TUZ ve BESLENMEDEKİ ÖNEMİ
Dr. Suna Baykan'5
Tanımı
Tuz, kolayca ufalanabilen kokusuz suda eriyen tadı
dil yakıcı, yiyeceklerin hazırlanmasında koruyucu ya da tat verici olarak kullanılan billur gibi kristalleri olan b ir m addedir (1 ).
Saf halde sodyum klorürden meydana gelen tuz ülkem izde 3078 sayılı yasa ile devlet tekeli altında ham tuz olarak kaya, d e niz ve göllerden üretilir. Tuzlardan çıkarılan ham tuzların b ir kısmı tekel bir kısmı ise özel sektör tarafından Türk Standartlar Enstitüsü yemeklik tuz standardma uygun olarak işlenir bazılarına ise iyod katılabilir (2).
Vücutta Kullanılması
Vücudumuzda çeşitli görevleri olan sodyum m adeninin en iyi kaynağı sodyumklorür veya yemek tuzudur. H ergün ortalam a 10 gram yemek tuzundan vücut 4 gm. sodyum sağlar. Fazla tuz katıl mış besinler tüketildiği zaman bu miktar daha da yükselir. S o d yumun 1/3 ü kemikte, gerisi vücut sıvılarında ve doku larda b u lu nur. Hücre arası sıvıda klor, bikarbonat ve fosfa t iyonları ile birlikte asit - baz dengesini ayarlar. Kan pH sim norm al düzeyde tutar, diğer katyonları ile birlikte sinir uyarılarını kas ve kalp dokusuna iletir. Adrenal kortikal horm onlarından bazıları suyun ve sodyumun böbrekler, ter bezleri ve sindirim sistem inden atılm a sını denetir. Adreno kortikotropik horm on (A C TH ) ise kortikal horm on salgısını denetir. H ipofizden salgılanan antidiüretik h o r mon (ADH) ise böbreklerden su atılımmı azaltıp em ilm eyi arttırır, dolayısı ile tuz kaybım önler.
Gaita ile atılan sodyum miktarı çok azdır. Atılan en ço k deri ve böbrekler yolu ile olmaktadır. Birey çevre koşullarına alıştık tan sonra deri yolu ile kayıp azalabilir (3 ).
115 Sodyum M etabolizmasını Bozan Bazı Hastalıklar
K ron ik böbrek hastalıklarında asidoz meydana geldiği zaman sodyum kaybı hızlanır çünkü böbreklerden em ilim bozulur. Adrenal kortikal horm on bozukluklarında sodyum atılımı artar ve Addison hastalığına sebep olur. Serum da düşük sodyum düzeyi (hyponatrem ia) hastaya yeterli sodyum katılmadan b o l m ayi ve rildiği zaman oluşur. Bu duruma bazen serum düzeyinde bir ek silme olm adan hastanın fazla mayi alması da sebep olabilir ve k i lo kazanma da meydana gelebilir.
N efrotik sendrom da tuz kısıtlaması ödem in çözülm esinde bir dereceye kadar etkili olur. Günde 580 m g sodyum klorür verildiği hallerde ödem meydana gelmez ve diüreze sebeb olur.
Serumda sodyum düzeyinin artması (hypem atrem ia) aşın
terleme herhangi bir sebeb ten dolayı aşırı su kaybına neden olur. Bu durum da kilo kaybı ve dehidratasyon görülür (3 ).
K onjestif kalp hastalıklarında sodyum un fazla kısıtlanması istenmez. İleri yaşlarda aşırı tuz kısıtlanması sodyum m etaboliz masını bozar hastada daha değişik kom plikasyon1 ara yol açabüir
(4 ).
Aşırı Tuz Tüketiminin Zararlı Etkileri
E tiyolojisi tam olarak bilinm em ekle birlikte hipertansiyonlu hastalarda fazla tuz aliminin zararları görülür. K em pner’in ilk b u luşu olan meyve - pirinç diyetinde tuz kısıtlanması yapıldığında d i yet bir ço k besin öğelerinden eksik olm asına karşın esansiyel hipertansiyonda bir iyileşme izlenebilmiştir. (5 ).
Swayne (6 ), 1961 — 1965 yılla n arasında 1936 kişinin üzerinde yaptığı tuz yem e alışkanlığı ve hipertansiyonlu olm a durum u araş tırmasında fazla tuz tüketildiği zaman klinik şikayetlerin artmış olduğunu bulmuştur. Dahi ve arkadaşları (7 ), çeşitli yülarda yap akları araştırmalara göre tuz tüketiminin artışı ile hipertansiyo nun görüldüğünü saptamışlardır.
Schecter (8 ), ise tuz tüketiminin sosyal durum ve beslenme alışkanlığı ile ilgili olduğunu açıklamıştır.
Şişman ve hipertansiyonlu sekiz kadında yapılan b ir araştır m ada tuz kısıtlanması ile deneklerin fazla yiyecek tüketmedikleri
kilo verdikleri ve kan basınçlarının da düştüğü rap or edilm iştir. (9 ).
Tuz Kısıtlanması Önerilen Diyetlerin H azırlanm asında izlen e cek Yollar
Hekim tarafından tuz kısıtlanması önerildiği zam an hastanın ne miktarda tuz ya da sodyum alacağı bildirilir (1 ). S od yu m k lorü r tuz molekülünün °/o 40 ını kapsadığından günde 7 — 15 gram tuz tüketen bir birey 2.6— 6 gr. sodyum alıyor dem ektir. Diyet hazırlar ken diyetisyen, hastanın besin öğeleri yönünden gereksinm esini, beslenme alışkanlığım, besinleri bulm a ve hazırlam a olanağını varsa diğer hastalıklar üe ilişkisini gözden geçirir. Genellikle d e ğişim listeleri sodyum yada tuzu kısıtlı diyetlerde de kullanılır
(1,10).
Kullanılabilecek Yiyecekler ve Miktarları
Yemek yada tatlılarda kullanılmak üzere yiyecek gruplarından gereken miktarda alınır. Yemek, tatlı, ekmek, pasta, k u ra bi ye v.b. yapılırken tuz, soda, kabartma tozu, baking p o w d e r gibi soda içeren maddeler kullanılmaz. Yiyeyecekler ve değişim lerinin miktarları tablo 1 de verilmiştir.
Tablo 1, değişik miktarlarda sodyum ve enerji içeren diyet lerde kullanılacak besin grupları değişim miktarlarını, T ablo 2 de değişik düzeylerde enerji ve Sodyum sağlayan diyetler için deği şim listelerini göstermektedir.
TABLO 1
Değişimler ve Miktarları I. S ü t D e ğ i ş i m i :
1 Süt değişimi 8 gm protein, 10 gm yağ, 12 gm CHO, 120 m g sodyum verir.
Yiyecek Ortalama ölçü M iktar (g m )
S ü t ... 1 su b a r d a ğ ı... 240 Y o ğ u r t ... 1 su b a r d a ğ ı... 240
II. Et Değişimi :
1 Et değişimi 7 gm protein, 5 gm yağ, 25 m g sodyu m verir. Miktar
diyecek Ortalama ölçü (g m )
117
Pirzola (kem iksiz) ... 1 a d e t ... 30
Kıyma (yağsız) ... 1 k öfte k a d a r ... 30
K uşbaşı (yağsız) ... 3— 4 p a r ç a ... 30
B i f t e k ... 1. orta b ü y ü k lü k te ... 30
Balıklar ( y a ğ s ız )... 30
Kümes hayvanları (yağsız) ... 30
Peynir (tuzsuz) ...1 kibrit k u t u s u ... 30
Y u m u r t a ... 1 adet g ü n d e ... 50
III. E k m e k D e ğ i ş i m i : 1 Ekm ek Değişimi 2 gm protein, 15 gm CHO, 5 m g sodyum verir. Miktar Yiyecek Ortalama ölçü (g m ) Ekm ek (buğday, çavdar yulaf) Bisküvi ...1 ince d i l i m ... 25
Buğday, pirinç m ercim ek, 2 a d e t ... 25
bezelye unları (ço rb a için) ... 1 yem ek kaşığı tepeleme 15 çiğ Pirinç (pilav) ...2 yem ek kaşığı tepeleme 15 çiğ Bulgur (pilav) ...2 yem ek kaşığı tepeleme 15 çiğ K u s k u s ...2 yem ek kaşığı tepelem e 15 çiğ M a k a r n a ...2 yem ek kaşığı tepelem e 15 çiğ E r i ş t e ... 4 yemek kaşığı tepeleme 25 çiğ K u ru fa su ly e ... 4 yem ek kaşığı tepeleme 25 çiğ N o h u t ...4 yem ek kaşığı tepelem e 25 çiğ Kuru b a r b u n y a ... 4 yemek kaşığı tepeleme 25 çiğ İç b a k l a ... 4 yemek kaşığı tepeleme 25 çiğ Yufka böreği (tuzsuz y u fk a )...2 kibrit kutusu kadar ... Patlamış m ı s ı r ... 1 su b a r d a ğ ı... 30 P a ta te s ...1 küçük b o y ... 90 çiğ K e sta n e ... 2 orta b o y ... 20 çiğ
IV. S e b z e D e ğ i ş i m i :
A grubu sebzeler : Serbest çiğ olarak arzu edildiği kadar yenir. Protein, yağ, karbonhidrat, ço k az, S odyu m 9 m g bulu nur
Yiyecek Ortalama ölçü
M iktar (g m )
D o m a te s ...1 küçük b o y (çiğ ) Domates s u y u ...1 su bardağı (çiğ ) Çarliston b i b e r ...4 adet orta b o y çiğ Yeşil sivri b i b e r ... 10 adet orta b o y çiğ Yeşil dolmalık biber ...2 adet orta b o y çiğ Kıvırcık s a la t a ... 15 yaprak çiğ ... M a r u l... 5-6 yaprak ç i ğ ... S a la ta lık ...1 küçük b o y çiğ ... Kırmızı t u r p ... 5 adet orta b o y çiğ M aydanoz...1 orta dem et çiğ ... Yeşil s o ğ a n ...3-4 orta b oy çiğ ... Kuru s o ğ a n ... 1 orta b o y ç i ğ ... K ereviz...1 küçük b oy çiğ ...
Taze fa s u ly e ... 3 yem ek kaşığı (p işm iş) 125 L ah an a... 4 yem ek kaşığı (p işm iş) 100 K a rm b a h a r... 4 yem ek kaşığı (p işm iş) 100 Taze k a b a k ... 4 yemek kaşığı (p işm iş) 150 Patlıcan ...4 yem ek kaşığı (p işm iş) 125 Ispanak ... ... 4 yem ek kaşığı (p işm iş) 150 P a z ı...4 yem ek kaşığı (p işm iş) 150 E b e g ü m e c i...4 yem ek kaşığı (p işm iş) 150 B a m y a ...4 yem ek kaşığı (p işm iş) 150
B. grubu sebze d eğişim i: 2 gm protein, 7 gm CHO, 9 m g sodyum verir. 100 240 100 100 100 100 100 100 100 75 75 75 100
119 Miktar
Yiyecek Ortalama ölçü (g m )
B e z e ly e ... 4 yem ek kaşığı pişm iş ... 100
B a lk a b a ğ ı... 100
P ır a s a ... 5 yemek kaşığı pişm iş ... 150
Enginar ... 1 orta b oy pişm iş ... 100
B a k l a ... 4 yem ek kaşığı pişm iş ... 100
V. M e y v a D e ğ i ş i m i : 1 meyva değişimi 12 gm CHO, 2 mg sodyum verir. Miktar Yiyecek Ortalama (g m ) E lm a ... 1 küçük b o y ... 100 K a y ıs ı ... 3 a d e t ... 100 M u z ... 1 küçük veya 1/2 büyük 50 Taze i n c i r ... 1 a d e t ... 80 K i r a z ... 12 t a n e ... 75 V i ş n e ... 14 tane ... 80 G r e y fu r t ... 1/2 orta b o y ... 125 T u r u n ç ...1 orta b o y ... 100 Portakal ... 1 orta b o y ... 100 M a n d a lin a ...1 orta b o y ... 100 L i m o n ... 1 orta b o y ... 100 Ü z ü m ... 15 iri t a n e ... 80 Y e n id ü n y a ...6 a d e t ... 125 E r i k ... 5 a d e t ... 100 Ç i l e k ... 12 a d e t ... 175 Ş e ft a li... 1 orta b o y ... 100 A r m u t ... 1 orta b o y ... 100 A y v a ...1/4 orta b o y ... 80 N a r ... 1/2 küçük b o y ... 80
K a v u n ... V 8 orta b ° y ... 200
Karpuz ...1/8 orta b o y ... 200
Kuru k a y ıs ı... 4 a d e t ... 20
Kuru e r i k ... 5 a d e t ... 20
Hurma... 5 a d e t ... 20
Portakal suyu ... 1 çay b a r d a ğ ı ... 100
Elma s u y u ... 1/3 su bardağı ... 80
Greyfurt s u y u ...1 çay b a r d a ğ ı... 100
Üzüm s u y u ... 1/4 su bardağı ... 60
Vişne s u y u ... 1/3 su b a r d a ğ ı ... 80
Vişne s u y u ... 1/3 su b a r d a ğ ı... 80
Kuru üzüm 10 gm, kuru incir 5 gm kullanılırsa sakıncası yoktur. VI. Y a ğ D e ğ i ş i m i : 1 yağ değişimi 5 gm yağ, 0 m g sodyum verir. M iktar Yiyecek Ortalama ölçü (g m ) Ayçiçek y a ğ ı ... 1 tatlı k a ş ı ğ ı ... 5
Mısır y a ğ ı ... 1 tatlı k a ş ı ğ ı ... 5
Soya fasulyesi y a ğ ı ...1 tatlı k a ş ı ğ ı ... 5
Pamuk y a ğ ı ... 1 tatlı k a ş ı ğ ı ... 5
Yemeklik margarin ( tu zsu z)...l tatlı k a ş ı ğ ı ... 5
Kahvaltılık margarin ( tuzsuz )1 tatlı k a ş ı ğ ı ... 5
Tereyağı ve diğer hayvansal yağlar kullanılmaz. VII. Ş e k e r D e ğ i ş i m i : Bir şeker değişimi 10 gmCHO, 0 m g sodyum verir. M iktar Yiyecek Ortalama ölçü (m g ) Toz ş e k e r ... 2 tatlı kaşığı (silm e) ... 10
Kesme ş e k e r ... 2 a d e t ... 10
R e ç e l ... 1 tatlı k a ş ığ ı... 10
.a •pî
Q
E
£
*3
•w c/îa
p
>bA0)
Û
C
’S*
ÖJ oX
u
p>>!
•m 'Aa
&
e a 2 U« c
>b»İ C9 "S CT >» 5i
3■M
« S İc
gj X&r
:5* s
e IW
•ou
Ü
ı»
N C/3*»&
o>
O
ofrİ
•M
4>
V
4>
.&
><
M
CM 00 CM 00*
,â
o>>
&
0)
>
■aİm t-câ + 4-» O t/i <x> £> <X> 0)J-H D w >bn <v •3 e -§ m c3ı*o 73 + >5p o C 'OCD •3 CSt-4 ♦H+
00<8
■e<D
10 '■aO
;ş,
•o
rH 0 0 06 O o pH 120 H CO LO o O O co co 0 0 i—1 ı-H *—< co o o ın CD m CM ı*H 00 o o O IT3 0 5 o CM O i—I CM CO CM Lfî&
<
-H LOO
co oco oco o t-o co om
LOCMO
os?
bûd)
m 0 ) S >> C O)■° £
iu (D :3 « ,3 Vh w W w 52 s S s ■« OT W s ^2 1
Ü o
< M İH$
0) c/>i
§
o ı 12 1 25 0 m g sod yu ml u d iy et v e ril d iğ in d e sü t d e ğ iş im i bi r k er e v e r il ir . 80 0 m g so dy um lu d iy et v e ril d iğ in d e ik i di lim n o r m a l ek m ek v e r il ir .Tuz Kısıtlaması Yapıldığında Y enilm em esi G ereken Y iyecek ler — İçine tuz, baking pow der, kabartm a tozu katılarak h azırla nan tüm yiyecekler,
— Hazır çorba, salam, sosis, sucuk, işkem be, tatlılar, k o n se r ve ve sebze, hazır pişm iş yem ekler, hazır kek ve b ö re k u n la n .
— Et suyu hülasaları, turşu, cips, ketçap, hazır salça, m ayon ez, — Üzerinde içindekiler yazılı olm ıyan tüm hazır besinler, et, yumuşatıcılar.
— Bazı mide asiditesini giderm ek için kullanılan için d e s o d yum bulunan anti asit müshil ve m üsekkinler hekim e danışm adan kullanılmamalıdır.
Diyetlerde alınması gerekli enerji düzeyine göre gösterlim iş yiyeceklerden fazlası alınmamalıdır. Y em eklere çeşitli b ib e r ve b a harat tad vermesi için eklenebilir. H ekim tarafından ön erilirse su ni tuz kullanılabilir. Tablo 3 de örnek bir Diyet listesi görü lm ek te dir.
TABLO 3
örn ek Diyet Listeleri (K alori 1800 S odyum 300— 400 m g)
Yiyecekler Değişim sayısı Ortalama ölçü Çig üzerinden miktar (gm)
1. Süt veya yoğurt 1 1 Su bardağı süt
1 su bardağı yoğu rt 240
2. Et veya peynir 7 Tuzsuz peynir 1 k ibrit
kutusu 3 köfte
2 köfte kadar kıym a ye-30 90
m eklere 60
3. Ekmek ve yerine
geçenler 8 3 dilim ekm ek yen ice si
garası kutusu kadar 75
Tuzsuz ekm ek
K uru baklagil yem eği 8
Pilav 4 yem ek kaşığı 30 Tahıl çorbası 1 porsiyon 15
4. A grup sebze 2 2 porsiyon 200-400
B grubu sebze 2 2 porsiyon 200-300
5. Meyva 3 Büyüklüğüne göre 3
p orsiyon 300-400
6. Yağ 4 4 tatlı kaşığı bitkisel
sıvı yağ 20
7. Şeker 4 2-4 adet kesm e şeker
veya 2 silme çay kaşığı
seker 40
N o t : Bir değişim meyva yerine 1 porsiyon sebze, şeker yerine bal, reçel yenilebilir.
Yiyeceklerin İçerdikleri Sodyum Miktarları
Günlük 250 m g veya daha az sodyum lu diyet önerildiği zaman tablo 4 deki yiyeceklerin sodyum miktarlarına bakılarak diyet ha zırlamak m üm kün olabilir. Ekm ek mutlaka tuzsuz yapılm alıdır
(1,1 1).
TABLO 4
Bazı Yiyeceklerin 100 Gram Yenebilen Kısımlarının İçerdikleri Sodyum Miktarları Yiyecek Sodyum m g Yiyecek Sodyum m g Meyveler :
Elma, kayısı, muz, kar puz, incir, turunçgiller, şeftali, erik, çilek Kiraz, Vişne, armut, ü züm Ayva E rik kuru Kayısı kuru 2 4 6 10 Et ve benzeri yiyecekler Kuzu k. ciğeri 52
Balık taze çeşitli 60-120
Hindi eti 65
Sığır eti yağsız 70
Tavuk eti 75
Kavun 13
Üzüm kuru 25
Sebzeler :
Taze fasulye, bamya
yaz, kış kabağı 1
Bezelye, patlıcan 2
Domates, Patates 3
Salatalık, taze mantar,
pırasa, yeşil soğan J
Kıvırcık, Marul 9
Kurusoğan, turp yaprağı 10-25
Sivri dolmalık biber 13
Kırmızı turp, Lahana 15
Sarımsak 19
Karmbahar 20
Maydanoz, Nane dereotu 30
Havuç 50 Pancar 60 Karalahana 80 Ispanak 85 Kereviz, pazı 100 Pancar yaprağı 130 Diğer yiyecekler
Şeker (toz kesm e) çe
şitli baharatlar çok az
Kahve 2
Badem, Ceviz 3
Çay, tuzsuz fındık, fıs
tık, çerez 4
Bal, kolalı ve meyveli
gazozlar, bira, şarap 7
Çikolata 10
Yaş maya 16
Bira mayası 52
Sade dondurm a 90
Sığır yüreği, yum urta
sarısı yalmz 85
Kuzu eti 90
Dana eti yağsız 100
K abuklu deniz hayvan
ları 120-11
Y um urta (tü m ),
Sığır K. Ciğeri 130
Yum urta beyazı 150
Sığır b öbreği 200
Süt ve benzeri :
Süt— yoğurt 50
Peynir beyaz tuzsuz 290
Yağsız süt tozu 525
Kaşar 710
Yağlar :
Ayççiek, soya fasulyesi,
mısır, pam uk yağı ç o k :
Tuzsuz olarak hazırlan mış tereyağ, hayvansal yağ, bitkisel m argarin
ler 10
Tahıllar kurubaklagiller
Buğday unu, Bulgur,
Pirinç, K uru fasulye 2
Yum urtalı erişte 10
Nohut 26
M ercim ek 30
Makarna (h azır) 1100
Ekm ek (n orm a l) 600
125
Tuzu kısıtlı diyetleri daha beğenilir bir duruma getirm ek has tanın iştahını açıp yemesini sağlamak için çeşitli baharatlar değişik yiyeceklere kullanılabilir. Tablo 5 de bazı tad vericilerin kullanılaca ğı yem ekler veya yiyecekler gösterilm iştir (1).
Tablo 5
Tuzsuz Yem eklerde Kullanılan Baharatlar Yemekler
Et yemekleri
Balık yemekleri :
Etli dolmalar
Bitkisel yağlı Sebze yemekleri
Kıymalı sebze Yem ekleri
Börekler
Ham ur tatlıları
Sütlü tatlılar
Kullanılacak baharatlar
: Yenibahar, defne yaprağı, karan- iil, dereotu, sarımsak, nane, har dal tozu, soğan, kırm ızı ve karabi ber, kekik, kimyon, sirke, limon.
: Defne yaprağı, dereotu, soğan,
kırmızı ve karabiber, kekik, li m on, soğan.
: Kimyon, kara, kırmızı biber, nane, dereotu, sarımsak, kekik.
Sarımsak, maydanoz, soğan, nane, limon.
: Sarımsak, kimyon, biber, nane, li m on.
: Vanilya, tarçın, hindistan cevizi. : Tarçın, vanilya, hindistan cevizi,
ceviz, fındık. : Kimyon, biber.
Özet
Vücudumuzda çeşitli görevleri olan sodyum u en kolay yem ek tuzundan sağlarız. Çeşitli horm onlar tuzun vücutta dengede olm a sını sağlar. Adrenal kortikal horm on bozukluğu, bazı b öb rek ve kalp hastalıklarında, hipertansiyonda günlük tuz tüketiminde d e ğişiklik yapılması gerekir. Tuz kısıtlaması yapılacak diyetlerde b e sinlerin içerdikleri sodyum miktarına göre çeşitli listeler ve deği şim tabloları verilmiştir.
Summary
S od iu m can b e readily ob ta in e d fr o m o r d in a ry ta b le sa lt. I n th e b o d y sod iu m is in v oled in variou s rea ction s. S ev era l h o r m o n e s h e lp in k e e p in g the sod iu m balan ce in eq u ilib riu m . W ith adren al c o r tic a l in s u ffic ie n c y , certain renal d isord ers, con g estiv e h eart fa ilu re, o r h y p e r te n s io n ch a n g e s a r o req u ired in the daily salt intake. In s o d iu m r e stricte d d iets, f o o d e x ch a n g e s can b e used effectively.
K A Y N A K L A R
1. W ayler T.J. and K lein R.S. A p p lie d N u trition , T h e M a c M illa n C o m p a n y , N ew Y ork , 1965.
2. İlter M. K işisel Y azışm a, T ekel Genel M ü d ü rlü ğü , İs ta n b u l, 1975,
3. H arper H.A. R eview o f P h siolo g ica l C hem istry, 15th e d itio n , L a n g e M e d i- kal P ublications, L os A ltos, C altiforn ia, 1974.
4. W h ol M.G. and G ood h a rt R.S. M o d e rn N u tritio n in H e a lth a n d D ise a se, Lea and Febigar, Fhiladelphia, 1971.
5. Dahi L.K. Salt intake and Salt N eed, N ew E n g la n d J. M e d icin e , 258 : 1152, 1958.
6. Swayne P.S. G rifo r d R.ıW. B e rre to n J.N. D ieta ry S a lt a n d E ssen tia ) H ypertension, The A m erica n Jou rnal o f C a rd iolo g y , 29 : 33, 1972.
7. Dahi L.K. L ore R.A. R ela tion o f S o d y u m C h lo rid e in ta k e t o E ss e n tia l H ypertension in H um an, F ed era tion P rocee d in g s A b stra ct, N u m b e r 1935
13 : 426, 1954.
8. Schechter P.J. H orw itz D. H enkin R .I. S o d y u m C h lo rid e P r o fe r e n c e in Essential H ypertension, Jou rnal A m erica n M e d ica l A s s o c ia tio n , 225 : 1311, 1973.
9. Dahi L.K. Silver L, and C hrisitie R.W . T he R o le o f S a lt in th e F a il o f B lo o d Pressure A ccom p a n y in g R e d u ctio n in O b se sity , N e w E n g la n d J. M edicine 258 : 1186, 1956.
10. D iyabetli H astalara V erilen D iyet Ö rn eği ve D eğ işim L iste le ri, H a c e tte p e Ü niversitesi H astaneleri — B eslen m e ve D iy etetik B ö lü m ü D iy e t P o lik li niği Yayınları, 1977.
11. W att B.K. and A nnabel L.M. C o m p o sition o f F o o d s, A g r icu ltu r e H a n d B o o k , N o : 8 V .S .D A . 1963.
