Diyarbakır’da Su Mimarisi Üzerine Bir Değerlendirme

D~YARBAKIWDA SU M~ MAR~S~~ ÜZERINE B~ R DE~ERLENDIRME

EV ~~ NDAR YE~~LBA~* G~R~~~

Su, uygarl~k tarihi içerisinde hayat~n devam~~ için ~art olmas~n~n ya-n~nda topluluklar~n yerle~ik düzene geçmelerinde de etkin bir role sa-hiptir. ~lk medeniyetlerin Dicle ve F~rat nehirleri aras~ndaki bölgede veya Nil nehri boyunca uzanan topraklarda geli~mesi suyun insan ha-yat~ndaki önemini göstermesi bak~m~ndan yeterlidir. Yerle~im merkezi-ni bir akarsu veya göl kenar~na kurmak, eskiden beri insanlar~n su te-mini için buldu~u en kolay yoldur.

Medeniyet seviyesinin yükseldi~i topluluklarda, sudan istifade et-mek için çe~itli binalar~n in~a edildi~i ve zamanla su ile ilgili yap~~ türle-rinin geli~ti~i anla~~lmaktad~r. in~as~, fonksiyonu ve bunlarla ilgili, örf adet ve geleneklerin hepsi "Su Medeniyeti" denilen sosyal ve kültürel aç~dan insanl~k tarihinin önemli bir k~sm~n~~ olu~turur. Bu ba~lamda Anadolu su medeniyetinin bir bölümü olan su mimarisi, Güneydo~u Anadolu Bölgesi'nin iklim ve co~rafyas~ndan kaynaklanan farkl~~ boyu-tu ile Diyarbak~r'da zengin bir donan~ma kavu~mu~boyu-tur. Mimaride su, yaln~z dini ve sosyal yap~larda de~il, sivil mimaride de vazgeçilmez ve dikkatle üzerinde durulmas~~ gerekli bir husus niteli~iyle yerini alm~~t~r. Bu çali~mamada Diyarbak~r'da bulunan su mimarisi ile ilgili eser-ler ana hatlanyla tamt~larak, mimari özellikeser-leri tahlil edieser-lerek, her biri-nin Türk mimarisi içindeki yeribiri-nin gün ~~~~~na kavu~turulmas~~ amaç-lanmaktad~r.

Diyarbak~r ~ehir merkezine suyun Kanuni Sultan Süleyman tarafin-dan 1543 y~l~nda Vali Bali Pa~a vas~tas~yla Gözeli Köyünden Hamravat Su Kemerleri ile getirildi~i tarihi kaynaldarda g~ldanmaktad~r2. Diyarbak~r Tapu Sicil Muhafi7li~~'nda bulunan eski tapu defterleri üzerinde yap~lan

Ara~t~rma Görevlisi, Mardin Artuldu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölü-mü, Mardin/TÜRKIYE, tel. no: O (482) 213 33 37/202, e-posta: evindaryesilbas@gmail.com

' Y~lmaz Önge, Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanl~~ Dönemlerinde Su Tap~lan, Ankara 1997.

470 EV~ NDAR YE~~ LBA~~

incelemelerde Hamravat Suyu'nun Kanuni tarafindan bir vak~f haline getirildi~i3, ~ehre gelen suyun ~skender Pa~a Kona~~' na 30, camiine 15, hamam~na 15 rnasura, di~er evlere ise 1 veya 3 masura verildi~i tespit edilmi~tir4. Evliya Çelebi seyahatnamesinde ise suyun önce kaleye daha sonra Ulu Cami'ye ard~ndan di~er camilere, han, hamam ve imaretlere da~~ld~~~~ belirtilmektedir5. Mimar Koca Sinan'~n Kastamonulu kalfas~~ Kas~m Çelebi taraf~ndan in~a edilen kapal~~ su donat~sma sahip Hamravat Su Kemerleri XX. yüzy~l ortalar~na kadar kullaruhrken zaman içinde çok tahrip olduldanndan 1930 y~l~nda kemerlerle ~ehre getirilen su, demir borularla haz~rlanan su tesisanyla da~~t~lmaya ba~lanm~~t~r.

Toplumlar zamanla de~i~en ve geli~en hayat ~artlar~na daha uygun modern tesisler yapt~kça, eski su yap~lan fonksiyonelliklerini yitirdikle-ri ölçüde yava~~ yava~~ yok olarak unutulmu~lard~r. Bu aç~dan h~zl~~ bir ~e-hirle~me süreci ya~ayan Diyarbak~r il merkezindeki köprü, hamam ve çe~meleri belgeleyerek kay~t alt~na alma zorunlulu~u do~maktad~r. Herbiri ba~~ms~z bir makale konusu olabilecek bu eserlerin aynnt~l~~ ta-n~mlan üzerinde dun~lmadan ana hatlanyla mimari özellikleri aç~klan-maya çal~~~lm~~t~r.

Diyarbak~r'da Ortaça~'dan itibaren in~a edilerek günümüze kadar ula~m~~~ köprüler, hamamlar ve çe~meler olmak üzere su mirnarisi içe-risinde de~erlendirilebilecek üç yap~~ türü öne ç~kmaktad~r.

KÖPRÜLER

Anadolu'nun bilinen en eski köprüleri, Diyarbak~r ve çevresinde kar~~m~za ç~kmaktad~r. Diyarbak~r ~ehir merkezinde günümüze ula~a-bilmi~~ 3 tane köprü vard~r. Bunlar 1065 y~l~nda Nizamüddin6 Nasr dö-neminde yap~lan Dicle Köprüsü' (Foto-1), 1218 y~l~nda Artuklu hü-kümdan Melik Salih Mahmut döneminde Mimar Cafer ~bn Mahmud tarafindan in~a edilen Devegeçidi Köprüsüs (Foto-2) ve 1208 y~l~na ta-

Adil Tekin, "Hamravat Suyu", Kara-Amid, c.II, Ankara 1970, sy.6-7, ss. 69-71; Metin Sö-zen, Diyarbakir'da Türk Mimarisi, ~_{stanbul 1971, s.220.}

~_{evket Beysano~lu, Amtlan ve Kitabeleri ile Diyarbak~r Tarihi, c.1, Ankara 1998, s.567.} 5 Evliya Çelebi, a.g.e., s. 126-128; M. ~efik Korkusuz, Seyahatnamelerde D~Yarbekir, ~stanbul 2003, s.30.

6 Nizamüddevle ad~yla da geçer.

7 Beysano~lu, a.g.e.; Cevdet Çulpan, Türk Ta~~ Koprüleri, Ankara 1978; Fügen ~lter, Osmanhla-ra Kadar Anadolu Türk Kopriikri, Ankara 1978.

Cevdet Çulpan, "Diyabak~r Kuzeyi Devegeçidi Suyu Köprüsü: Artuko~ullan Devri", Sa-nat Tarihi Y~ll~~~ , III, (1969-1970), ~stanbul, ss.287-291; ~lter, a.g.e., s.85.

DIYARBAK~R'DA SU M~MAR~S~~ ÜZER~NE B~R DE~ERLENDIRME 471

rihlendirilen Kara Köprü9'dür. Köprülerin baz~~ k~s~mlar~~ Türk devri öncesinde yap~lm~~~ olsalar bile Türk devrinde sürekli onar~m görmü~, eldemelerle günümüze ula~abilmi~tir.

Figen ~lter'in yapt~~~~ tipolojiye göre, Diyarbak~r'daki köprülerden Dide Köprüsü ile Kara Köprü düz köprüler grubuna, Devegeçidi Köp-rüsü ise dik köprüler grubuna girmektedir'''.

Diyarbak~r ~ehir merkezindeki köprülerin in~a malzemesi tama-men kesme ta~ur. Son dönemlerde yap~lan onar~m çal~~malar~nda köp-rülerin tempan duvarlannda, tabliye korkuluklannda yard~ma malze-me olarak moloz ta~, kaba yonu ta~~~ kullan~lm~~t~r.

Diyarbak~r köprülerinde süsleme yo~un olarak kar~~m~za ç~kmaz. Dide Köprüsü'nde kitabenin sat~r aralannda kullan~lan bitkisel motif-ler ile kitabeyle ayn~~ hizacla yer alan köprüyü korumay~~ sembolize eden "aslan figürü" köprüde kar~~m~za ç~kan ender süsleme unsurlar~ndan-d~r. Devegeçidi Köprüsü'nde ise köprü aya~~~ üzerine sa~~r sivri kemer içine yerle~tirilmi~~ kitabe köprüye dekoratif bir de~er de kaun~~t~r. Ka-ra Köprü'de ise herhangi bir süsleme bulunmamaktad~r ve hafifletme gözü hareketlilik katan tek unsurdur.

HAMAMLAR

Diyarbak~r'~n tarihi kaynaklar~ndan, vilayet salnamelerinden ve se-yahatnamelerden" edinilen bilgiler ~~~~~nda Diyarbak~r ~ehir merkezin-de çok say~da hamam binas~n~n in~a edildi~i ve bu eserlerin say~lan ba-k~m~ndan ~ehirdeki sosyal yap~lar arasmda önemli bir yere sahip

oldu-~_{u anla~~lmaktad~r. ~ehrin hemen her mahallesinde halk~n}

kullan~m~-na yönelik hamamlann in~a edildi~ini söyleyebiliriz.

Osmanh döneminde salg~n hastalildan önlemek ve bu kentte ya~a-yanlar~~ korumak amac~~ ile kente gelen yabanc~lar zorunlu olarak ha-mamlara sokuluyor, ondan sonra ~ehre girmelerine izin veriliyordu. Bu nedenle de Diyarbak~r surlarmdalci dört kap~n~n yak~n~nda hamam-lar bulunuyordu. Ancak bu hamamlann ço~u, zamanla ilgisizlikten ve

9 ~lter, a.g.e., 5.85. 1° ~lter, a.g.e., 5.85.

"Evliya Çelebi, a.g.e.; Hrand D. Andreasyan, Polonyal~~ Simeon'tm Seyahatnames~; ~stanbul 1964; Jean Baptiste Tavernier, Its Six Vq.ages de jean Babtisie Tavernier en Turku, en Perse et aux Indes, Paris 1678; James Silk Buckingham, Travels in Mesopotarnia, London 1827; Albert Gabriel, Vtyages Archiologique dans la Turquit Oriantale, Paris 1940.

472 EV~NDAR YE~~LBA~~

yeni yollann aç~lmas~~ esnas~ndaki bilinçsiz uygulama veya tahribat so-nucunda y~lularak ortadan kald~nlmalan, ~ehirde hamam say~s~n~n azalmas~na neden olmu~tur. Elimizdeki kaynaldardan ~imdiye dek tes-pit edilebilen günümüze ula~amayan hamarnlar: Cim~id Bey Hamam~, Ipeko~lu Hamam~, Çar~~~ Hamam~, Cadde Hamam~, Bekir Pa~a Hama-m~, Hüseyin Efendi HamaHama-m~, Dilaver Pa~a HamaHama-m~, Domat HamaHama-m~, ~_{çkale'deld Kale Hamam~, Maristan Hamam~, Yeni Kap~~ Hamam~,} Mir-za Hamam~~ ve Suakar Hamam~'d~ri2.

Diyarbak~r ~ehir merkezinde in~a edilmi~~ Deva Hamam~~ (1520-40), Pa~a Hamam~~ (1564-67), Melik Pa~a Hamam~~ (1567), Kad~~ Hamam~, Küçük (~ensu) Hamam, Vahapa~a Hamam~~ (XVII. yüzy~l), ve Çardak-

li halen mevcut hamamlard~r.

Diyarbak~r'daki Melik Pa~a Hamam~'mn s~cakl~k bölümü y~k~ld~~~n-dan hangi plan tipine sahip oldu~u bilinmemektedir. Ancak sa~lam ola-rak günümüze ula~an Kad~~ Hamam~, Pa~a Hamam~, Deva Hamam~, Vahaba~a Hamam~~ ve Küçük Hamam haçvari, dört eyvanl~~ ve kö~e hal-vetli plan ~emas~yla in~a edilmi~lerdir.

Diyarbak~r hamamlanndan Çardald~~ Hamam~~ alt~~ eyvan ve ak~~ ta-ne halvet odas~~ ile y~ld~zvari plan tipita-ne sahip tek eserdir" (Çizim-1). S~-cakl~k bölümü di~er hamarnlardan daha gösteri~li olup eyvanlar be~ik tonoz, halvetler ise kubbelerle örtülüdür.

Diyarbak~r'da in~a edilen hamamlarda in~a malzemesi yörede fazla-ca bulunan kesme ta~, kaba yonu ta~, moloz ta~~ ve tu~lad~r. Hamamla-r~n beden duvar kal~nl~klan, yakla~~k 1,00 m. ile 1,20 m. aras~nda, ara kalinliklan ise taluiben 0,60 rn. ile 0,90 m. aras~nda de~i~mektedir. Ge-nel olarak Diyarbak~r'daki tüm hamamlar, Türk hamam mimarisinde ki benzerleri gibi az say~da pencere agkh~ma sahip masif görünü~lü yap~-lard~r. Günümüzde kullan~lmayan hamamlardan Pa~a Hamam~'mn so-~_{ukluk bölümüne giri~in sa~~ taraf~nda yer alan pencere hariç} hamam-larda d~~~ cepheye aç~lan herhangi bir pencere tespit edilememi~tir".

Melik Pa~a Hamam~, Pa~a Hamam~~ (Çizim-2) ve Çardald~~ Hama-m~'mn so~ukluk bölümleri örten kubbelere ve hamamlann s~cakl~k k~s-

12 Sözen, a.g.e., s.207-213.

13 Sözen, a.g.e., s.211; Beysano~lu, a.g.e., s.573.

'4 Y~lmaz Önge, Anadolu'da XII- XIII Yüzy~l Türk Hamamlan, Ankara 1995, s.38.

15 Evindar Ye~ilba~, Diyarbak~r'da Su Mimarisi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dal~~ Yarmlanmam~~~ Yüksek Lisans Tezi, Konya 2007, s.106.

D~YARBAKIR'DA SU M~MAR~S~~ ÜZER~NE B~R DE~ERLENDIRME 473

m~ndaki halvetlerin üzerini örten kubbelere ve Pa~a Hamam~, Kad~~ Ha-mam~, Çardald~~ Hamam~'n~n s~cakl~k mekân~~ örten kubbelere geçi~ler pandantiflerle sa~lanm~~t~r.

Anadolu'da in~a edilmi~~ ilk Türk yapdar~nda ~~~kLand~rma ve hava-land~rma= d~~~ duvarlara aç~lm~~~ küçük ma~gal pencereler ile örtüde

~~~k gözleri veya ayd~nl~k fenerleriyle sa~land~~~~ bilinmektedir'6.

Hamamlar, ~s~~ kayb~n~~ azaltmak için ve fonksiyonlan gere~i mahre-miyet gerektiren yap~lar olduklanndan ayd~nlatma genellikle örtü ele-manlan üzerine aç~lan pencereler ya da ~~~k gözleri ile yap~lm~~t~r'''. Ha-valand~rma ve ~~~kland~rmada kullan~lan bu sistem Diyarbak~r Hamam-larmda da görülmektedir.

Hamamlarda tabü ~~~ldand~rma da XV. yüzy~l~n ba~lanndan itiba-ren büyük kubbelerin kasnaklanna pencere aç~larak sa~lanm~~ur18. Gü-nümüzde kullan~lmayan Diyarbak~r hamamlarm~n so~-'ukluk

örten kubbelerin kasnaldanna aç~lm~~~ kar~~l~kl~~ dörder pencerede farkl~~ kemer formlan kullan~larak in~a edildikleri dikkati çeker.

Diyarbak~r'da yer alan hamamlann kurgulannda süslemeye he-men hehe-men hiç yer verilmedi~i görülmektedir. Pa~a Hamam~'n~n so-yunmalik bölümünün duvannda yer alan pencerenin geometrik geç-meli sütuncesi (Foto-3) ile Melik Pa~a Hamam~'n~n (Foto-4) soyunmalik k~sm~n~~ örten kubbe kasna~~na aç~lan pencerelerdeki renkli ta~lar d~~~n-da hamamlard~~~n-da süsleme unsuruna rastlanmam~~ur'9.

ÇE~MELER

Diyarbak~r sokaklannda kar~~m~za ç~kan, insano~lunun sudan fay-dalanmak üzere in~a etti~i basit strüktürlü yap~lar olan çe~melerin bü-yük ço~unlu~u Osmanl~~ döneminde in~a edilmi~tir. 16. yüzy~ldan son-raki dönemleri kapsayan seyahatnamelerde 130'u umumi 300'ü özel çe~me olmak üzere toplam 430 çe~meden söz edilmektedir". 1874 y~-l~nda Diyarbak~r'da yay~nlanan be~inci Diyarbak~r Vilayeti Salname-si'nde 130 çe~menin var oldu~u ancak kay~t alt~na alinmad~ldanndan

16 Y~lmaz Önge, "Anadolu Türk Mimarisinde Tabii I~iklandirma", Onatya, VII/73, 1971,

s.6-7- 11.

17 Mustafa Denkta~, Karaman 24m~le7i, Kayseri 2000, s.290.

18 Önge, a.g.m., s.11. 19 Ye~ilba~, a.g.t., s.111.

474 EV~ NDAR YE~~LBA~~

günümüze hangilerinin ula~mad~~~n~~ tespit etmek mümkün de~ildir21. Tarihi kaynaklarda sözü edilen çe~melerden yaln~zca 33 tanesi günü-müze ula~m~~t~r.

Diyarbak~r'da bulunan çe~meleri, bulunduklan yer ve cephe kom-pozisyonlan22 dikkate al~narak iki grupta toplamak mümkündür. ~lk grupta incelenen çe~melerin grupland~r~lmas~nda fiziksel konumlan göz önüne al~n~rken ikinci gruptaki çe~melerin grupland~r~lmas~nda ise cephe formlan, özellikle kemer formlar~~ dikkate al~narak incelenmi~tir. Ayr~ca bu grupland~rmaya üçgen alinli~a sahip ve di~er iki gruba da dahil edilemeyen Aslanli Çe~me'yi tek ba~~na üçgen al~nlild~~ çe~meleri temsil eden çe~me olarak ekleyebiliriz23 (Çizim-3).

Bulunduklan yere göre mimariye ba~~ml~~ çe~me örnekleri, her-hangi bir evin, caminin, türbenin, dükkan~n ve bahçenin duyan ile bir-likte in~a edilen çe~melerdir. Söz konusu çe~melerin yap~yla birbir-likte mi yoksa daha sonra m~~ in~a edildiklerini bugünkü ~artlar alt~nda tespit et-mek mümkün görülmeet-mektedir.

Diyarbak~r ~ehir merkezinde yer alan 33 çe~meden 27 tanesi bu gruba girmektedir. Bunlar: Tahtali Katsal Sokak Çe~mesi (Çizim-4), Tel-grafhane Sokak Çe~mesi, Pamukçu Sokak Çe~mesi, Ziya Gökalp Sokak Çe~mesi, Yukar~~ Karata~~ Sokak Çe~mesi, Yi~it Ahmet Sokak Çe~mesi, Za~li Sokak Çe~mesi, Köylü Sokak Çe~mesi, Binici Sokak Çe~mesi, Talu Sokak Çe~mesi, Ihsak Sukuti Sokak Çe~mesi, Hüsrev Pa~a Sokak si, Develi Sokak Çe~mesi, Karabulut Sokak Çe~mesi, Altay Sokak Çe~me-si'dir. Arkas~ndaki cami, medrese, türbe, kilise duyan ile birlikte in~a edilen çe~meler: Lale Bey Çe~mesi, Zinciriye Medresesi Çe~mesi, Saha-be Pa~a Çe~mesi (Foto-7), ~brahim Bey Çe~mesi, Arap ~eyh Camii Çe~-mesi, Has~rl~~ Camii Çe~Çe~-mesi, Meryem Ana Kilisesi Çe~Çe~-mesi, Sultan ~uca Çe~mesi, Kavas-~~ Sagir Çe~mesi, Behram Pa~a Camii Çe~mesi (Foto-6), Hanzade Camii Çe~mesi, Kad~~ Camii Geçidi Çe~mesi'dir24.

Di~er taraftan Ba~c~lar Sokak Çe~mesi, Hatun Katsal Çe~mesi (Çi-zim-6) (Foto-7), Aslanh Çe~me (Foto-5), Çar~ld~~ Çe~mesi, Kurto~lu Çe~-mesi (Foto-8) ise herhangi bir yap~ya ba~~mli olmayan ba~~ms~z çe~me grubuna girmektedir.

21Ahmet Zeki izgöer, Salname-i D~yarbekir, c. 5, ~stanbul 1999.

22 Ayla Ödekan, "Kent içi Çe~me Tasar~m~nda Tipolojik Çözümleme", Sema~~i Eyice:ye Arma-~an, Istanbul Taztlan, ~stanbul 1992, s.284.

23 Ye~ilba~, a.g.t., s.117. 24 Ye~ilba~, a.g.t., s.113.

DIYARBAK~R'DA SU M~MAR~S~~ ÜZERINE B~ R DE~ERLENDIRME 475

Cephe kompozisyonlanna göre Diyarbak~r'daki çe~melerin büyük bir bölümü bir yap~ya biti~ik in~a ed~ildiklerinden sadece ön cepheleri mevcuttur. Ba~~ms~z olarak in~a edilen çe~melerden Hatun Katsal Çe~-mesi (Foto-7) üç cepheli in~a edildi~inden ayr~~ bir öneme sahiptir. An-cak di~er ba~~ms~z çe~melerin yan ve arka cepheleri sa~~r olduklann-dan sadece ön cephelerinin durumu izlenebilmektedir. Anadolu Sel-çuklu mimarisinde ve Osmanli mimarisinde en çok kar~~la~t~~~m~z ke-mer formu olan sivri keke-mer inceledi~imiz çe~melerin büyük bir ço~~m-lu~unda da kar~~m~za ç~kmaktad~r. Çe~melerde yar~m daire (Za~h So-kak Çe~mesi, Has~rli Camii Çe~mesi, Tahtali Katsal SoSo-kak Çe~mesi ( Fo-to-10), Hanzade Camii Çe~mesi, Yukar~~ Karata~~ Sokak Çe~mesi), düz atlu (Hüsrev Pa~a Sokak Çe~mesi, Çankli Çe~mesi) , dilimli (Lale Bey Çe~mesi'nde ve Aslanh Çe~me'nin aslan~n~n konuldu~u ni~te) , aynah kemer fonnlan (Ziya Gökalp Sokak Çe~mesi (Çizim-5) ile Aslanli Çe~-me'nin dikdörtgen prizmal gövde k~sm~nda) da kar~~m~za ç~kmaktad~r. Aslanli Çe~me'de dikdörtgen prizmal gövdenin üzeri üçgen al~n-likla sonland~rilmaktad~r. Üçgen almlik, daha çok XIX. yüzy~lda in~a edilen çe~me örneklerinde kar~~m~za ç~kmas~yla beraber XIX. yüzy~l Avrupa mimarisinde ortaya ç~kan mimari ak~mlar~n Anadolu'ya yans~-malan olarak de~erlendirilebilir.

Dev~irme malzemenin tercih edilmedi~i Diyarbak~r çe~melerinde kullan~lan ta~~n cinsi çevre yapilannda çok s~k kar~~la~t~~~m~z koyu renkli ba7alt ta~~ olup kesme ve kaba yonu ~eklinde kullan~lmas~n~n ya-n~~ s~ra baz~~ çe~melerin sonradan belirli seviyeye kadar çimento harç ile s~vand~~~~ görülmektedir.

~_{nsanlar çe~melerden su içerken suyun üzerlerine s~çramamas~n~~} ve akan suyun biriktirilerek hayvanlar~n su içmelerini sa~layan çe~me yalaklan Diyarbak~r çe~melerinin büyük bir ço~~mlu~unda

kullan~lm~~-t~r. Diyarbak~r'daki çe~melerin en belirgin özelliklerinden bir ba~kas~~ da çe~me ni~i içerisinde yer alan bardakl~klard~r (tasl~k-ma~rapal~k). Çe~-melerin mevcut olan bütün bardakhklan kesme ta~tand~r. Su tasar~m konulmas~na mahsus yap~lan bardakl~klar25, çe~meye su içmeye gelen insanlar~n ellerinde bulunan küçük e~yalar~~ da koyabilmeleri için kulla-n~lan ni~lerdir.

Diyarbak~r çe~melerinde, temel yap~~ malzemesinin siyah renkli kes-me bazalt ta~~~ olmas~ndan kaynald~~ ta~~n kendisini i~leyerek süslekes-meden

476 EV~ NDAR YE~~ LBA~~

ziyade koyu renkli ta~~ ile beyaz ta~~n uyt~mundan faydalanarak çe~me-lerin estetik bir görünüme kavu~malar~~ sa~lanm~~t~r. ~ki renkli malze-menin kullan~ld~~~~ kemerler, düz silmeler, ~erit halinde duvar örgüleri yap~lara hareketlilik kazand~rm~~t~r25.

SONUÇ

~_{ehirle~me ve teknolojik geli~meler sonucunda sosyal hayatta} olu-~_{an de~i~imler hamam ve çe~me yap~lar~n~~ kullamm d~~~~ b~rakm~~t~r.} Ancak köprüler için bunu söylemek mümkün de~ildir. Çünkü bugün, inceledi~imiz köprülerden Kara Köprü ve Devegeçidi Köprüsü ula~~ma aç~k durumdad~r. Dicle Köprüsü ise Karayollar~~ Genel Müdürlü~ü'nün 2007-2009 y~llar~~ içerisinde haz~rlad~~~~ restorasyon ve güçlendirme ça-l~~mas~~ sonucu ula~~ma kapat~lm~~t~r.

Diyarbak~r merkezinde bulunan köprü, hamam ve çe~melerin mal-zeme ve yap~~ tasanm~~ bak~m~ndan, Anadolu'daki tarihi su yap~lan içe-risinde önemli bir yere sahip olduklar~n~~ söyleyebiliriz. Yap~lar dönem-lerinin üslup özelliklerini yans~tmakla birlikte mahalli özelliklere de sa-hiptirler.

Köprülerin kemer ve ayaklar~na fazla bask~~ yapmamas~~ amac~yla a~~r yük ta~~yan araç ula~~m~n~n engellenmesi bir öneri olarak sunula-bilir. Hamam ve çe~melerin korunmas~~ ise ancak eski fonksiyonlann~n sürdürülmesi ile mümkündür. Hamamlann ve Diyarbak~r'~n s~cak yaz günlerinde insanlann kullan~m~na sunulmas~~ için çe~melerin bir an ön-ce onanlarak eski canhh~ma kavu~turulmas~~ sa~lanmal~d~r. Bu eserler ancak asli fonksiyonlar~na yönelik kullan~lmalan sayesinde gelecek ku-~_{aklara bir kültür miras~~ olarak b~rak~labilir.}

KAYNAKÇA

Andreasyan, Hrand D., Polonyal~~ Simeon'un Sahatnarnesi, ~_{stanbul 1964.} Beysano~lu, ~evket, An~tlan ve Kitabeleri ile Diyarbak~r Tarihi, c.1, Ankara

1998.

Buckingham, James Silk, Travels in Mesopotami a, London 1827.

Çulpan, Cevdet, Türk Ta~~ Köprüler?. , Ankara 1978.

DIYARBAK~ R'DA SU M~MAR~S~~ ÜZERINE B~R DE~ERLENDIRME 477

, "Diyabak~r Kuzeyi Devegeçidi Suyu Köprüsü: Artuko~ulla- n Devri", Sanat Tarihi Y~ll~~~, c.III, ~stanbul 1969-1970, ss.287-291. Denkta~, Mustafa, Karaman Çe~meleri, Kayseri 2000.

Evliya Çelebi, Sahatname, c.VI, ~stanbul 1970, ss. 126-128.

Gabriel, Albert, Voyages Arch6logique dans la Turquie Oriantale, Paris 1940. ~_{lter, Fügen, Osmanl~lara Kadar Anadolu Türk Koprüleri, Ankara 1978.} ~_{zgöer, Ahmet Zeki, Salname}-i Diyarbekir, c.5, ~stanbul 1999.

Korkusuz, M. ~efik, Sahatnamelerde Diyarbekir, ~stanbul 2003.

Ödekan, Ayla, "Kent içi Çe~me Tasanm~nda Tipolojik Çözümleme",

Se-mavi Eyice:ye Arma~an, ~stanbul Yaz~lar~, ~stanbul 1992, s.281-297. Önge, Y~lmaz, Anadolu'da XII- XIII. Yüzy~l Türk Hamamlan, Ankara 1995.

, "Anadolu Türk Mimarisinde Tabii I~~kland~rma", onasya, VII/73, (1971), ss.6-7- 11.

, Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanl~~ Dönemlerinde Su Yap~lar~, Anka-

ra 1997.

Sözen, Metin, Diyarbak~r'da Türk Mimarisi, ~stanbul 1971.

Tavernier, Jean Baptiste, kes Six Voyages de Jean Babtiste Tavemier en Turkue, en

Perse et aux Indes, Paris 1678.

Tekin, Adil, "Hamravat Suyu", Kara-Amid, c.II/sy.6-7, Ankara 1970, ss. 69-71.

Ye~ilba~, Evindar, Diyarbak~r'da Su Mimarisi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bi-limler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dal~~ Yaym~lanmam~~~ Yük-sek Lisans Tezi, Konya 2007.

Evindar re~ilba~~

Çizim 1 - Çardalch Hamam Plan~~

(Kültür ve Tabiat Varl~ldar~m Koruma Kurulu Ar~ivinden i~lenerek)

LJ

A

Çizim 2 - Pa~a Hamam~~ plan~~

Ev~ndar 1-e~dba~~

~~ ~e ~~~~ ,~~~ Sa AYGOR

Evindar re~ilba~~

ü :O ili ~~~

E. AYGEN'.

t

(

Çizim 5 - Ziya Gökalp Sokak Çe~mesi Görünü~~ ve Plan~~

"" • W,J'aMLIIr "MM W~i~p-.-~eilm~ _~~~~

...- .

r.

:„... gi , ,i_ ...

_....

_ri

Evindar Ye~ilba~~

Resim 1 - Dide Köprüsü Genel Görünü~ü

Evindar re~ilba~~

Resim 3 - Pa~a Hamam~~ Resim 4 - Melik Ahmet Pa~a Hamam~~ Üst örtüden

süslemelerinden detay Detay

Evindar re~ilba~~

Resim 6 - Behram Pa~a Camii Çe~mesi Resim 7 - Hatun Kastal Çe~mesi Genel Görünü~ü

Evindar rqdba~~

Resim 9 - Sahabe Pa~a Çe~mesi