A. Ü. Veı. Fak. Dal!.
32 (3) : 507-517, 19/;5
YEM VE YEM HAMMADDELERİNDE NİTRAT VE NİTRİTLER
Sezaİ Kaya*
Nitrates and nitrites in reeds and reedstuffs
Suınınary: The su/<ject oL this stu1y was to determine the amounts ol nitrate and nitrite in processed feed and feedst!!ffs, sent to our department for jull toxicologic analp:.is, suspeeted to give rise to poisoning and loss of
con-dition and pfllornımıcc and other chronic toxicit)' sings in /'ariolis species
~f
animals.The amoıınts of nitrate and nitrite in the sanıjJles were measured spect-rophotonıetrically af ter heing extracted and dariJied according to the procedure recommended by Ka;..va. Experiments were pClforıned totally in jourty-three sanıples consisting of the three livestock reeds, the twen!)' poııltı] feeds and a ,;aıiety ~Lfeedstu!ls.
The average amounts
(if
nitrate and nitrite in the sanıples, rep,ardless oj the variet] of jeeds and jeedstulIs, "lureı
63.73 and 1.02 ppm, respectivefy.The highest level ol nitrate was in a sanıple ~ıpoultı)'jeed, whereas the lowest /evel was in the sıııylowers meal. In addition, the highest levetfor nitrite was in a cottenseed meal. The mean levels of nitrale and nitrite was in a cotteuseed mea/. The nıean leveü ojnitrate and nitrite were 190.97 --,=20.13 and 1.275::1:: O.02jJpm in the livestockjeeds; those were 227.3::J:-21.79 and 0.91:::0.18 ppm in the poııltıyjeeds; those were 71.77==7.81 and 1.55::!--0.95 jJpnı in the sUly/owers ıneals; those "lt'ere 120.76::H4.J4 and 0.95yO.68 jJpm in the cot/ensed mm/s and those were 87.62 -L 27.06 and O. ı/JjJm in the s~yabean meals.
lt is conduded that some samples of the po/dtı)' jeeds wi// give rise to chrOlıic toxici£v on the birds.
Özet: Bıı çalışmanın amacı hayvanlarda .~chirlenmeler "l'C "erim dii-şükfülii ile diğer ba,;:ı toksisite belirti/erine sebep olmaları şiiphesiJ:le Farma-koloji- ToksiFarma-koloji-Bilinı Dalı'na tanı toksikolojik anah;: anıac1:J'/a p,önderilen ba<.ı karma )ieın ve )'enı hammadde/erinde nitrat ı'e ni/rit dü,;:ryleri bakım111-dan anali::. .yaparak, bulunan sonuçları de,~erleııdirnıektir.
son SEz;\i KAY;\
Yem i:e )'em hammaddesi nlllnlll7elerindeki Ilitrat ,;1' nıtnt miktarlarının
tayini K a)'a tarafından önerilen )'ijnteme güre ,yapıldı. 1"inni üç karma )'em ue
20 çeşitli )'em hammaddesinden oluşan toplam 43 numüne analiz edildi. Analiz
ediletl nıımlinelerin tamamında 26,96-S i2.27 ppm arasZIlda ııitrat ve 2 i'inde
0.1-3 ppm amsZllda nitrit Imilll:'diL, Tüm Tl?imiinelerdeki ortalama nitrat
dü-_(ey-163.73 ppm, ııitriı dii_?eyi1.02 ppm olarak hesaplandı. En )'üksek nitrat
diizeyine bir tavıık )'emi mımiiııesiııde, en düşüğüne ise ayçiçc.ği kiisjJesinde
rast-Iandı. En yüksek ııitrit yolunlıığumm pamuk tohll11111kiispesinde
oldıı<~ubulun-dil. Yem çeşitlerine güre ppm olarak tesbit edilen ortalama nitrat ve nilrit
)'0-ğunluğu, SI)'{lSlOla şö)'ledir: Besi yemi 190.97+20.13, 1.275-1-0.02;
ta-,'Ilk ,yemi 227.3-'-2IY), 0.9-;-0.18: a)'Çiçe,~ikiispesi 71.77J7.81, I.S5+
0.95,1' pamuk tohumu j;üspesinde 120.76 -, H. 14, 0.95
+-
0.68 i;e sl!.yakiis-pesinde 87.62-;,27.06, 0.1.
Ba.~ı tavuk )'emlerinde bulunaıı nitrat miktamıııı özellikle genç
Iza,vvan-larda kraııik toksisite )'apabilec( ..~i sonuClIna i-arıldı.
Giriş
;\,itrat ve nitritler doğalolarak toprak, su, atmoSftT, bitki ve tahıllar, tüm hayvansal doku ve artıklarcia bulunur. Ekosistemleri oluşturan çevrede ve bütün canlılarda nitrat ve uitritlerc bu kadar yaygın rastlanmasının sclıelıi--atmosfcTik nitr~jer:, toprakta nitrat şeklind(~ mikrobiyal fikzasyon, bitkisel proteinlere karışma, hayvan-sal \'e bitkisel artıklar ile nitrat, üre ve amonyağa kadar parçalanma ve azotun atmosfere liberasyonu- safhalarından oluşan doğal azot sikhısııdur (lG, 21).
Bitkiler topraktaki nitratları nİtritlcrc ve sonuçta amonyağa indirgcyip assimilc ettikten sonra nitrat şeklinele yapılarında birik-tirirler (36). Evcil hayvanlar için nitratlarelan kaynaklanan tehlike Lız!a miktarda nitrat tuzları ihtiva eden topraklarda yetişen "c yapı-larında hayvanlara toksik olabikC('k elüzeyde nitrat biriktirebilen bu tür bitkilerden ve bunlardan sağlanan i<;rne sularından ileri gel-mektedir (5,6,7,23, 3J, 42). Çeşitli ülkelerde yapılan çalı!jll1alarda (7,8,9, i 1,27,36,39) bazı çevresel faktörlerin yardımıyla da yulaf, burçak, arpa ve buğday gibi talııl çqitleri ile şeker pancarı başta olmak üzere <ı:oğu hayvan yemi olarak kullanılan 90 dolayındaki bitki ve ot çeşidinin tehlikeli düzeylerde nitrat biriktirelikleri anlaşıl-mıştır. Öyle ki, bazı hazırlayıCl hıktörlerin etkisi ile (I S, 16, 35) bit-kilerdeki ni tra t yoğunluğu
%
i0-30'a kadar çıkabilmekteelir (28).YEM VE YEM HAMMADDELERİNDE NITRAT VE NiTRITLER 509
Evcil hayvanlarda nitratla zehirlenmc olayları ya aşırı miktarda nitrat ihtiva eden yem, bitki veya suların hayvanlar tarafından tü-ketilmesi ile veya nitratlı gübre ya da artıklarının yenilmesinden ileri gelmektedir. Diğer taraftan, hayvanlar nitratça zengin bitki ya da sularda mikrobiyal dekompozisyon sonucu şekillenen ve nitrata göre 6- iO keze daha zehirli olan nitrite(lere) de maruz kalabilirler (9, 17,24,25).
Kendisi çok az zehirli bir madde olan nİtrat alındıktan sonra
mikrobiyal yaşamın bulunduğu bir ortamda amonyağa indirgenirken
ara metabolizma ürünü olarak şekillenen nitrit iyonu vasıtası ile do-laylı yoldan toksisitesini oluşturur (14, 33, 38, 40). Şekillenen
nit-rit mide-barsak kanalından hızla emilir ve damar düz kasıarı ile
alyuvarlara doğrudan etkir. Alyuvarlara giren nitrit iyonu klor
iyonu ile yer değiştirir. Nitrit iyonu hemoglobin (Hb) ile birleşerek
mcthemoglobin (~fet-Hb) şekillenir. Oluşan Met-Hb'nin oksijeni
bağlama ve nakletme yeteneği yoktur. Kandaki Met-Hb düzeyi
%
5-10 arasında olduğunda ilk siyanoz belirtileri görülebilir ve be-lirtiler Met-Hb şekillendikçe kötüleşir. Kan Met-Hb düzeyi%
50'yi geçtiğinde, özellikle aktiv hayvanlarda ölüm görülebilir,%
80-90olduğunda anoksiden ölüm oluşur (6, 16,23,31,37,42). Nitrit
iyo-nunun damar düz kasIarına etkisi sonucu oluşan pulmoner arteriyel, sentral venöz ve sistemik arteriyel hipotansiyon ve kalp output azal-ması şekillenen Met-Hb'emi ile yol açılan doku oksijen açlığına iliş-kin (anoksi) belirtilerin kötüleşmesine sebep olur (16, 20, 23).
Deneyselolarak rasyona katılarak veya doğalolarak yemlerde
bulunan subletal miktarlardaki nitrat veya nitritin alınmasına bağ-lı olarak gelişen kronik nitrat zehirlenmelerinde vitamin A, E ve iyot metabolizması ile troid fonksiyonu bozulur; üreme, verim, ağır-lık kazancı ve yemi değerlendirme azalır; kondisyon bozulur ve süt
verimi düşer; yavru atma, ölü doğum, yaşama gücü zayıf ve bodur
buzağı doğurma ile doğan buzağılarda amorozis insidensinde artış
görülür (4, 16,29,39,41,43).
Bu çalışma kapsamında toksikolojik analiz için gönderilen bazı
yem hammaddeleri ile karma yem numünelerinde belirlenen
nİt-rat ve nitrit düzeylerinin irdelenmesi amaçlanmıştır.
Materyal ve Metot
Çalışmada, hayvanlarda zehirlenmelere veya verim
kişi-510 SEZAi KAYA
lerce, tam toksikolojik analiz için A.C. V ct. Fak. Farmakoloji- Tok-sikoloji Bilim Dalı'nda gönderilen 23 karma yem ve 20 çe~itli yem hammaddesinden oluşan toplam 43 numüne kullanıldı.
Yem ve yem hammaddelerinde nitrat ve nitrit düzeylerinin öl-çümü, a~ağıdaki değişikliklerle, Kaya (21) tarafindan önerilen kolo-rimetrik yönteme göre gerçekleştirildi. Söz konusu yöntemde, yem ve yem hammaddelerinden nitrat ve nitritin ekstraksiyon u esnasında
%
5 süblime ve 0.5rvı
sodyum karbonat çözeltisi yerine temizleyici olarak 0.4.2 M çinko sulfat ve%
2'lik sodyum hidroksit çözeltileri kullanıldı (32). Numünelerden nitrat ve nitritler özetle: 1. hafif alkali su ile ekstrakte edildi ve ekstraktm kirlilikleri çinko sulfatla giderildi; 2. temizlenmiş ve süzülmüş filtrata sulfonamidle diazoti-zasyon ve N-( l-naftil)-etilendiamin ile kcnetleme reaksiyonu vası-tasıyla önce nitrit düzeyi belirlendi; 3. belli hanmda filtrat kaJmi~ yum kolondan geçirilerek ortamdaki nitrat nitrite indirgendi ve nu-münenin total nitrit-nitrattan indirgenmiş nitrit değeri bulundu. Bundan ilk nitrit miktarım çıkarıp elde edilen değeri, ekimolar çe\'-rilme sağlamak amacı ilc, i.348 ilc çarparak numüncnin nitrat düzeyi bulundu. Sonuçlar ppm olarak nitrit (J\'02-) ve nitrat (N03-) ~ek-linde ifade edildi.Bulgular
Karma yem ve yem hammaddelerinden oluşan 43 nu mü nede yapılan analiz sonuçlarına ili~kin nitrat ve nitrit düzeyleri Tablo i'de verilmiştir. Tablo incelendiğinde analiz edilen tüm numünclerin nitrat ihtiva ettikleri ve 2 i numünede de nitrite rastlandığı görüle-cektir. i\"umünelcrdeki nitrat düzeyinin 26.96-512.57 ppm, nitrit düzeyinin 0.1-3 ppm arasında dq~iştiği anlaşılacaktır. Yem çeşitle-rine göre ppm olarak tesbit edilen ortalama nitrat ve nitrit yoğun-luğu, sırasıyla, şöyledir: Besi yemi i90.97 ~ 20.13, 1.275 +0.02; tavuk yemi 227.3-j-21.79, 0.91--10.18; ayçiçeği küspesi 71.77+7.81,1.55+ 0.95; pamuk tohumu küspesi 120.76~21.76, 0.95-i-0.68 ve soya küs-pes i 87.62 ~-27.06, 0.1.
Yem çqidi dikkate alınmaksızın tüm analiz numünderinde or-talama i63.73 ppm nitrat ve i.02 ppm nitrit bulunmuştur.
Tartışma ve Sonuç
Doğal azot siklusunun bir sonueu olarak tüm bitki ve hayvan dokularında, toprak ve suda belli limitlerde nitrat ve nitrit bulunur.
Tablo 1. Yem ve yem hammaddelerindeki nİtrat ve nitrit düzeyleri (ppm).
Yem ~:eşidi Gönderilen yer NO, ~03
._---, .
__
.._--- ---_. --- --- ---- ---- -"--Besi yemi " Tavuk yemi " AnkaraAnk. Yem. Sanayii "
Super Yem Sanayii ,. Polatlı Bayrampaşa Ankara Safl'anbolu YeLFak. Aydede Tavuk Tür. KaL. Vakfı i 25 1.30 n: 2 x: 1.275 Sx: 0.02 0.5 0.5 1.25 1.0 1.5 2.0 o.ı 0.5 0.5 0.6 1.5 2.0 n: 12 x: 0.91 Sx: p.18 148.28 202.20 222.42 n: 3 x: 190.97 Sx: 20.13 172.25 131.43 215.00 208.94 158.39 512.57 161.76 215.68 202.20 175.24 222.20 298.25 185.35 438.00 141.54 202.20 134.49 . 208.94 262.86 296.56 n:20 x:227.30 Sx: 21.79 -- --- ._"--_._--- --- ---. Ayçiçeği küspesi
Pamuk tohumu küspesi "
Soya küspesi
"
İstanbul
Ayeks Yem Sanayii Meray Yem Sanayii Has Yemi Konya Polatlı Yem Sanayii
ı.üleburgaz Pak Yağ Ulaş Paymar IVfudurnu Çukobirlik Çukobirlik 0.6 2.5 n: 2 x: 1.55 Sx: 0.95 0.35 0.35 0.1 3.0 n: 4 x" 0.95 Sx: 0.1 50.55 101. LO 80.80 26.96 67.40 70.77 114.58 57.29 77.50 n: 10 x: 71. 77 Sx: 7.81 87.62 222.42 70.77 124.69 i i 1.21 107.84 rı: 6 x: 120.76 Sx: 44.14 67.40 57.29 57.29 168.50 n: 4 x: 87.62 Sx: 27.06
512 SEZAi KAYA
Bazı bitki ,'e otlar ilc tarım ürünleri toprakta bulunan nitratı yapı-larında biriktirerek, C\'cil hayvanlar için akut ve kronik zehirlenme
riski doğururlar (28). Yemlerdeki 1200-1500 ppm nitratın (veya
yemek
%
0.12-0.15) sığırlarda yavru atmaya ve diğer kroniknit-rat zehirlenmesi belirtilerine yol açtığı dikkate alınırsa (16), nitrat }:)iriktirebilen bitkiler ile tarım ürünlerinin hayvancılık endüstrisi
b~kımından önemi kolayca anlaşılır.
Analiz sonuçlarının değerlendirilebilmesi ıçın akut ve kronik nitrat zehirlenmesine yol açabilen yem ya da sulardaki nitrat ve nit-rit miktarlarının hayvan türlerine güre incelenmesinde yarar vardır. Şunu hemen belirtmek gerekir ki, söz konusu çalışmaların çoğu nit-rat ya da nitritin ya rasyona katılması veya doğrudan sindirim
kana-lına sokulması ya da damar içi verilmesine dayanmaktadır. Bu
du-rumda, doğalolarak bitkilerde birikmiş nitratta olduğu gibi, sindirim kanalında nitratın çözünüp mide veya sindirim kanalı sıvısına
geç-mesi için zaman ünemli bir faktör olmadığından, daha az
miktar-daki nitrat veya nitrit zehirlenmeye yol açabilmektedir. Ayrıca,
yem ç.eşidinİn taze veya kuru olması da sindirim sıvısına belli sürede geçen nitrat miktarını önemli derecede etkilemektedir (7, 14, 16,
18,34).
Deneysel yedirme şartlarında, genellikle
%
0.5'den fazla nitratihtiva eden yemler ruminantlarda zehirleyici olabilmektedir. Bu
sebeple söz konusu değer, akut toksisite yönünden, rasyonla alınabi-lecek en yüksek nitrat düzeyi olarak kabul edilir. Nitratın sığırlarda akut minimal letal dozu ağızdan 0.5 g
i
kg veya rasyonla%
2'dir (28). Canlı ağırlık esasına göre igi
kg miktarda verilen nitrat sığırlarda letal doz 50 olarak kabul edilir (I 6). Nitratın tüketim hızı ve nit-rata alışma toksisitesi bakımından önemlidir; 0.32 gi
kg miktarda nitrat 4 saat içinde tüketildiğinde danalarda ölümle sonuçlanan ze-hirlenme yaparken, bir güne yayılarak alınan i. i34 gi
kg nitratze-hirlenme yapmamaktadır (10).
Alınan nitrat miktarı ile kan ıVlet-Hb değerleri arasında son de-rece yakın bir ilişki vardır. Sığırlara nı men içi yolla 0.55 g
i
kgdoz-da sodyum nitrat verildiğinde 5 saat içinde kan Met-Hb düzeyi
%
26'ya çıkmaktadır (I 8). Her yemlemeyle sığırlara i00 kg canlı ağırlığa 15 g ~03 - verildiğinde kan ~et-Hb değeri tehlikeli şekilde%
50' nin üzerine çıkabilmektedir (I 3, 22). Bartik tarafından yapı-lan bir çalışmada (3), rumen içi verilen 18.5 g nitrat veya 6.7 g nit-ritin Hb'ni%
60 oranında ~et-Hb'ne çevirdiği anlaşılmıştır..,'
r t"
YEM VE YEM HAMMADDELERINDE NITRAT VE N1TRITLER 513
Hindilere içme suyu ilc verilen 3990-4655 ppm nİtrat 22 günde
%
60 oranında ölüm yapmaktadır (2). Kanatlılarda, su ya daras-yonla verilen 300 ppm'e kadar nitrat veya 100 ppm'e kadar nİtritin akut toksik etkisi görülmemcktedir (I) .
Yem ve yem hammaddelerinde belirlenen nitrat ve nitrit düzey-leri yukarıda kısaca sıralanan bilgilerle karşılaştırıldığında hayvan-larda herhangi bir şekilde akut toksisiteye yol açmayacağı ve böyle bir risk taşımadığı açıkça görülmektedir.
Sığırlarda
%
0.21'e kadar düşük oranlarda nitrat ihtiva cdenycmler gelişmeyi ve vitamin A metabolizmasını olumsuz yönde
et-kiler,
%
0.12-0.15 oranındaki nitrat yavru atmaya ve diğer bazıbelirtilere sebep olur (ı 6). Kronik nitrat zehirlenmelerinde A avi ta-minozis ve iyot metabolizması bozuklukları ile sıkça karşılaşılır.
Rasyondabulunan
%
0.92 nitrat tiroid bezindeki normal iyotmeta-bolizmasıııı bozar (4). Nitratın iyot metabolizmasına nasıl
etkidiği-nin mekanizması bilinmemekle beraber iyotun aktif transportunu
bloke ettiği ve iyödürIeriıı tiroid bezinde birikimini engellediği be-lirlenmiştir (I 2). Jainudean ve ark. (19) 440--660 mg
i
kg nitratlllinekıCı'de iyot metabolizması bozukluğuna atfedilebilen herhangi
bir değişikliğe yol açmadığını belirtmişlerdir.
Sindirim kanalında şekillenen nitrit iyonu ve vitamin A arasın-daki ters etkileşim sebebiyle (36), nitrit iyonu vitamin A ve betakaro-tenin parçalanmasına (17,26), karotenoidlerin vitamin A'ya çevTil-ıncsinin engellenmesine ve karaciğer depolarına ulaşacak vitamin A
miktarının azalmasına yol açmaktadır (I 7). Yemle alınan % 0.3
nitrat veya
%
0.08 nitrit domuzlarda karaciğer vitamin Adepola-rını önemli derecede azaltmaktadır (43). İçme suyu ile verilen 200
ppm nitrit civcivlerde büyümenin gerilemesine ve karaciğerin
vi-tamin A düzeyinin azalmasına sebep olur. Yüz ppm nitrit
piliçler-de önemli bir etkiye sebep olmamakta, 200 ppm düzeyinde büyüme,
su ve yem tüketimi, karaciğer vitamin A düzeyi ve betakaroten mik-tarı önemli derecede gerilemektedir. Aynı düzeydeki nitritin
yumur-ta tavuklarına olumsuz etkisi olmamaktadır (I).
İçme suyu ile domuzlarda 300 ppm'e, koyunlarda 1000 ppm'e
kadar alınan nitratın büyüme ve ağırlık kazancı üzerinde olumsuz
etkisi görülmemekle beraber kan Met-Hb düzeyinde farkedilebilir
514 SEZAİ KAYA
Sıralanan literatür bilgilerle yem ve yem hammaddelerinde be-lirlenen nitrat ve nitrit düzeylerinin kronik nitrat zehirlenmesine yol açabilmeleri yönünden değerlendirildiklerindc, özellikle bazı kanatlı yemlerinin bu bakımdan önem taşıyabilecekleri görülecck-. tir. Kanatlı yemlerinde belirlenen 272.3 ~-21. 79 ppm (I 3 1.43-5 12.57 ppm arasında) nitratın başta civcivlcr olmak üzere gcnç kanatlılar-da zararlı olabileceği söylenebilir. Özellikle 438 ve 5i2.57 ppm nit-rat ihtiva eden yemlerin civcivlere verilmesi durumunda Vitamin A metabolizması, canlı ağırlık kazancı ve yem tüketimi üzerinde olum-suz etkiler yapabilecekleri açıktır.
Ülkemizde gerek yem ve gerekse yem hammaddeleri ile çeşitli
bitkilerde bulunan nitrat ve nitrit düzeylerini belirlemek için yapı-lan çalışma sayısı son derece azdır. Şanlı ve ark. (36) Isparta ili yö-resinden sağladıkları arpa numünclerinde, ppm olarak, 134.68 nit-rat, 1.53 nitrit; fiğ numünelerinde 160.4 nitrat, 0.79 nitrit; buğday numünclerinde 120.4.3 nitrat, 1.05 nitrit; ve saman numünelerinde 63.35 nitrat, 0.44 nitrit bulmuşlar ve numünelerdeki ortalama nit-rat düzeyini 120.1i ppm, nitrit düzeyini 0.75 ppm olarak hesapla-mışlardır. Pirinçci ve Acet (27) değişik bölgelerde üretilen 49 çeşitli
karma yem numünesinde 180-1195 ppm arasında nitrat, 10-66.6
ppm arasında nitrit bulmuşlardır. Yukarıda sıralanan çalışmalardaki nitrat ve nitrit değerleri ile sözkonusu çalışmada belirlenen değer-lere karşılaştırıldığında, bulunan nitrat ve nitrit miktarı ilk çalış-madakilerle (36) uyum gösterirken, son çalışmadaki (27), özellikle,
nitrit miktarlarının önemli derecede yüksek olduğu
görülmekte-dir.
Sonuç olarak, kanatlılara verilen bazı karma yem numüneleri-nin hayvanlarda kronik bir nitrat zehirlenmesine yol açabilecek dü-zeyde nitrat ihtiva ettikleri anlaşılmıştır.
Diğer yandan, modern tarım tekniklerinin yaygın şekilde
kul-lanılmaya başladığı ülkemizde, gerek aşırı miktardaki nitratlı gübre kullanımı gerekse 2,4-diklorofenoksi asetik asit ve 2, 3, 5-trikloro-fenoksi asetik asit gibi herbisitlerin kullanımı sonucu bitki, tarım
ürünlerinin ve otlar ilc bunlardan hazırlanan karma yem ve yem
hammaddelerinde düzenli aralıklarla nitrat ve nitrit miktarlarına
ilişkin tarama çalışmalarının yapılmasında yarar vardır. Böylece
hem bitki ve tahıl florasındaki nitrat ve nitrit yoğunlukları ortaya konacak hem de elde edilen sonuçlara göre toksisiteleri bakımından
YEM Vi:::YEM HAMMADDELERiNDE NİTRAT VE NİTRiTLER 515
Kaynaklar
1. Adams, A.W., Emerick, R.j. and Carison, C.W. :19(6). The effeıs of ııilrale aııd
ııiı-,ile in Ihe drinkiııg waler 011chicks, /101111.1aııd layiııg heııs. POIIIı. Sci., 15: l:n:)-1222.
2. Adams, A.W., West, j.L. and Kahrs, A.H. (1%9). Some effecls 011lurkeys of ~ilrafe
iıı ıhe drinkiııg waler. Poul!. Sci., 18: 1222- 1229
3. Bartik, M. (I 9(7). "llıe melabolism of ııilrales and nilriles in Tılminanls. Bio!. Clıem. Vy-zivy Zvirat, 3: 2G7.2i2.
4. Bloomfield, R.A., Welsch, C.W., Gardner, G.B. and Mührer, M.E. (1961).
Ef-fecls of dieımy ııilrate 011ıhyroid fuııcıion. Sciencc, 131(3491): 1690.
5. Borneff, M. (ı980). Unlersl/ch1lllgen mı .<al/glin.~cııin gegeııden miı nilraıhalıigem
friııkwas-.ler.Zb!. Bakt. H yg. ı,Ab!. Orig II 1i2: 59 GG.
b. Burden, j.R. (I 980). Nilrale conlaminalioıı of New Zealand aquife's: a remew. N.Z. Vet . .I., 2';: 205- 220.
7. Clarke, M.L., Harvey, D.C. and Humphreys, D.j. (1981). VelCliıwl~l' Toxicology.
Seeanel ed. Baiııiere Tindal!' London.
8. Crawford, R.F., Kennedy, W.K. and Davison, K.L. (1966). Fact01s iııflueııriııg Ihe
loxicily offorages ıhal caıılaiıı nilrale when.fed la wllle. Coml'ıı V ct., ';6: 3 -17.
9. Davison, K.L., Hansel, W., Krook, L., Mc Entec, K. and Writh, M.S. (1961).
Nilrııle loxicil)' iıı dairy heifers. i: efjecls on re/Jrodııclioıı, growıh, laclalion and Vilamin A
Illılri-ıion . .I. Dairy Sci., 17: 1065- ıon.
ıO. Dollahite, j.W. and Holt, E.C. (1970). ]lrilrate /misoniııg. S. Af •.. I\fcd ..I., 41: 171-1 H.
11. Emerick, R.S. and Embry, L.B. (1961). Eflecls of clılorleıracycline on
meıhemoglobine-mia 'esl/lting .from ıhe ingesıion qf sodil/ITI nilral£ by mminl/nls ..l. Aninl. Sei., 20: 811-81-8.
12. Ersoy, E., Bayşu, N., Ertürk, K. ve Üstdal, M. (1979). Bi,yokimya. A.Ü. Vet. Fak. yayınları: 3c)8, Ders Kitabı rıb. A.C. Basımevi, Ankara.
13. Geurink, j.H., Malestein, A., Kemp, A. and Klooster, A. Th. Vant
(1979).)\'il-mle poisOlıiııg in caııle. 3. The ,elaliolLfhip belwecıı ııilrale intake wiıh hay or frcsh roughage mıd
ıhe speed of iıılake 011Ihe farmaliOlI of meıhemoglobin. Netlı ..I.Agrie. Sci., 27: 2b8 276.
14. Geurink, j.H., Malestein, A., Kemp, A., Korzenıowski, A. and Klooster, A. Tb. Van't. (1982). Nilrate /)oisoııiııg iıı Cılılle. 7. /JlCveııfiolı. Neth ..l.Agric. Sei., 30: 105-113.
Li. Haliburton, j.C. and Edwards, W.C. (1978). Nilrale /misoııiııg iıı DcMahoma calıle
during ıhe winler of 197i-1978. Vet. Human Toxico!., 20: 101 ..403.
ib. Hatch, R.C. (1982). 1'oisolıs rausiııg respiralocY insıifficieııcy. In VeICliıla'~)'Pharmacology
and Thal/pel/ıics. Booth, N.H. and Mc-Donald, L.E. Ed., fifth cd., The lo\\"a State
Univ. Press, Ames.
17. Hoar, D.W., Embry, L.B. and Emerick, R.j. (19G8). Xilrale aııd vilamin A
inl£rre-lalioııshi/)s iıı "hec/). .I. Anim. Sci., 2i: 1727-1733.
iH. Ishigami, K. and Inove, K. (ı97G). ı\1efabolism of ııilralc aııd meıhmlOglobiııeıııiaiıı
516 SEZAt KAYA
19. Jainudeen, M.R., Hansel, W. and Davison, K.L. (1965). Nilrole I{)xıcıtyin dairy
heifers. 3. endocrine responses lo ııilrale ingeslioıı dııriııg pregııaııry.J.Dairy. Sci., 48: 271-281.
20. Jones, I.R., Weswig, P.H., Bone, J.F., Peters, M.A. and Alpan, S.O. (1966). The
effecls of high nilrale COIIS!lnlplion011 laclaıion and vilamin A ıııııriıion of dairy cows ..1. Dairy
Sri., 49: 491-499.
2 i. Kaya, S. (I 984). Yem ve yem hammaddeleri ile bo,,! biyol~jik JlVılarda nilral ve ı!ilriı analizi.
A.Ü. Vet. Fak. Derg., 31: IS-27.
22. Kemp, A., Geurink, J.H., Haalstra, R.T. and Malestein, A. (1977). Niırole
poi-soning in cal/le. 2. chaııges iıı ııilrale in rıımeııflııids aııd melhemoglobiııformaıion iıı blood a.fter
high nılrale iıılake. Neth. J. Agric. Sci., 2S: 51-62.
23. iKorzeniowski, A., Geurink, J.H. and Kemp, A. (1980). Nilrole poisoniııg in call1e.
5. The effecl of Tııııgsleıı on nilrale formaıian by rıımeıı 1Ilierobes. i\"eth ..1. Agric. Sci., 28:
16-.19.
24. London, W.T., Henderson, W. and Cross, R.F. (1967). An allempı lo prodııcc
chro-nic nilrale loxicosis iıı switıe ..1.Amer. Vet. Med. Ass., 150: 398-402.
25. Murdoek, F.R. and Hodgson, A.S. (1972). Ulilizaıioıı of nilrole by dai,)' cows,.J. Dairy Sci., 55: 640-642.
26. Phillips, W.E.j. (1966). The effecl
~r
dielary ııilrale011 ıhe liver sımage of vilami" A in Iheral. Can . .1. Biochem., 44: 1-7.
27. Pirinçci,
ı.
ve Aeet, A. (1984). Yemlerde ııilral ce ııilriı düzeyleri ilc ilgili falIJ1Ilalar. A.Ü.Vet. Fak. Derg., 31: 41-52.
28. RadeleCC, R.D. (I 970). Veıeriııar)' Toxicology. Second cd. Lea and Febiger.
29. Sehneider, N.R. and Yeary, R.A. (197~»). Xilra/e aııd "ilril£ Iıharıııacokinelic" in ıhe dog,
"/ıeep a"d 1'011)'. Am ..1. Vet. Res., 3(i: 941-947.
30. Seerly, R.W., Emeriek, R.j., Embry, L.B. and Olson, O.E. (1965). Effecls of
nit-rale or nitrile admiııisl£red coıılimıoıısly iıı drinkiııg waler for swi"e and sheep..1. Anim. Sri.,
24: 1014--1019.
31. Selenka, F. (1980). Gesıındheitliche beıırleilUl!g des "itrales im Triııkwasser. ZbI. Baki. Hyg., i. Abt. Orig II 172: 4-1--58.
32. Sen, N.P. and Donaıdson, B. (I 978). Improl'ed colorimelric method for deıirmining nilrole
and nilrile in foods. J.A.O.A.C., 61: 1389-.1394.
33. Sinelair, K.B. and Jones, D.I.H. (1964). Nilrate loxicity i" sheep.J. Sci. Food Agric., 15: 717-721.
34. Sinelair, K.B. and jones, D.I.H. (1967). Nilrole toxicity in sheep. Res. Vet. Sci., 8: 65.
70.
35. Steingröver, E., Oosterhuis, R. and Wieringa, F. (1982). Effecls
~r
light Irealment and nıılritioıı 011 nitrole aewmııla/io" i" spinach (Spiııachia oleraeeae 1..) Z. PflanzenphysioI.Bd., 107: 97-102.
36. Şanlı, Y.İmren, H.Y., Kaya, S., Koç, B. ve Kahraman, M. (1983). Islıarlayöresi". de dogmuş buzatılardıı göriilen amarazi.< algııları ile gebe ineklerde karşılaşılaıı ho"ik "ilral
YEM VE YEM HAMMADDELERiNDE NİTRAT VE NITRiTlER 517
37. Thienes, C.H. and Haley, T.J.(1972). Clinical Toxicology. Fifth cd. Lea and Fcbiger. Philedelphia.
38. Ti1lınan, A.D., Sheriha, G.M. and Simy, R.J. (1965). Ni/rale reduclioıı sludies u:i/h
sheep. J. Anim. Sc;., 24: 1140-1146.
39. Turner, C.A. and Kienholz, E.W.(1972). Ni/rale loxicity. Feefstuffs. 27: 28-30. 40. Wallace, J.D., Raleigh, R.I. and Weswig, P.H.(1964). Peıformarue aııd camleııe
coıı-versioıı iıı hereford heifers fed differcıı/ level of lıilrate ..J. Anim. Sci., 25: 1042-1045.
41. Weichenthall, B.A., Ernbry, L.B., Ernerick, R.J. and Whetzal, F.W.(1963). lıı}: luenee ~f sodium Iliırale, vitamin A aııd protein level Allfeedlot per/ormance and vitamiıı A s/a/us
~f fat/eııing mııle ..1. Anim. Sci., 22: 979-984.
42. W.H.O. (1977). Nilra/e, nilrile aııd N-ııitrozo COIllPOlıılds.Environmental health criteria 5. World Health Organization Publisation. Geneva.
43. Wood, R.D., Chaney, C.H., Waddill, D.G. and Garrison, G.W.(1967). The effect
of addi/ıg nitrale or ııilrife lo drinking water 011 the uıilizatioıı of caratme by growiııg swine ..1.
