güzellikleri ile yaşatılması ve korunması en büyük dileğimizdir.
M ihrab g irin tis in in üzerindeki celi yazı
Son cemaat yeri çini pencere a lın lığ ı üzerindeki celi yazı
BİBLIYOĞRAFYA
Alpaslan A li, «M im ari Y apıların Yazı Sanatı Bakım ından Önemi», Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, Beşeri B ilim ler, C. 4-5, (1 9 7 6 -1 9 7 7 ), s. 1-14.
Derman Uğur, «Kanuni Devrinde Yazı Sanatımız», Kanuni Armağanı, Ank. 1970, s. 288.
Kuran, A ptullah, «Tophanede K ılıç A li Paşa Külliyesi», Boğaziçi Üniversitesi Dergisi,
Hüm aniter B ilim ler, C. VI (1 9 7 8 ), s. 175-198. Nefeszâde İbrahim Efendi, Gülzar-ı Savâb, İst. 1939 (Yayına Hazırlayan: M ua llim K ilisli R ıf'a t.), s. 60-62.
Reyhanlı, Tülay, İngiliz Gezginlerine göre XVI. yy da İstanbul’da Hayat, (1 5 8 2 -1 5 9 9 ), Ank. 1983, s. 28-29.
Rado Şevket, Son Hattatlar, İst. tarihsiz, s. 85.
D em ircikulu Yusuf Efendi'nin Tophane Karabaş Tekkesindeki kabri Suyolcuzade M ehm et Necib, D evha-tül-küttab,
(T ertip ve tashih eden: K ilis li M uallim R ıf'a t), İst. 1942, s. 26.
19
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
