TÜRK AR~~VLER~~ VE ERMEN~~ MESELES~~
YUSUF SARINAY*Giri~~
Tarihin amac~; sebep sonuç ili~kisi içinde olaylar~~ belgelere dayanarak, gerçeklere mümkün oldu~u kadar yakla~arak göz önüne sermek ve de~er yarg~s~n~~ okuyucuya b~rakmakt~r. Hele, yaz~lan tarihi olay, geçmi~i oldu~u kadar bugünü ve gelece~i de etkiliyorsa, durum çok daha büyük bir dikkati ve objektifli~i gerektirir. Bu objektiflik, tarihin temel kaynaklar~~ aras~nda önemli bir yere sahip olan belgelere ba~vurularak olu~turulur. Çünkü belge-ler tarihin en güvenilir ~ahitbelge-leridir. Bu ~ahitbelge-ler olmadan ortaya ç~kacak sonuçlara ~üphe ile bak~lmal~d~r. 'Tarih belgeyle yaz~l~r" hükmü tüm dünya ilim camias~nca kabul edilen bir gerçektir. Uluslararas~~ hukukta da siyasi, ekonomik, idari, kültürel ve di~er sorunlarla ilgili al~nacak her türlü kararda, ar~ivlerin en güvenilir ve en objektif kaynaklar oldu~u kabul edilmektedir. Bu sebeple geçmi~~ olaylar~~ incelerken ar~ivlere inilme zorunlulu~u vard~r. Çünkü ar~ivlere dayal~~ bilimsel çal~~malar önyarg~~ ve yanl~~ bilgilendirilmeden kaynaklanan tarafl~~ siyasi yakla~~mlar~~ ortadan kald~racakt~r.
Böyle bir anlay~~la hareket eden Ba~bakanl~k Devlet Ar~ivleri Genel Müdürlü~ü, ba~ta Ermeni meselesi olmak üzere, Türk ar~ivlerinde ara~t~rma yap~lmadan yaz~lacak bir bölge ve dünya tarihinin eksik kalaca~~n~n bilinciyle modern ar~ivcili~in ana ilkesi olan aç~kl~k prensibini temel dayanak kabul etmi~, ara~t~rmac~lara sunulan hizmetlerde ça~~n gereklerine uygun yeni düzenlemeler yapm~~t~r. Bu çerçevede;
Ba~bakanl~k Devlet Ar~ivleri Genel Müdürlü~ü, ba~ta Ermeni konusu olmak üzere birçok konuda tasnif çal~~malar~n~~ h~zland~rarak, tamamlam~~~ ve ara~t~rmac~lar~n hizmetine sunmu~tur.
Türkiye'ye yasal yollardan girmi~~ yabanc~lar ve bunlar~n vekilleri ara~t~rma yapacaklar~~ ar~ivlere veya ar~ivlerin ba~l~~ bulundu~u idareye bizzat veya posta ile müracaat edebilmektedir. Müracaat eden ki~ilere ayn~~ gün
ara~t~rma izni verilmektedir. Müracaatlar, yurt d~~~ndan T. C. Büyükelçilik ve ba~konsolosluklan arac~l~~~yla da yap~labilmektedir.
Tasnif edilmi~~ ve son i~lem tarihi üzerinden otuz (30) y~l geçmi~~ ar~iv malzemesi hiçbir k~s~~ tlama olmadan ara~t~rma ve incelemeye aç~lmaktad~r.
Ara~t~rmac~lara bir i~~ günü içerisinde verilen belge, defter veya dosya say~s~~ art~nlm~~t~r.
Ara~t~rmac~lar, ara~t~rma ve incelemeleri esnas~nda ar~iv yönetiminin uygun görece~i mahallerde portatif yaz~~ makinesi veya bilgisayar kullanabil-mektedir.
Yine dünya bilim çevrelerine ve bilim adamlar~na kolayl~k sa~lamak, bil-ginin payla~~lmas~n~~ ve ö~renmenin önündeki engelleri azaltmak maksad~yla internette bir web sayfas~~ aç~lm~~~ ve bilgisayar ortam~nda belge katalog-lanm~z yay~nlanm~~t~r. Bu konudaki talep, istek vb. "http://www.devlet-arsiv-leri.gov.tr" adresinden temin edilebilmektedir.
Osmanl~~ dönemi ar~iv belgelerinin mikrofilme al~nmas~~ ve elektronik ortama aktar~lmas~~ çal~~malar~~ 2002 y~l~nda ba~lat~lm~~~ olup, ~stanbul ve An-kara'da ara~t~rma salonlar~nda elektronik ortamda hizmet verilmeye ba~lanm~~ur.
Bu düzenlemelerle, Türk ar~ivlerinin ça~~n gereklerine uymas~n~~ sa~layarak kolay ula~~labilir bir ar~iv haline getirmek amaçlanm~~t~r.
Türk ar~ivlerinde temel ilke olarak kabul edilen aç~kl~k prensibi do~rultusunda Ermenistan, Boston Ta~nak, Rusya ve Ermeni Patrikhanesi ve ba~l~~ kiliselerdeki ar~ivlerde bulunan belgelerin de aç~lmas~, konuyla ilgili çal~~malar yapan bilim adamlar~na objektif ara~t~rma imkan~~ verecektir.
Bu makalede Ba~bakanl~k Devlet Ar~ivleri Genel Müdürlü~ü Osmanl~~ Ar~ivi Daire Ba~kanl~~~~ ve Genelkurmay ATASE Ba~kanl~~~~ Ar~ivi'nde Ermeni konusu ile ilgili fonlar belgelerden örnekler verilerek tan~t~lacakt~r.
Ermeni Meselesi Hakk~nda Osmanli Ar~ivleriinde Bulunan Fonlar
Osmanl~~ Ar~ivlerinde genel olarak Ermenilerle ilgili bir çok fonda belge bulunmaktad~r. Ermeni son~nu ve tehcir uygulamas~~ ile ilgili a~a~~da k~saca bu fonlarla ilgili tan~t~c~~ bilgiler verilecektir'. Ermenilerle ilgili ar~iv kay~tlar~~ 1 Osmanl~~ Arsiyindeki belge tasnifleri ve katalog bilgileri için ayr~ca bkz. Ba~bakanl~k Osmanl~~ Ar~ivi Rehberi, ~stanbul, 2000.
TÜRK AR~~VLER~~ VE ERMENI MESELES~~ 291
sadece belgelerden ibaret de~ildir. Osmanl~~ bürokrasisinin Tanzimat öncesi kay~ tlar~~ defter kay~tlar~~ ~eklindedir. Defterler, Osmanl~~ bürokrasisinde al~nan kararlar~n, hükme ba~lanan konular~n kaydolundu~u serilerdir. Bu sebeple öncelikle defter fonlar~ndan bahsedilecektir.
1-Defter Fonlar'
Tanzimat öncesi Osmanl~~ merkez te~kilat~~ dönemine ait defterler, iki ana seri hâlinde günümüze intikal etmi~tir. Birincisi: Devletin siyasi ve hu-kuki kararlar~~ ile beldelerin asayi~~ ve nizam~na dair hükümlerin kaleme al~nd~~~~ Divân-1 Fliimayün Defterlericlir. ~kincisi ise sadece mali konularda miri i~lerden say~lan cizye, avâr~z ve mukataa i~leriyle ilgili konular~n düzenlenip kaydolundu~u Maliye Defterleri'dir.
Burada sadece Ermenilerle ilgili kay~tlar~n bulundu~u defterler hakk~nda ana hatlanyla bilgiler verdikten sonra, defterlerdeki kartlardan örnekler verilecektir.
o- Mühimme Defterleri
Divân-~~ Hümayün toplant~lar~nda müzâkere edilen iç ve d~~~ meselelere ait siyasi, askeri, içtimai ve iktisadi kararlar~n kaydedildi~i bu defterlere "Mühimme Defterleri" ad~~ verilmi~tir. Osmanl~~ Ar~ivinde 419 adet Mühimme Defteri mevcuttur.
XVI. yüzy~l~n ortalar~ndan XX. yüzy~l~n ilk y~llar~na ula~an bir dönem içinde, küçük zaman bölümleri hariç ortalama 350 y~ll~k zaman dilimi iti-bar~yla, hiçbir do~u ve bat~~ devletinde bulunmayan kültür ve tarih zen-ginli~ini ihtiva eden Mühimme Defterleri, Osmanl~~ Ar~ivi defter serileri içinde ~üphesiz önemli yer tutar. Ana konular~n~; devleti ilgilendiren siyasi, iktisadi, kültürel, sosyal ve harp tarihine dair üst düzey kararlar te~kil eder. Bugünkü anlamda dü~ünülecek olursa, Bakanlar Kurulu kararlar~na benze-mektedir. Mühimme defterle~-inde Ermenilerin siyasi, iktisadi, kültürel, sos-yal sahalardaki faaliyetleriyle ilgili bir çok kay~t vard~r. A~a~~da bununla ilgili birkaç Mühimme defterlerinden hüküm örne~i al~nm~~t~r.
Bursa kad~s~na: Bursa'da iki Ermeni kilisesine dahleden Fi~~ Acem'in müdahalesinin men'i hakk~nda2 gönderilen hüküm.
Sulumanasuredaki Ermeni kilisesi ke~i~leri eski ke~i~hanelerinin yan~na bir ke~i~hane daha yap~p burada içkili, sazh-sözlü âlem yap~p Abdi Çelebi Mescidi cemaatini ve Müslümanlar~~ rahats~z ettikleri yolundaki ~ikayetin tah-kikiyle sonradan yap~ lan ke~i~hanenin y~ k~l~ p eski ke~i~hanede de alem yapur~lma~nas~3 hakk~nda hüküm.
Yahudi, Ermeni ve di~er gayri müslim halk~n kendileri için belirlenen ve zikrolunan özelliklere sahip k~yafetleri giymeleri; k~ymetli giysiler giymekten kaç~nmalar~' hakk~nda hüküm.
Istanbul'da bulunan Ermenilerin, mezarl~ klar~ n~n yan~nda Sultan Bayezid Evkaf~'na ait olan bir tarlan~n, kar~~l~~~nda bir akar vermek ~art~yla kendilerine mezarl~k olarak verilmesi yolundaki taleplerinin mütevelli ta-raf~ndan incelenmesi ve vakfa faydal~~ ise arz edilmesi5 hakk~nda hüküm.
~stanburda sakin, Sultan Mehmed Evkali reayas~ ndan olan Ermenilerin, kilisede topland~klar~nda, içlerindeki dü~kün ve yard~ma muhtaç olanlara verilmek üzere gönüllü olarak kendi aralar~nda toplad~klar~~ paraya ve kilise-'erinin bahçesindeki meyvelere, patrikleri olan Sakarya taraf~ndan, yan~na toplanan baz~~ papazlar~n yönlendirmesiyle, adet ve kanuna ayk~r~~ olarak faz-ladan para talep edilmek suretiyle yap~ld~~~~ bildirilen müdahalenin engel-lenmesi(' hakk~nda hüküm.
Revan'a tabi Üçkilise civar~ndaki Ermenilerin katogikosu olup, patrikli~e ba~l~~ hususlarda Ermeniler kendine müracaat etmekteler iken, baz~~ unsur-lar~n bölgeye gelmesi üzerine Osmanl~~ ülkesine yerle~mi~~ olan Sahak'a di~er murahhasa, papaz ve ke~i~lerin müdahale ettirilmemesi7 hakk~nda hüküm.
Fatih Sultan Mehmed Han Evkaf~~ reayas~ ndan olan ~stanbul'da Sulu-manast~r Cemaati Ermenilerinin toplant~~ günlerinde bak~~lar~yla biriktirilen veya ihtiyaç fazlas~~ bal mumunun sat~lmas~yla elde edilen ve kiliseye harca-nan paradan kendileri için akça talep ettikleri bildirilen Patrik Zakarya ile Avanos, Kirkoz ve Serkiz adl~~ papazlara engel olunmas~s hakk~nda hüküm.
BOA., Mühimme Defteri, No: 6/1200. 'BOA., Miihim~ne Defteri, No: 7/1989.
5 BOA., Mühimme Defteri, No: 85/82/7.
BOA., Mühimme Defteri, No: 85/67.
7 BOA., Mühimme Defteri, No: 85/87. BOA., Mühimme Defteri, No: 85/101.
TÜRK ARS~VLER~~ VE ERMEN~~ MESELES~~ 293
~stanbul etraf~ nda tereke ziraati yapan reâyan~ n, terekelerini biçip kald~rmalarmdan sonra, baz~~ Ermenilerin tarlalar~nda kalan an~z~~ yolup za-rar vermelerine engel olunmas~') hakk~nda hüküm.
Bursa'da, Karaa~aç denilen mevkide iki cami aras~ na Ermeniler ta-raf~ndan sonradan yap~ld~~~~ ve Müslümanlar~n ibadetine metni oldu~u bildi-rilen kilisenin bilirki~ilerden soru~turulmak suretiyle ke~finin yap~lmas~; du-rum bildirildi~i gibi ise y~k~lmas~~ t" hakk~nda hüküm.
b- Tahrir Defterleri
Osmanl~lar, bir yeri fethettiklerinde o bölgeye yetkili bir emin (il yaz~c~lar~ ) gönderip nüfus ve gelir kaynaklar~n~~ ayr~nt~lar~yla ara~ur~p deftere geçirirler, böylece her sancak için ayr~~ bir nüfus ve gelir defteri meydana ge-tirilirdi. O bölgede vergi kaynaklar~~ çe~itli etkenlerle de~i~ti~i zaman, her 10-20-30 y~lda bu tahrir i~lemi yenilenirdi.
Tahrir deftefieri, Osmanl~~ ~mparatorlu~u'na dahil memleketlerin sosyal, demografik ve ekonomik tarihine ait, benzeri ba~ka hiç bir yerde bulunma-yan mufassal istatistik kaynaklar~d~r.
Tahrir devletleri sayesinde, alt~~ yüz y~l boyunca Osmanl~~ idaresi alt~nda ya~ayan Ermenilere kar~~, Osmanl~~ Devleti'nin izledi~i politikalar~n ana hat-lar~ n~, Ermenilerden ve di~er unsurlardan al~ nan vergileri, onhat-lar~ n ya~ad~klar~~ bölgeleri, nüfus hareketlerini incelememiz mümkündür. Buna örnek olmas~~ amac~yla Mardin Livas~yla Diyarbak~r eyaletinin tahrir kay~ tlar~n~~ özetle a~a~~ya kaydediyoruz.
Mardin livas~nda 1.848 hane ve 772 bekâr Ermeni, 6.718 hane ve 1.378 mücerred Müslüman nüfus kaydedilmi~tir ".
Diyarbak~r eyaletinin genelinde ise 11.772 hane ve 3.225 bekâr Ermeni kaydedilmi~tir. Eyâlette 66.732 hane ve 15.661 bekâr da Müslüman nüfus vard~rt2.
Mufassal tahrir defterlerinde ~ah~slar~n isimlerini, statülerine göre ver-dikleri vergileri ayr~nt~l~~ bir ~ekilde görmek mümkündür.
BOA., Mühimme Defteri, No: 85/497. 1° BOA., Mühimme Defteri, No: 85/704. ~~ ~~ B— • °A Tapu Tahrir Defteri, No: 998, s. 37.
c- Gayr-i Müslim Cemâadere Ait Defterler
Divân-~~ Hümayf~n taraf~ndan tutulan bu defterler, gayr-i müslimlerle konularla, gayr-i müslim cemâatin her türlü hak, imtiyaz ve muâmelatma ait hükümleri ihtiva etmektedir. Papazlara verilen beratlar da bu kalemde haz~rlanm~~t~r. Gayr-i Müslim Cemâat Defterleri, Evâmir-i Maliye Kalemine ba~l~~ olup, 1837 senesinde Piskopos Halifeli~i'nin Divân-~~ Hümayf~n'a ba~lanmas~~ üzerine Divân-~~ Hümayün taraf~ndan tutulmu~tur.
Bu defterler aras~nda bulunan ~urdt-1 Milel-i M~~htelife Defterleri; muh-telif H~ristiyan cemâatlerinin ba~l~~ bulunduklar~~ mezheplerin patrik ve met-ropolitlerine ait hükümleri muhtevidir. Bu hükümlerde ruhani reislerinin vazife ve selâhiyetleri ile gerek devlet ve gerekse cemâatleriyle olan münasebetleri tayin ve tasrih edilmi~tir. Defterlerde ~u ruhani reislere ait hükümler vard~r:
~stanbul Rum Patrikli~i ve buna ba~l~~ metropolidler, Kudüs Rum Pat-rikli~i, Antakya Rum Patrikli~i ve buna tabi metropolidler, K~br~s Ba~piskoposlu~u'na tâbi piskoposlar, M~s~r ve iskenderiye Patrikli~i, Tür-~~ Sina Ke~i~leri, Efrenc (Frans~z) Piskoposlu~u, ~stanbul ve tevâbii Ermeni Pat-rikli~i ve buna ba~l~~ murahhasl~klar, Kudüs Ermeni PatPat-rikli~i, Üç Kilise Ka-togikoslu~u, Çanl~~ Kilise Murahhasl~~~, Atina ve Sis Murahhasl~~~, Nasturi Murahhasl~~~, Yahudi ve Süryani Patrikli~i, Ermeni ve Katolik Patrikliklerinin tashih olunan beratlar~.
989 numaral~~ "Divân-1 Hümayün Defterleri Katalo~t~"nda kay~tl~~ H. 1236-1337/M. 1820-1918 tarihleri aras~nda gayr-i müslimlerle ilgili konular~~ ihtiva eden, toplam 18 adet defter mevcuttur. Bunlardan 4'ü Ermenilerle il-gilidir. Gayr-i Müslim Cemaatlere Ait Defterler'de Ermenileri ilgilendiren hükümlerden üçü özet, alt~~ örnek belge a~a~~da yer almaktad~r.
Konya'da ya~ayayan Ermenilerin özel ve genel dini görevleri Ankara Murahhasal~~~~ taraf~ndan görülüp idare olunmakta ise de mesafenin uzakl~~~~ ve Konya'n~n önemine binaen orada bir murahhasal~k te~kiliyle Rahib ~irinyan Efendi'nin vekâleten tayini hakk~nda iradet3.
Ermeni Patrikhanesi Umum Ruhani Meclisi'nde kararla~t~r~l~p Patrik-likten gönderilen yaz~~ üzerine; Osmanl~~ Devleti'nin hiçbir yerinde dini müesseselerin, yani kilise in~as~~ ve tamiri, okul in~as~~ ve tamiri gibi konularda
TÜRK AR~~VLER~~ VE ERMEN~~ MESELES~~ 295
ahalinin isteklerinin Patrikhaneye sorulmadan i~lem yap~lmamas~~ hakk~nda Meclis-i Mahsus-~~ Viikelâ karar~".
Behisni ahalisinden Kirkor ve Agop a~alar vefat eden Sis katogikosuna mirasç~~ olmalar~~ sebebiyle verdikleri dilekçe üzerine yap~lan ara~t~rma sonucu emlak ve arazilerinin aile fertlerine taksimiyle kilisedeki mal ve e~yalar~n~n kendisinden sonraki katogikosa devredilmesils.
Palu ve Gevar manast~n ve ba~l~~ kiliseler delegesi M~g~rd~ç Rahib'in görevden al~nmas~~ üzerine yerine Serkiz rahibinin patrikhanece atand~~~~ (24 Ekim 1862) '6.
Deniz Kuvvetleri generallerinden Kocaeli Sanca~~~ Mutasarr~f~~ Ma~uk Pa~a ve kaza naibine gönderilen bir hükümle, Ermeni Patrikli~ine ba~l~~ izmit ve Ermi~e (Akme~e) rahibinin vefau üzerine ehliyeti kan~tlanan Abram Rahib'in yine Ermeni patri~i taraf~ndan atand~~~~ ve rahibin özlük ve dini haklar~na hiç kimsenin müdahale etmemesi hakk~nda 25 Eylül 1871 tari-hinde Padi~ah taraf~ndan ç~kar~lan ferman'7.
Bayburt ve ba~l~~ kilise kurulu~lar~~ Delegesi Haçadoryan Aristakis Efendi'nin istifas~~ üzerine bu göreve Rahib Abranosyan Kigork Efendi'nin Ermeni Patrikhanesi taraf~ndan atand~~~~ bildirilerek Haçadoryan Aristakis'in özlük ve dini görev ve haklar~na hiç kimsenin müdahale etmemesi hakk~nda 21 Haziran 1904'te ç~kar~lan Padi~ah Ferman~'8.
Tanzimat öncesi Osmanl~~ merkez te~kilat~~ dönemine ait defterlerle ilgili bu bilgilerden sonra, ~imdi, Ermeni meselesi ve tehcir uygulamas~~ ile ilgili belgelerin bulundu~u fonlarla ilgili k~sa bir tan~t~c~~ bilgiye geçiyoruz.
Belge Fonlar'
a) Hariciye Nezareti Belgeleri
Hariciye Nezareti Ar~ivi'nde, siyasi, hukuki, idari konulardaki çok önemli meselelerin yan~s~ra, ticaret anla~malar~; sefaret ve ~ehbenderliklerle
BOA. Gayr-i Müslim Cemaatlere Ait Defterler, No: 9, s. 3.
15 BOA. Gayr-i Müslim Cemaatlere Ait Defterler, No: 9, s. 3. BOA. Gayr-i Müslim Cemaatlere Ait Defterler, No: 8, s. 15.
17 BOA. Gayr-i Müslim Cemaatlere Ait Defterler, No: 8, s. 20.
18 BOA. Gayr-i Müslim Cemaatlere Ait Defterler, No: 8, s. 34.
19 Osmanl~~ Ar~ivindeki belge tasnifleri ve katalog bilgileri için ayr~ca bkz. Ba~bakanl~k
yap~lan yaz~~malar; köle ticaretinin men'i; S~rbistan'daki Müslüman halk~n dini meseleleri; yabanc~~ devlet ba~kanlar~na gönderilen ve onlardan gelen, daha çok do~um, vefat, cülüs, evlilik konular~ndaki nâmeler; rütbe, ni~an ve madalya tevcihleri; s~n~rlar~n d~~~nda kalan topraklara ait tapu tahkikleri yer al~r. Ba~l~ca fonlar~~ ~unlard~r. Siyasi Kalemi Belgeleri (HR.SYS.), Mektubi Ka-lemi Belgeleri (HR.MKT.), Hukuk Mü~avirli~i ~~ti~are Odas~~ Belgeleri (HR.HM~.ISO.), Hukuk K~sm~~ Belgeleri (HR.H.), Mütenevvia K~sm~~ Belge-leri (HR.MTV.).
Hariciye Nezareti belgeleri aras~nda Ermeni meselesiyle ilgili binlerce vesika vard~r. Yabanc~~ ülkelerdeki Ermenilerin faaliyetleri (~ngiltere2", Fransa", Rusya22, Amerika", Almanya", ~talya, Bulgaristan25, Romanya, Yu-nanistan), Osmanl~~ s~n~rlar~~ içinde bulunan Ermenilerin durumlar~, Ermeni-lerin ~stanbul 'da ç~kard~klar~~ kar~~~kl~ klar (Kumkap~~ olay~", Bab~ali gösterisi, Osmanl~~ Bankas~~ bask~ n~"), Anadolu'da meydana gelen Ermeni olaylar~~ (Erzurum olaylar~28, Yozgat29, Merzifon30, Kayseri olaylar~m, Bitlis olaylari", Van isyan~, Sason-Taluri isyan~, Mara~~ ve Zeytun'da ç~kan isyanlar, Sivas olay-lar~, Tokat olayolay-lar~, Diyarbak~r'da ç~kan olaylar, Mann~ratülaziz ve Arapkir olaylar~, Harput'ta ç~kan olaylar, Trabzon olaylar~, E~in hadiseleri, Üç büyük devlet taraf~ndan Ermenilerin de ya~ad~klar~~ vilayetlerde ~slahat yap~lmas~~ is-tekleri", Ermeni komiteleri~~i~~~ faaliyetleri, Ermenilerin Osmanl~~ ülkesine si-lah sokma te~ebbüsleri, Ermenilerle ilgili olarak yabanc~~ matbuatta ç~kan yaz~lar3 1, Birinci Dünya Sava~~~ s~ras~nda Ermeni faaliyetleri35, Ermeni teh-ciri36, Ermenilerin Do~u Anadolu'da Müslüman halka yapt~ klar~~ mezalim37
2() BOA.,HR. SYS., 2751/19, 20; BOA.,HR. SYS.,2752/1; BOA.,HR. SYS.,2753/1. 21 BOA.,HR. SYS., 2748/2; BOA.,HR. SYS., 2749/1; BOA.,HR. SYS., 2750/1.
22 BOA.,HR. SYS., 2768/3; BOA.,HR. SYS., 2769/1; BOA.,HR. SYS., 2770/1; 2776/1.
23 BOA.,HR. SYS., 2735/1; BOA.,HR. SYS., 2736/1.
24 BOA.,HR. SYS., 2733/1; 2734/1.
25 BOA.,HR. SYS., 2746/1;
211 BOA.,HR. SYS., 2823/60; BOA.,HR. SYS., 2823/22; 2821/53.
27 BOA.,HR. SYS., 2826/1. 28 BOA.,HR. SYS., 2803/1. BOA.,HR. SYS.,2804/3. BOA.,HR. SYS., 2825/1. 31 BOA.,HR. SYS., 2826/1. 32 BOA.,HR. SYS., 2805/1. 33 BOA.,HR. SYS., 1261-5/26-28; 2822/5; 2816-1/13. 31 BOA.,HR. SYS., 2878/19; 2868/4; 2867/51. 35 BOA.,HR. SYS., 2871/1. 36 BOA.,HR. SYS., 2873/3. 37 BOA.,HR. SYS., 2872/1-4.
TÜRK AR~IVLERI VE ERMENI MESELESI 297
bu fondaki belli ba~l~~ konu ba~l~kland~r. Bunlardan ba~ka fonda Ermenilerle ilgili konu ba~l~~~~ olabilecek nitelikte bir çok belge vard~r.
b) Dahiliye Nezareti Belgeleri (DH.)
Kalem-i Mahsûs Müdüriyeti Belgeleri (DH.KMS.); Kalem-i Mahsüs
Müdf~riyeti ile ilgili belgelerin m~~htevas~~ ~u ~ekildedir: ~tilâf Devletleri'nin i~gal hareketleri, Kuva-y~~ Milliye faaliyetleri, Yunan i~gali ve mezalimi, Çetecilik faaliyetleri, Memur tayin ve azilleri, Madalya i'tas~~ ile muhtelif ko-nular.
Siyasi K~s~m Belgeleri (DH.SYS.); Dahiliye Nezareffnin siyasi i~lerine
ba-kan müstakil bir kalemi yoktu. Kataloglar~~ ara~t~rmaya sunulan siyasi vesika-lar; Dahiliye Nezareti'llin müstakil kalemi olmay~p, Muhaberat-~~ Umumiye Dairesi'nin ev~-ak memurlar~nca konular~na göre siyasi, hukuk, idari ve mütenevvia diye ayr~larak siyasiler bir araya getirilmi~~ ve üzerlerine orijinal karton ve dosya numaralar~~ verilmi~~ olanlar~d~r.
~ifre Kalemi Belgeleri (DH.~FR.); Dahiliye Nezareti'ne ba~l~~ kalemler aras~ nda yer alan ~ifre Kalemi'nin müstakil bir kalem olarak te~kilat içerisinde yer almas~~ 1914 y~llar~na rastlar. Bilhassa Osmanl~~ Devleti yönetiminin ta~ra birimleri ile acil yapt~~~~ muhaberatta, telgraf ile ha-berle~menin ve bu usülün devlet muhaberat~na girmesiyle "~ifre Kalemi"nin önemi de artm~~ur. ~ifre Kalemi'nin, umumiyetle Dahiliye Nezareti'nin ve ona ba~l~~ alt birimlerin di~er vilayetler ve mutasarr~fl~ klar ile yapt~~~~ ~nuhaberatta arac~~ oldu~u anla~~lmaktad~r. Ancak, bu çal~~malar~n yan~ nda bazen di~er nezaret ve devlet dairelerinin acele ve gizli muhaberat~n~n ~ifrelendi~i bir arac~~ büro durumunda da bulunmaktad~ r.
Mütenevvia K~sm~~ Belgeleri (DH.MTV.); Mütenevvia tasnifi içerisinde
yer alan belgeler hemen her türlü konuyu ihtiva etmektedir. Ancak a~~rl~k itibari ile ~u konulara rastlanmaktad~ r. Tabii afetler ve yap~lan yard~mlar; memurlar~n tayin, az!, izin, muhakeme vs. meseleleri; tensikat; arazi davalar~; madalya, ni~an verilmesi ve di~er taltifler; Hicaz demiryolu; iltica haberleri; yabanc~~ seyyahlara tan~nan kolayl~klar.
Asayi~~ Kalemi Belgeleri (DH.EUM.AY~.); Bu fonda bulunan belgeler
genel olarak ~u konular~~ ihtiva etmektedir: ~ekavet ve çeteler; katil, yaralama, h~rs~zl~ k ve tecavüz olaylar~; cerâim istatistik cetvelleri ve vukuat raporlar~; cemiyetlerin faaliyetleri ve bunlar~n takibi; i~gal kuvvetlerinin kontrolü ve bu
i~gal kuvvetlerinin halka kar~~~ muameleleri ile jandarma kuvvetlerine ve resmi görevlilere yönelik kötü muamelelerinin takibi; jandarma kuvvetleri muamelau (komutan tayinleri vs.); Kt~vai~~ Milliye'nin faaliyetleri; dü~man donanmalar~n~n faaliyetleri; Anadolu'nun muhtelif yerlerinde Rumlar ve Ermenilerin Müslüman halka tecavüzleri.
Idari K~s~m Belgeleri (DH.~D.); Dahiliye Nezareti ~dare Evrak~~ bir çok
de~i~ik konular~~ ihtiva etmektedir. Bunlardan; mülki taksimattaki düzenlemeler, belediye meclisleri ile idare meclisleri azalann~n seçimi, gayr-i müslim ve ecnebilere ait mektepler ile kilise in~alanna ruhsat verilmesi, Os-manl~~ topraklar~nda çe~itli arkeolojik kaz~lara müsaade edilmesi ve eski eser kaçakç~l~~~n~n önlenmesi gibi de~i~ik konulan zikredebiliriz.
Hukuk K~sm~~ Belgeleri (DH.H.); Hukuk bölümündeki vesikalar~n
ekse-riyeti, inzibati vakalara aittir. Ayr~ca, bu bölümde kamu ve ~ah~s hukukunun korunmas~~ için Dahiliye Nezareti ile ta~ra te~kilat~~ ve mahalli idareler aras~ndaki yaz~~malarla ilgili vesikalar da mevcuttur.
~dâre-i Umumiye Belgeleri (DH.~UM.); Bu fon içinde; memurlar~ n tayin, az1 ve taltifleri; emlak ve arazi i~leri; zehair ve ia~elerin toplanarak sev-kedilmeleri; askeriyenin ihtiyaçlar~n~n kar~~lanmas~; e~itim ve ö~retim; vak~flar, köy, nahiye ve kaza te~killeri; askere alma i~lemleri ve seferberlik; i~gal alt~nda kalma; deprem, yang~n, sel felaketi gibi durumlarda gerekli mu-amele icra.% ile darül-eytam vesair konulara rastlamak mümkündür.
Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Belgeleri (DH.EUM.); Asayi~~ ve
güvenli~e ait konular~ n çe~itlili~inin yan~~ s~ra polislerle ilgili i~lemlerin (özlük haklar~, tayin, terfi, ceza, emeklilik vs.) yürütülmesi de görev alan~na girdi~inden Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti bünyesinde muhtelif ~ubeler kurulmu~tur.
Dahiliye Nezareti belgeleri içinde Ermeni meselesiyle do~rudan veya do-layl~~ olarak ilgili bulunan binlerce belge bulunmaktad~r. Bu belgelerin muh-tevalar~ndan bir k~sm~~ a~a~~ya ç~kar~lm~~t~r. Fakat bu muhtevalar~n d~~~nda da bir çok belge mevcuttur.
Do~u Anadolu'da ~slahat yap~lmas~~ ve buraya iki Avrupal~~ müfetti~-i umuminin tayin edilmesi çal~~malar~:48, Ermeni komitelerinin Ermeni kilise-
TÜRK AR~~VLER~~ VE ERMENI MESELES~~ 299
lerinde ç~ kard~klar~~ olaylar:4", Tehcirin sebepleri ve al~nan tedbirleri°, Tehci-rin uyguland~~~~ bölgeler", Ermeni sevkiyat~ n~n yap~ld~~~~ yerler12, sevkiyata tabi tutulmayan Ermeniler '3, sevkiyat için para tahsisi, Tehcire tabi tutulan Ermenilerin ia~e ve iskan masraflar~~ sevkiyat~ n durdurulmas~45, Geri dönmek isteyen Ermenilere izin verilmesi'"', ihtida eden Ermeniler ve Er-meni yetimlerinin durumu, sevk edilen ErEr-menilerin miktar~, ErEr-menilerin Müslümanlara sald~ r~s~, Ermeni tehciri esnas~ndaki su-i istimallerden dolay~~ yap~lan tutuklamalar, Adana ve mülhakat~nda bulunan Frans~z i~gal kuvvet-lerine mensup Ermenilerin Türklere yapt~klar~~ sald~r~lar, Paris Sulh Konfe-rans~'nda Yunan Ba~vekili Venizelos ile Ermeni Murahhas~~ aras~ nda al~nan karar üzerine Rumlar~ n ~stanbul'u, Ermenilerin de Trabzon'u ilhak çabalar~17, Tehcir sonras~~ memleketlerine dönen Ermeniler", Dersaadet'te bulunan Ermenistan Hükümeti temsilcilerinin giri~imleri4", Elviye-i Selase dahilinde Ermeni ve Rumlar~n bölgedeki Müslüman ahaliyi yok etme gaye-siyle giri~tikleri umumi katliam ve zulümler", Nasturi ve Ermenilerden mürekkep ~ngiliz kuvvetleriyle Barzan ve Zibar a~iretleri aras~ ndaki çali~malar51, Mütarekeden sonra Ermeniler taraf~ndan kaç~r~lan Müslüman-Türk çocuklar~n~n ve kad~nlar~n~n hristiyanla~ur~lmas~~ çabalar~52, dönen Er-meni muhacirlerin ia~e ve ihtiyaçlar~n~n temininde yard~mc~~ olunmas~, ~ ngilizlerin Ermenilerle mü~tereken s~ n~ ra tecavüz etmeleri, ~ngiliz tayyare-lerinin köyleri bombalamas~, Ermenilerin türbeleri tahrip etmesi", Van Er-meni Ta~naksütyun Cemiyeti'nin faaliyetleri51, Zeytun'da mukim ErEr-menilerin durumu, burada ç~ kan hadiseler ve Ermenice ç~kan gazetelerin ne~riyat~55,
39 BOA., DH. KMS., 18/27. 111BOA., DH. ~FR., 14/119; 52/102; 52/286; 51/192; 52/249. 11 BOA., DH. ~FR., 52/282; 53/48; 53/93; 53/129. 42 BOA., DH. ~FR., 52/235; 52/102; 68/188; 68/92. 43 BOA., DH. ~FR., 54/55; BOA.,DH. ~FR., 55/292. 11BOA., DH. ~FR., 53/305. 15 BOA., DH. ~FR., 57/135.
"1 BOA., DH. ~Fir, 57/71; BOA.,DH. ~FR., 57/277.
17 BOA., DH. KMS., 49-2/104. 'M BOA., DH. KMS., 50-2/43. 'BOA., DH. KMS., 49-2/30. ("11 BOA., DH. KMS., 49-2/50. 51 BOA., DH. KMS., 50-3/17. 52 BOA., DH. KMS., 52-2/79. 53 BOA., DH. KMS., 53-3/4.
54 BOA., DH. ~D., 94-2/24; BOA., DH. MU~., 2-2/76. 55 BOA., DH. MU~., 2-2/84.
tahrip olan Ermeni ve Protestan kiliseleriyle baz~~ kabir ve sandukalarm ta-miri masraflarm~ n ödenmesi, Ermeni okul, kilise gibi kurumlar~ n~ n in~as~~ için ruhsat verilmesi, Amerika'ya göç eden Ermeniler', Frans~z rahiplerinin Adana, Mara~~ ve mülhakattaki Ermenileri Katolik Mezhebi'ne sokmaya çal~~malar~~ ve buna engel olumnas~57 gibi konular yer almaktad~ r.
c) Y~ld~z Saray~~ Ar~ivi Belgeleri
II. Abdülhamid devrinde (1876-1909) Y~ld~z Saray~'nda biriken defter,
belge ve gazetelerden olu~an fondur. Bu fonda, II. Abdülhamid'in özel ola-rak ilgilendi~i konular, Sadaret'ten Saray'a sunulmu~, ancak irâdeleri sad~r olmam~~~ tezkireler, ~ah~slar~n Y~ld~z Saray~~ na sunduklar~~ çe~itli ariza, rapor ve ihbarlar, Kamil Pa~a, Cevdet Pa~a, Nam~ k Ke~nal, Midl~at Pa~a vb. önemli ~ahsiyetlerin men-likat', d~~~ bas~ nda Devlet-i Aliyye ile ilgili ç~ kan yaz~ lar, albüm ve resimler, kanun ve nizamnâme suretleri, Abdülha~nicl'e ait hususi el defterleri ve cüzdanlar ile haritalar bulunmaktad~ r.
Devletleraras~~ ili~kiler, ~arki Rumeli, Ermeni ve M~s~ r meseleleri, Girit hadisesi, s~ n~ r olaylar~~ gibi önemli devlet problemlerinden zaptiye jurnalle-rinde geçen adi v~~kuata kadar bu dönemin çe~itli özelliklerini yans~ tan bir fonclur.
Ermeni meselesiyle ilgili olarak Y~ld~z belgelerinde be~~ binin üzerinde belge vard~r. Bunlar~n büyük bir k~sm~~ a~a~~daki fonlara da~~lm~~ur. Y~ld~z Esas Evrak~~ (Y.E.E.), Sadrazam Kamil Pa~a Evrak~~ (Y~ld~z Esas Evrakma Ek), Sadaret Resmi Maruzat Evrak~~ (Y.A.RES.), Sadaret Hususi Maruzat Evrak~~ (Y.A.HUS.), Mütenevvi Maruzat Evrak~~ (Y.MTV.), Y~ld~z Perakende Evrak~.
Y~ ld~z Ar~ivi fonlar~ nda Ermeni meselesiyle ilgili bulunan belgelerin muhtevalar~~ ana hatlanyla a~a~~ya ç~kar~lm~~t~r.
Ermeniler aras~ nda meydana gelen olaylar, Ermenilere okul ve kilise in~as~~ için verilen müsaadeler, Anadolu'da meydana gelen Ermeni olaylar~ , (Musa Bey olay~", Sason hadisesi, Van olaylar~", Erzurum olaylar~"'), Er-meni Patrikhanesiyle ili~kiler, Yabanc~~ bas~ nda ç~kan yaz~lar~n tercilmeleri,
BOA., DH. MU~., 8-3/ 12.
57 BOA., A. MKT. MHM., 651/17; BOA., A. MKT. MHM., 651/10.
58 BOA., YEE., 34/8; BOA., YEE., 34/9; BOA., YEE., 34/11; BOA., YEE., 34/15; Y. PRK. AZJ., 16/20.
59 BOA., YEE., 4/47; BOA., YEE., 5/54; BOA., YEE., 5/133; BOA., YEE., 5/134.
BOA., YEE., 5/144; BOA., YEE., 50/44; BOA., YEE., 50/47; BOA., YEE.,50/50; BOA., YEE., 50/51.
TÜRK AR~IVLERI VE ERMENI MESELESI 301
~ngiltere, Fransa, Rusya ve Amerika'da Ermeni faaliyetleri ve bu ülke devlet adamlar~n~n Ermenilerle münasebetleri, Ermeni nüfusu, Anadolu ~slahat~~ için ~ngiltere, Fransa ve Rusya'n~ n ortak te~ebbüsleri62, H~nçak ve Ta~nak komitelerinin faaliyetleri, ç~kard~klar~~ olaylar"3, Ermeni katogikosluklar~~ hakk~nda bilgiler", Ermeni Patrikhanesinin faaliyetleri, misyoner faaliyet-leri65, Ermenilerin Bulgaristan ve Romanya'daki faaliyetleri ve oralardaki komitecilerle i~birli~i, Ermenilerin yabanc~~ ülkelere göçleri, Rusya'dan si-lahl~~ Ermeni komitecilerinin Osmanl~~ s~n~rlar~na tecavüz etmeleri gibi konu-lar vard~r.
d) Bâb-~~ Ali Bünyesindeki Dairelere Ait Belgeler
Meclis-i Vükelâ Mazbatalar~~ (MV.): Meclis-i Vükelâ; sadrazam~n riyâseti
alt~nda ~eyhülislâm ile nâz~rlardan ~nürekkep olan ve devletin iç ve d~~~ siyase-tinde ve mühim i~lere müteallik hususlar hakk~nda karar veren meclisin ad~d~r. Bu meclise, "Meclis-i Has" veya "Meclis-i Hass-~~ Vükelâ" da denirdi ki bugünkü mânâda "Bakanlar Kurulu" demektir. 1908 Temmuz ink~lâb~~ üzerine kurulan Me~rutiyet rejiminde bu meclis, görevlerinden dolay~~ padi~aha ve Mebüsân Meclisi'ne kar~~~ mü~terek bir mesuliyet alt~na so-kulmu~tur.
Meclis-i Vükelâ Mazbatalar~~ aras~nda Emenilerle ilgili olarak üç yüz ci-var~nda belge vard~r. Bu belgeler ana hatlanyla; Yabanc~~ memleketlere firar eden Ermenilerden Dersaadet'e avdet edenlere memleketlerine sevk edilin-ceye kadar yard~m edilmesi, Rusya'ya göç eden Ermenilerin tekrar geri dönme talepleri"7, Anadolu ~slahat~~ konusunda bir heyet te~kil edilmesi68, Ermeni Ta~nak Komitesi'nin ihtilal ve isyan~~ te~vik eden mensuplar~~ hakk~ nda kanuni takibat icras~ , Cemaat mektebleriyle askerlik hizmeti hakk~nda Rum, Ermeni ve Ermeni Katolik Patrikhaneleri ile Bulgar Ek-sarhl~~~'ndan daha sonra da Rum Melkit, Katolik ve Keldani Patrik vekalede-rinin ba~vurular~~ üzerine tanzim olunan nizamname70, Do~u Anadolu Bölgesi'nde Kürtler ve Ermeniler aras~nda cereyan eden cinayet ve arazi da-
62 BOA., YEE., 4/10; BOA., YEE., 5/95; BOA., YEE., 11/8; BOA., YEE., 83/48.
63 BOA., YA. HUS., 498/141; BOA., YA. HUS., 501/65; BOA., YA. HUS., 502/114; BOA., YA. HUS., 518/78; BOA., Y. MTV., 237/67; BOA., YEE., 95/52.
BOA., YA. HUS., 517/163; BOA., YEE., 35/103; BOA., Y. MTV., 259/101; BOA., Y. MTV., 260/61.
65 BOA., Y. MTV., 299/160; BOA., Y. PRK. AZ", 26/80; BOA., Y. PRK. HR., 18/47; BOA., Y. PRK. B~K., 34/28.
BOA., MV. 125/53; BOA., MV. 120/66; BOA., MV.136/20.
BOA., MV.103/70; BOA., MV.95/87; BOA., MV.113/20; BOA., MV.114/76. 68 BOA., MV.123/38.
69 BOA., MV.128/68. 7() BOA., M-V.158/22.
valanyla ilgili ~ikayetler ve al~nan tedbirler7i, Harp bölgelerine yak~n yerlerde bulunan Ermenilerin dii~manla i~birli~i faaliyetlerine giri~ip Osmanl~~ Ordu-su'nun savunma faaliyetlerini sabote etmesi nedeni ile s~n~ r bölgesindeki Ermenilerin güney bölgelerine sevk edilmeleri", Askeri yönden belli yerlere göçleri kararla~t~r~lan Ermenilerin sevkleri esnas~nda vukua gelen suistimal-leri Divan-~~ Harb'e tevdi etmek üzere olu~an komisyonlar~ n harc~rahlarm~ n ödenmesi", Ermeni Katogikosl~~k ve Ermeni Patrikhanesi Nizamnamesi'nin yeniden düzenlenmesi71, Ermeni Patrikli~i Nizamnamesi hükmünü ilga eden Ermeni Katogikoslu~u ve Patrikli~i Nizamnamesi'nin ilgas~~ z~mn~nda kaleme al~ nan nizamiye layihas~ n~n yürürlü~e konulmak üzere arz~" gibi konular~~ ihtiva etmektedir.
e) Sadaret Belgeleri:
Mektubi Kalemi Mühimme Kalemi (A.MKT.MHM.); Mektubi Kalerni'yle birlikte ilk y~llardan beri devam edegelen ve onun bir ~ubesi durumunda bulunan kalemdir. Önemli ve âcil olan hususlar~~ ay~rdedebilmek için gerek evrakta, gerekse defterlerde mühim ve adi ay~r~m~~ yap~ld~~~~ görülmü~tür. Bu sebeple, mühimme, hafâya ve mahremâne kayd~~ bulunan Mektubi Kalemi evi-ak~~ için ayr~~ bir fon te~kiline ihtiyaç duyulmu~tur. Bu evi-ak umumiyetle isyan, deprem, s~ n~ r meselesi, sava~, k~tl~k ve iskân gibi mühim hususlar' ih-tiva etmektedir.
Sadaret fonlar~ nda Ermenilerle ilgili üç bine yak~n belge vard~ r. Bu fonda bulunan belgelerin konular~~ Hariciye, Dahiliye ve Y~ld~z belgeleriyle büyük oranda benzerlik göstermektedir.
Anadolu'nun bir çok vilayetinde meydana gelen Ermeni ayaklanma-larlyla ilgili ayr~nt~lar7", Ermenilerin Istanbul'da ç~kard~klar~~ olaylar", Erme-
71 BOA.. MV.177/74. 72 BOA., MV.198/24. 73 BOA., MV.199/35. 71 BOA., MV.244/22. BOA., MV.249/217.
BOA., A MKT. MHM., 483/64; BOA., A MKT. MHM.,501/24; BOA., A MKT. MHM., 535/25; BOA., A MKT. MHM., 609/13; BOA., A MKT. MHM., 609/14; BOA., A MKT. MHM., 609/15; BOA., A MKT. MHM., 609/16; BOA., A MKT. MHM., 609/30; BOA., A MKT. MHM., 611/11; BOA., A MKT. MHM., 619/8; BOA., A MKT. MHM., 620/17; BOA., A MKT. MHM., 623/1; BOA., A MKT. MHM., 628/1; BOA., A MKT. MHM., 628/3; BOA., A MKT. MHM.,628/42; BOA., A MKT. MHM.,628/48.
TÜRK ARS~VLER~~ VE ERMENI MESELES~~ 303
~~ iler için umumi af ilan~ 78, ~ ngiltere", Fransas", Rusyas' ve Amerika" gibi ülkelerin Ermeniler lehine faaliyetleri, Do~u Anadolu'da yap~lacak ~slahats3, H~nçak ve Ta~nak komitelerinin faaliyetleri", Amerika'ya Ermeni göçleri85, Bulgaristan'da Ermeni faaliyetleris", misyoner faaliyetleri", Rusya'ya firar eden Ermeniler, Ermeniler aras~ndaki mezhep kavgalar~, yabanc~~ bas~nda Ermeniler lehine yap~lan propaganda faaliyetleriss ana konu ba~l~kland~r.
f) Zaptiye Nezareti Belgeleri (ZB.)
Zaptiye Nezareti'ne ait mevcut ar~iv malzemesinin ekserisini, nezarete di~er nezaret, devâir ve vilayetlerden gelip gerekli muameleleri yap~lan yaz~~malar ile esas itibariyle bu yaz~lara verilen cevaplar~~ hav': Mektubi ve Muhasebe kalemleri müsveddeleri ve Muhasebe Kalemi'nin muamelât~na ait makbuz, teslim ve tesellüm senetleri gibi evrak~ n olu~turdu~u görülmektedir.
Zaptiye Nezareti fonlar~nda Ermenilerle ilgili iki bin civar~nda belge bu-lunmaktad~r.
Ermenilerin gazete ç~karmalar~~ için müsaade talepleris", Ermeni komi-tecilerinin mektup tercümeleri"", Ermeni komitelerine mensup olanlar hakk~ nda yap~ lan soru~turmalar", Me~rutiyet'in ilan~ ndan sonra
78 BOA., A MKT. MHM., 539/6; BOA., A MKT. MHM.,539/10; BOA., A MKT. MHM.,
539/201; BOA., A MKT. MHM., 538/32; BOA., A MKT. MHM., 539/11.
79 BOA., A MKT. MHM., 716/9; BOA., A MKT. MHM., 752/17; BOA., A MKT. MHM.,
749/5
811 BOA., A MKT. MHM., 616/26; BOA., A MKT. MHM., 651/17; BOA., A MKT.
MHM.,673/13; BOA., A MKT. MHM., 549/21.
81 BOA., A MKT. MHM., 549/30; BOA., A MKT. MHM., 550/6; BOA., A MKT. MHM.,
625/16.
82 BOA., A MKT. MHM., 532/38; BOA., A MKT. MHM., 533/2; BOA., A MKT. MHM.,
533/21.
83 BOA., A MKT. MHM., 611/13.
81 BOA., A MKT. MHM., 548/7; BOA., A MKT. MHM., 609/34; BOA., A MKT. MHM.,
611/3; BOA., A MKT. MHM., 617/19; BOA., A MKT. MHM., 618/10; BOA., A MKT. MHM., 618/11
85 BOA., A MKT. MHM., 538/13; BOA., A MKT. MHM., 538/26; BOA., A MKT. MHM.,
538/30
BOA., A MKT. MHM., 537/ 28; BOA., A MKT. MHM., 538/19
87 BOA., A MKT. MHM., 618/43.
BOA., A MKT. MHM., 536/31; BOA., A MKT. MHM., 537/6;
8'1 BOA ZB. 24/28; BOA., ZB.24/68; BOA., ZB. 24/69; BOA., ZB.24/84.
BOA., ZB. 43/26.
yurtd~~~ ndan gelen Ermenilerin rnemleketlerine sevkleri02, ihtida edenlerle ilgili ~nuameleler"3, Ermeni Komitelerinin gerekli inzibati tedbirler al~narak olay ç~ kmas~ na meydan verilmemesi", ~stanbul'da Ermenilerin ç~ kard~klar~~ olaylarla ilgili yaz~~malar, al~nan tedbirler, Anadolu'da meydana gelen isyan-larla ilgili yaz~~malar ve daha bir çok husus bu fonda yer almaktad~r.
g) Salria~ne-i Devlet-i Aliye
Burada Osmanl~~ Devleti'nin Ermenilere bak~~~ aç~s~n~~ ortaya koymak amac~yla, tehcir öncesi ve sonras~nda Os~nanl~~ merkezi yönetiminde üst düzey görevlerde bulunan baz~~ Ermenilerin isimleri ve görev yapt~ klar~~ birimler öncelikli olarak 1297 (1881), 1301 (1885), 1305 (1889) ve 1308
(1892)y~llar~~ Devlet Salnameleri'ne göre ~unlard~r:
Mahkeme-i Temyiz Ceza Dairesi azas~~ Karabet Efendi, Hariciye Nezareti Tahrirat-~~ Hariciye Katibi Sel-kis Efendi, Hariciye Nezareti Muhasebecisi Kir-kor Efendi, Hariciye Nezareti Tahrirat-~~ Hariciye Kalemi Mühim~ne Müdürü Ni~an Efendi, Nafia Dairesi Müste~ar~~ Odyan Efendi, Naf~a Dairesi Tercüme Kalemi Müdürü Kigork Efendi", Hariciye Nezareti Müste~ar~~ Artin Efendi, Hariciye Nezareti Tercih-nam Mikail Efendi"7, Adliye Nezareti Müste~ar~~ Va-han Efendi", Encümen-i ~ntihap Memurin-i Adliye Heyeti Müste~ar~~ Andon Efendr, Hazine-i Hassa Naz~r~~ Agop Pa~a", Bab-~~ Ali ~sti~are Odas~~ mü~aviri Gabriyel Noradunkyan Efendi", Dersaadet Emniyet Sand~~~~ Müdürü M~~~ rd~ç Efendim, Orman ve Maadin Müdürü Bedros Efendi", Ziraat Müdürü Amasyal~~ Efendi", Divan-~~ Muhasebat Reisi Ohannes Efendi105.
BOA., ZB. 330/112; BOA., ZB. 330/52. BOA., ZB. 395/72.
91 BOA., ZB. 22/23; BOA., ZB. 333/57; BOA., ZB. 338/64; BOA., ZB. 595/98. Salname-i Derlet-i Aliyye, Dersaadet 1297.
Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1301; Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1305; Salname-i Devlet-i Aiiyye. Dersaadet 1308.
"7 Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1301.
"8 Salna~ne-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1301; Salname-i Devlet-i Aliye, Dersaadet 1305;
Salname-i Dev let-i Aliyye, Dersaadet 1308.
") Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1301.
Itx)Salname-i Devlet-i Aliye, Dersaadet 1308.
mu Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1301.
1" Salname-i Devlet-i Aliye, Dersaadet 1301.
1" Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1301; Salname-i Devlet-i Aliyve, Dersaadet 1305;
Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1308. I01 Salna~ne-i Devlet-i Aiiyve, Dersaadet 1301.
TÜRK AR~IVLERI VE ERMENI MESELESI 305
Maliye Naz~r~~ Agob Pa~a", Ticaret ve Nafia Nezareti Müste~ar~~ Horen Efendim, Ticaret ve Naf~a Nezareti Tahrirat-~~ Ecnebiyye Kalemi Müdürü Melkon Efendi, Ticaret ve Nafia Nezareti Ziraat Müdürü Amasy-an Efendi", Sanayii Nefise Mektebi Dahiliye Müdürü Oskan Efendi", Ticaret ve Naf~a Nezareti istatistik Müdürü Amasyan Efendi"°.
1327 (1911), 1328 (1912) y~llar~~ ve 1333-1334 (1917-1918) y~llar~~ Devlet salnamelerinde kay~tl~~ görünen Ermenilerden baz~lar~~ ise:
Hariciye Nezareti Müste~arl~~~'nda Ohannes Kuyumcuyan Efendi, Ka-lem-i Mahsus Mümeyyizli~i'nde Dikran Çayan Bey", Hariciye Nezareti
~sti~are Odas~~ Muavinli~i'nde Ni~an Civanyan Efendim, Dahiliye Nezareti
Si-cill-i Ahval ~dare-i Umumiyesi Müdürü Agop Hamamc~yan Efendi 113, ~stanbul
Polis Müdüriyet-i Umumiyesi Heyet-i S~hhiye Tabibli~i'nde Dilu-an Efendi", Adliye Nezareti ~hsaiyat ve Müdevvenat-~~ Kanuniye Müdüriyeti'nde Müdür olarak Serkiz Karakoç Efendim, Hazine-i Hassa-i ~âhâne Müdürlü~üne ba~l~~ Emlâk-~~ Hâkâni Muhâsebe Müdüriyeti'nde Müdür olarak Agob Efendi"6, Maliye Nezareti Müste~ar~~ Mihran Efendi"7, Nafia Naz~r~~ olarak Sinabyan Efendim tehcir öncesi dönemde görev yapan önemli bürokratlardand~r.
Tehcir sonras~~ dönemin devlet kay~dar~na bak~ld~~~~ zaman da bir çok önemli görevde Ermenilerin bulunduklar~~ görülmektedir. Hazine-i Hassa-i
~ahane Müdüriyet-i Umumiyesi Emlak-~~ Hakani Muhasebe idaresi Müdürü
Agop Efendim, Daire-i Sadaret Müdevvenat-~~ Kanuniye Müdürü Karakoç Serkis Efendi"°, Adliye ve Mezahib Nezareti Kanunname-i Ticaret Komis-yonu Reisi (eski Naf~a Naz~r~) Hallacyan Efendi, Azas~~ (eski Naf~a Naz~r~~ ve
1°6 Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1308
107 Salname-i Devlet-) Aliyye, Dersaadet 1305 los Salname-i Devlet-) Aliyye, Dersaadet 1297. 1°9 Salname-i Devlet-) Aliyye, Dersaadet 1308. 11° Salname-i Devlet-) Aliyye, Dersaadet 1308. 111 Salname-i Devlet-i Allyye, Dersaadet 1327, 5.168. 112 ags (ad~~ geçen salname), 5.171.
113 Salnarne-i Devlet-) Aliyye, Dersaadet 1328, s.197. 114 Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1327, 5.231. 115 a,gs, 5.131.
116 ags, s. 88-89.
117 Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1328,5.264. 118 Salname-i Devlet-) Aliyye, Dersaadet 1327, s. 376.
119 Salname-i Devlet-i Aliyye (1333-1334), Dersaadet 1334, 5. 100. 120 av, s. 124.
dava vekili) S~ nabyan Efendi121, Rüsumat Müdüriyet-i Umumiyesi Kontrol Kalemi Müdürü Mihran Efendi°22, Maliye Nezareti Tercüme Kalemi Müdürü Panosyan Efendi'23, Ticaret ve Ziraat Nezareti Orman Müdüriyet-i Umumi-yesi ~halat ~ubesi Müdürü Oseb Ek~iyanm, ~ura-y~~ Devlet Tanzimat Dairesi Azas~~ Hrant Asadoryan Efendi125, Ziraat Bankas~~ Tefti~~ Kalemi Mümeyyizi Hrant Efendil2", Adliye ve Mezahib Nezareti Mahkeme-i ~stinaf Cünha K~sm~~ azas~~ Artin Musticiyan Efendir27, Adliye ve Mezahib Nezareti Beyo~lu Bidayet Mahkemesi Birinci Ceza Dairesi Azas~~ Misak M~g~ ryan Efendi'28 önemli görevlerde bulunan Ermenilerden sadece bir k~sm~d~r.
h) Takvim-i Vekayi ve Düstur
Bilindi~i gibi Osmanl~~ devletinin Ermeniler hakk~nda yay~nlad~~~~ kanun, nizamname ve talimatlar Takvim-i Vekayi ve Düstur'larda yer almaktad~ r. Tel~cir uygulamas~~ ve sonras~nda ç~kar~lan kanun, nizamname ve talimatlar a~a~~da gösterilmektedir:
1 Haziran 1915 y~l~nda ç~kar~lan "Vakt-i seferde icraat-~~ hükümete kar~~~ gelenler için cihet-i askeriyece ittihaz olunacak tedabir'29.
10 Kas~m 1915'te ç~kar~lan 13 Eylül 1331 (26 Eylül 1915) tarihli kanun-~~ muvakkatin suver-i icraiyesini mübeyyin nizamnamel".
25 Aral~k 1915'te ç~kar~lan Ahar mahallere nakl olunan e~hasdan istih-kak iddias~nda bulunanlar~n nazar-~~ dikkatine Tasfiye Komisyonlar~n~n ku-rulu~u ve komisyon merkezlerinin listesi ~s'.
26 Aral~ k 1915'te ç~kar~lan Istanbul'da Emval-i Metruke Tasfiye Kornis-yonu'nun faaliyete ba~lamas~~ hakk~nda kanun'32.
121 ags, s. 155. 122 ags, s. 262. 123 ags, s. 254. 121 ags, s. 342. 125 ags, s. 126. s. 371. 1211 ags, 127 ags, s. 160. 128 ags, s. 165.
121 Takvim-i Vekayi Nu: 2189
111° Takvim-i Vekayi Nu: 2343
131 Takvim-i Vekayi Nu: 2388
TÜRK AR~~VLER~~ VE ERMENI MESELES~~ 307
14 Ekini 1916'da ç~ kar~lan Ahar mahallere nakl edilen e~hasm emval ve cliiyun ve matlubat-~~ metrukesine mütedair 17 Zilkade 1333 (26 Eylül 1915) tarihli kanun-~~ muvakkatin 2. maddesinin 1. fikras~ na müzeyyel ibare hakk~nda kanun-~~ muyakkatw.
20 Ekim 1917'de ç~kar~ lan ahar mahallere nakl edilen e~has~ n emval ve düyun ve matlubat-~~ metrukesine müteclair kanun-~~ muvakkatin suver-i icra-iyesi hakk~ndaki 30 Zilhicce 1333 (8 Kas~m 1915) tarihli nizamnamenin 3, 5, 6 ve 8. madclelerini muaddel mevadd-~~ nizamiye" t.
5 Kas~ m 1918'de ç~kar~lan Vakt-i seferde icraat-~~ hükümete kar~~~ gelenler için cihet-i askeriyece ittihaz olunacak tedabir hakk~ ndaki 13 Recep 1333(27 May~s 1915) tarihli kararname~lin reddi hakk~nda meclis-i mebusan karar-namesi'35.
18 Kas~m 1918'de ç~ kar~ lan 20 Ramazan 1279 (11 Mart 1863) tarihli Ermeni Patrikli~i nizamnamesi hükmünü ilga eden 2 ~evval 1334 ve 19 Temmuz 1332 (2 A~ustos 1916) tarihli Ermeni katogikos ve patrikli~i nizam-namesinin ilgas~ l3".
25 Aral~ k 1918'de ç~kar~lan ~dare-i örfiye cari olmayan yerlerde tehcir dolay~s~yla ika olunan ceraimin merci-i tahkik ve muhakemesi hakk~ nda ka-rarname°37.
7 Nisan 1919'da ç~ kar~ lan memleketlerine avdet eden mehcurinden 1334 senesi zeytin a~arm~n suret-i istifasma dair kararname°38.
12 Ocak 1920'de ç~ kar~lan ahar mahallere nakl edilmi~~ olan e~hasm 17 Zilkade 1333 (26 Eylül 1915) tarihli kararname mucebince tasfiyeye tabi tu-tulan emval hakk~ nda kararname'".
14 Eylül 1922'de ç~ kar~lan ahar mahallere nakledilmi~~ e~hasm tasfiyeye tabi emvali hakk~nda mevcut kararnamenin reddine dair Heyet-i Umumiye karar~~ ''").
I 33 Takvim-i Vekayi Nu: 2672
131 Diistur 9. Tertip Cilt: 9, Sayfa: 759-760 135 Düst~~ r 2. Tertip Cilt: 11, Sayfa: 51
30
Takvin~-i Vekayi N~~: 3399 137 Düst~~r 2. Tertip Cilt: 11, Sayfa: 81 138 Düst~~r 2. Tertip Cilt: 11, Sayfa: 196 139 Takvim-i Vekayi Nu: 3747 1.1() Düstur 3. Tertip, 3. Cilt, s. 127
31 Ekim 1922'de ç~ kar~lan mahal-i ahara nakl edilen e~has~ n emval-i metrukesi hakk~ nda 17 Zilkade 1333 (26 Eylül 1915) tarihli kanun-~~ muvak-katin suver-i icraiyesine mütedair 26 Te~rin-i Evvel 1332 (5 Kas~m 1916) tarihli nizamnamenin baz~~ mevadd~ n~~ ~m~adil kararname'''.
15 Nisan 1923'te ç~kar~lan ahar mahalere nakl edilen e~has~n emval ve diiyun ve matlubat-~~ metrukesi hakk~ndaki 17 Zilkade 1333 ve 13 Eylül 1331 (26 Eylül 1915) tarihli kant~n-~~ muvakkatin baz~~ ~nevadd~~ ile 20 Nisan 1338 (3 May~s 1922) tarihli emval-i metruke kanununu muadil kant~ n142.
29 Nisan 1923'te ç~kar~lan 13 Eylül 1331 (26 Eylül 1915) tarihli kanun-~~ muvakkat ile i~bu kanunun baz~~ mevadd~n~~ muadil 15 Nisan 1339 (28 Nisan 1923) tarihli kanunun suver-i tatbikiyesini mübeyyin talimatname' '3.
Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Ba~kanl~~~~ Ar~iyi
Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Ba~kanl~~~~ Ar~ivi'nde 1853-1856 K~ r~ m Harbi'nden ba~layarak günümüze kadar olan dönemleri kapsayan sava~, harekât, istihbarat ve lojistik destek konular~ ndaki belge-lerden meydana gelen ar~iv fonlar~~ bulunmaktad~r. Tasnifi tamamlanarak ara~t~rmac~lar~n hizmetine sunulan önemli fonlar ~unlard~r:
Osmanl~-Rus Harbi (K~r~m Harbi) (1853-1856); Osmanl~~ S~rp-Karada~~ Hal-bi (1875-1877), Osmanl~-Rus Harbi (1877-1878), Osmanl~-Yunan Harbi (1897), Osmanl~-~ talyan ve Balkan Harpleri (1911-1913), Birinci Dünya Harbi (1914-1918), Türk ~stiklal Hal-bi (1919-1922), Atatürk Koleksiyonu ile haritalar ve albümler bulunmaktad~r.
Bu ar~ivde yer alan Birinci Dünya Hal-bi fonunda genel olarak Ermeni meselesi ve tehcir uygulamas~~ ile ilgili çok say~da belge bulunmaktad~r.
Ermenilerden gönüllü alaylar olu~turulmakta oldu~u ve Rus ordusuna kat~ lacaklar~, Ermeniler taraf~ndan devletlere verilen muht~ra, Amerika'dan Ermenilere gelen paralar~n da~~ t~lmas~yla ilgili yaz~~malar, Bogos Nubar'~n kurdu~u Ermeni Cemiyeti'nin siyasi faaliyetleri, Üçüncü Ordu Komu-
I II Düst~~ r 3. Tertip, 3. Cilt, s. 151, 152 112
Diistur 3. Tertip, 4. Cilt, s. 79-81 113 Düstur 3. Tertip, 4. Cilt, s. 94-100
TÜRK AR~~VLER~~ VE ERMEN~~ MESELES~~ 309
tan~ 'n~n Erzurum ve civar~ ndaki Amerikan Misyonerlerinin Ermenilerle ba~lant~lar~ m.
Bo~azl~yan civar~ndaki Ermeni çetelerinin faaliyetleri, Ermenilerin es-liha ve naühimmat fabrikalar~na sald~racaklar~n~n istihbar edildi~i gerekli tedbirlerin al~nmas~; Erzincan ve Erzurum'da Ermeni mezalimi, Ermeni ve Kürt çetelerinin faaliyetleri; Van civar~ndaki Ermenilerin isyan ettikleri ve Türk köylerini bast~klar~; Ermenilerden ele geçirilen bomba ve bomba yap~m~nda kullan~lan malzemeler' 15.
H~nçak ve Ta~nak komitesine mensup olup, Muz~r Ermenilerden olan ve tutuklananlardan Sarnsun'da olanlar~n isimleri, Dahiliye Naz~r~~ Talat Bey'-in asayi~Bey'-in sa~lanmas~ yla ilgili telgraf~ ; Ermeni rnuhacirlerBey'-inBey'-in yerle~tirilmesiyle ilgili yaz~~malar; H~nçak ve Ta~nak Komitesi'ne mensup Bafra, Çar~amba ve Ünye kazalar~nda tevkif edilen Ermenilerin listesi, Er-menilerin bulunduklar~~ vilayet ve evliye m~nt~kalar~~ dahilinde ne suretle se-yahat edebileceklerine dair; Tarsus ve Avanos hatt~ndaki Ermeni efrad~ndan ~üpheli olanlar~ n öncelikli olarak Musul'a sevkleri, Cebel-i Bereket dahilin-cleki Ermeni çetelerinin tenkili, Ermenilerin sevk sebepleri ve yerlerinin ta-yini; Üçüncü ordu m~ nt~kas~ndaki Ermenilerden bir k~sm~n~n Musul vilaye-tine sevkleri s~ras~nda Van'daki Rus kuvvetleri ve Ermeni çetelerine iltihak-lar~n~n meni için 4. Ordu m~ nt~kas~na sevklerinin engellenmesi, Musul vila-yetinde bulunan yerli ve mul~acir Ermenilerin kafile kafile dü~man taraf~na kaçmakta oldu~u hakk~nda 6. Ordu Kumandan~~ Ali ~hsan Pa~a'dan Ba~kumandanl~~a ~ifre; Ermeni sevki~~i~~~ durdurulmas~na dair Dahiliye Ne-zareti'nden Ba~kumandanl~~a tezkire; Baz~~ mahallerde sakin Ermenilerin mahal-i saireye nakl ve sevkleri hakk~nda Sadaret'ten Harbiye Nezareti'ne tezkire, Dahiliye Nezareti'nin tehcir ve ia~e ile ilgili talimatlar~ " gibi konu-larda çok say~da belge bulunmaktad~r.
~~ I I ATASE Arsivi, BDH Koleksiyonu, Klasör 310, Dosya 1260, Fihrist 1; BDH.K. 521. D.
2029, F. 1577; 1 15 BDH, K. 2287, D. 11; F. 3-7, 3-8; 3-9; 4, 4-1; K. 359, K. 1435, F. 3-43, 44; K. 4, D. 234, K. 44, D. 207; K. 341, D. 1006, F. 1-21. 116 BDH, K. 521. D. 2029, F. 3, 4-4-1; K. 341, D. 1086; F. 1-50; K. 527, D. 2057, F. 15-3, 14-4, 15-5; 15-6; K. 1530, D. 385, F. 8, 8-1, 8-2; 38, 38-1, 38-2, 38-3, 41; K. 16, D. 5168, F. 20; K. 361, D. 1445, F. 2-9, 2-10; F. 8, 8-1, 8-2; F. 8-21, F. 12-11, K. 2292, D. 32, F. 1, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 1-7, 1-8, 1-9.
Sonuç
Tarihi yazan~n, yapana sad~ k kalmas~~ tarih ara~t~ rmalar~~ için büyük önem ta~~maktad~r. Bu bak~mdan, Ermeni konusunda da tarihi delillerden yoksun bir ~ekilde önyarg~~ ve siyasi bir yakla~~m bilime olan sayg~y~~ ortadan kald~racakt~r. Nitekim baz~~ çevrelerin Ermenilerle ilgili iddialar~~ tarihi ve bi-limsel temellerden ziyade, hat~ rat türü subjektif eser ve de~erlendirmelere dayand~ r~ lmakta ve tarihi seçici bir ~ekilde kullanmaktacl~ rlar. Yani tarih, olaylar~~ belli bir sebep-sonuç ili~kisi içinde ortaya koyan, kendi içinde tutarl~ l~~~~ olan bir bütün olmaktan ç~kar~ln~akta, herkesin i~lerine gelen argümanlar~~ çekip ç~kard~~~~ bir bilgi ambar~~ olarak kullan~larak, tarih tutsak hale getirilmektedir.
Bu sebeple Ermeni sorununun ar~ivlere dayan~larak objektif bir ~ekilde de~erlendirilmesi amac~yla Türk ar~ivleri yerli ve yabanc~~ bütün bilim insan-lar~ na aç~ lm~~, yap~lan mevzuat düzenlemesi ve otomasyon sistemi ile kolay ula~~ labilir bir ar~iv haline getirilmi~, bilgiye ve belgeye ula~~ mdaki bürokratik engeller ortadan kald~ r~lm~~ t~r.
