Yüksekö¤retimin Gelece¤i: Covid-19’un Ö¤retim,
Araflt›rma ve Uluslararas›laflma Konular›ndaki Etkileri
The Future of Higher Education: The Effects of Covid-19 on Teaching, Research and InternationalizationAlper Çal›ko¤lu1 , Sedat Gümüfl2
1Çanakkale ‹MKB Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi, Çanakkale 2Aarhus Universitesi, Aarhus, Danimarka
İD İD
Çin Halk Cumhuriyeti’nin Vuhan kentinde 2019 y›l› sonunda ortaya ç›-kan ve k›sa zamanda bir pandemiye dönüflen Covid-19 salg›n›, birçok top-lumsal problemi de beraberinde getirmifltir. Bu salg›n›n yüksekö¤retim alan›nda da k›sa ve uzun süreli baz› etkilerinin olaca¤› aç›kt›r. Mevcut ça-l›flma, yüksekö¤retimin farkl› boyutlar›nda ortaya ç›kacak bu etkilerin ne-ler olabilece¤ini, konu ile ilgili son dönemde yap›lan yay›nlar çerçevesin-de tart›flmay› amaçlamaktad›r. Ancak çok farkl› konulardaki geliflmeleri tek bir çal›flmaya s›¤d›rman›n zorluklar› nedeniyle çal›flmada, daha çok Covid-19 sürecinin yüksekö¤retimde ö¤retim, araflt›rma ve uluslararas›-laflma üzerine etkilerine odaklan›lm›flt›r. Odaklan›lan konularda yap›lan mevcut tart›flmalar çerçevesinde, Türkiye yüksekö¤retim sistemine yöne-lik baz› tespit ve öneriler de ortaya konulmufltur.
Anahtar sözcükler:Araflt›rma, Covid-19, ö¤retim, uluslararas›laflma, yük-sekö¤retim.
Covid-19, which emerged in Wuhan, China at the end of 2019 and has turned into a pandemic in a short time, has brought many social prob-lems. It is clear that it will also have some short and long term effects in the field of higher education. Based on the recent publications, the cur-rent study aims to discuss what these effects will be in diffecur-rent dimen-sions of higher education. However, due to the difficulties of covering so many different pandemic-related developments within a single study, the current study focuses more on the effects of the Covid-19 process on teaching, research and internationalization in higher education. Based on the recent discussions on these focal themes, recommendations are made specifically for the Turkish higher education system.
Keywords:Covid-19, higher education, internationalization, research, teaching.
‹letiflim / Correspondence:
Doç. Dr. Sedat Gümüfl
Jens Chr. Skous Vej 4 Building 1483,
Yüksekö¤retim Dergisi / Journal of Higher Education (Turkey), 10(3), 249–259. © 2020 Deomed Gelifl tarihi / Received: Haziran / June 12, 2020; Kabul tarihi / Accepted: Eylül / September 16, 2020
Bu makalenin at›f künyesi / Please cite this article as: Çal›ko¤lu, A., & Gümüfl, S. (2020). Yüksekö¤retimin gelece¤i: Covid-19’un ö¤retim, araflt›rma ve uluslararas›laflma konular›ndaki etkileri. Yüksekö¤retim Dergisi, 10(3), 249–259.
Özet Abstract
Ç
Ç
in Halk Cumhuriyeti’nin Vuhan kentinde 2019 y›l› sonunda ortaya ç›kan ve k›sa zamanda dünyan›n ne-redeyse tamam›na yay›larak bir pandemiye dönüflen Covid-19 salg›n›, birçok toplumsal problemi de beraberinde getirmifltir. Bu problemlerin en önemli nedenlerinden birisi, salg›n›n yay›l›m h›z›n› düflürmek amac›yla birçok ülkenin, çe-flitli hizmet alanlar›n›n k›s›tland›¤› s›k› karantina tedbirleri uygulamas›d›r. Uygulanan s›k› tedbirler ve salg›n›n getirdi¤i yeni hayat biçimi nedeniyle Covid-19’un; ekonomi, iletiflim, ulafl›m ve e¤itim baflta olmak üzere birçok alanda oldukça cid-di ve uzun sürmesi muhtemel etkilerinin oldu¤u söylenebilir (Haleem, Javaid, Vaishya ve Deshmukh, 2020; Üstün ve Öz-çiftçi, 2020). Bu süreçten olumsuz etkilenen alanlardan birisi de flüphesiz e¤itim alan›d›r. Salg›n sürecinde toplam 150’denfazla ülke, ilk ve orta dereceli okullar ile üniversitelerde e¤iti-me ara vermifltir. Baz› ülkelerde yerel düzeyde ve/veya e¤itim kademesine özel al›nan tedbirlerle birlikte, 1 milyar 725 mil-yonun üzerinde ö¤rencinin bu süreçten etkilendi¤i bildiril-mifltir (UNESCO, 2020a). Bu kapsamda, pandemi sürecinde yaflananlar›n e¤itim-ö¤retim faaliyetlerinin farkl› boyutlar›na yönelik küresel etkilerinin oldu¤u ve bu etkilerin baz› kal›c› izler b›rakabilece¤i söylenebilir.
Salg›n›n büyüklü¤ü ve h›z›, birçok ülkeyi okul ortam›nda gerçeklefltirilemeyen yüz yüze e¤itimden do¤an kay›plar› azalt-mak için uzaktan ö¤retim temelli çözümlere yöneltmifltir. Dün-yan›n büyük bir k›sm›nda Covid-19 pandemisinin görülmesinin ard›ndan, Millî E¤itim Bakanl›¤› (MEB) 23 Mart 2020 tarihi itibar› ile televizyon ve internet arac›l›¤›yla ilk ve orta dereceli
okullar için uzaktan ö¤retim sürecini bafllatm›flt›r (MEB, 2020). MEB, bu süreçte ayr›ca uzaktan ö¤retim için mevcut E¤itim Bi-liflim A¤› (EBA) altyap›s›n›n güçlendirilmesi ve ö¤rencilere üc-retsiz internet paketi sa¤lanmas›, ortaö¤retime ve yüksekö¤reti-me geçifl için haz›rlanan ö¤rencilere uzaktan ö¤retim yoluyla ilave kurslar›n düzenlenmesi, ö¤rencilerin ve ailelerinin ruh sa¤l›¤› ve iyi olufllar›n›n psikolojik destek kanallar› arac›l›¤›yla, ö¤retmenlerin mesleki gelifliminin ise uzaktan e¤itim yoluyla desteklenmesi ve mesleki e¤itimdeki üretim ve araflt›rma kapa-sitesinin gelifltirilerek salg›nla mücadeleye, çeflitli medikal ürün-lerin üretimi ile destek verilmesi gibi farkl› alanlardaki tedbirle-ri yürürlü¤e koymufltur (Ozer, 2020a, 2020b, 2020c). Benzer flekilde, Yüksekö¤retim Kurulu (YÖK) da 23 Mart 2020 tari-hinden itibaren kendi bünyesinde oluflturdu¤u aç›k ders havu-zu, TRT ile yap›lan ifl birli¤i ve üniversitelerin çevrimiçi imkan-lar› çerçevesinde uzaktan ö¤retime geçildi¤ini aç›klam›flt›r (YÖK, 2020a). Türkiye dahil birçok farkl› ülkede salg›n›n de-vam etme ihtimali nedeniyle uzaktan ö¤retim faaliyetlerinin önümüzdeki dönemlerde de temel ya da destekleyici unsur ola-rak kullan›l›p yayg›nlaflt›r›lmas›na yönelik tedbirler al›nd›¤› bi-linmektedir. Tüm bu yaflananlar, son y›llarda geleneksel (yüz yüze) e¤itim-ö¤retim anlay›fl›na yönelik ortaya konulan elefltiri ve tart›flmalar›n ilerleyen günlerde h›zlanarak devam edece¤ine iflaret etmektedir (Li ve Lalani, 2020).
Covid-19 salg›n›n›n misyon, e¤itim süreci, yönetim, finans-man gibi alanlarda temel e¤itim kademelerinden oldukça farkl›-laflan yüksekö¤retim alan› için, uzaktan ö¤retimin yayg›nlaflma-s›n›n ötesinde baz› tart›flmalar› tetiklemesi ve etkiler b›rakmas› ise kuvvetle muhtemeldir. Örne¤in, salg›n›n etkisi ile t›p, ecza-c›l›k, biyomedikal, çevre ve sürdürülebilirlik gibi alanlar›ndaki sorunlara yönelik araflt›rmalara olan ihtiyac›n daha da artaca¤› beklenmektedir (Haleem vd., 2020). Di¤er taraftan OECD’nin hükümetlerin salg›nla nas›l mücadele etti¤ine yönelik yapt›¤› bir ankete göre, Avrupa Komisyonu, salg›n nedeniyle Avrupa’daki devletler ve özel kurulufllarca yap›lan araflt›rma gelifltirme yat›-r›mlar›n›n 3.9 milyar Euro azalaca¤›n› tahmin etmektedir (Zu-baflcu, 2020). Salg›n›n birçok ülkede meydana getirdi¤i ekono-mik sorunlar›n etkisi göz önünde bulunduruldu¤unda, önümüz-deki dönemde araflt›rma kaynaklar›na eriflimde ve öncelikli alan-lar›n belirlenmesinde baz› de¤iflimler yaflanmas› muhtemeldir. Benzer flekilde, hem fon k›s›tlamalar› hem de ulafl›m alan›nda al›nan tedbirler nedeniyle, üniversiteler ve akademisyenlerin uluslararas› iflbirli¤ine yönelik hareketlili¤inde önemli bir dur-gunluk beklenmektedir (Marinoni ve van’t Land, 2020). Ayr›ca, yüksekö¤retimde son birkaç on y›lda önemli bir gelir ve insan kayna¤› konusu haline gelen uluslararas› ö¤renci hareketlili¤i-nin de bu süreçten olumsuz etkilenece¤i görülmektedir.
Belirtilen sorun alanlar›n›n yan› s›ra, Covid-19 salg›n› süre-cinin yüksekö¤retimde baz› olumlu etkiler b›rakmas› da
müm-kün görünmektedir. Örne¤in, uluslararas› bilimsel bilgi paylafl›-m›n›n virüsle mücadelede önemli bir paya sahip olmas› sebebiy-le, salg›n sonras›nda bilimsel bilgiye aç›k eriflim ve küresel so-runlar için ifl birli¤i çabalar›nda yükselen bir hareketlilik bekle-nebilir (UNESCO, 2020b). Ayr›ca, farkl› uzaktan ö¤retim yön-temlerinin k›sa sürede birçok disiplinde kullan›lmaya bafllanma-s› ve teknolojinin e¤itim faaliyetlerine daha ekili flekilde enteg-re edilmesine yönelik çabalar›n h›zlanmas› ile birlikte uzaktan ö¤retime yönelik müfredat ve içerik üretiminin artmas›, ö¤re-tim elemanlar›n›n teknoloji kullan›m becerilerinin geliflmesi ve alternatif ölçme-de¤erlendirme modellerinin yayg›nlaflmas› gi-bi ö¤retim faaliyetlerine yönelik olumlu beklentiler de söz ko-nusudur (Lau, Yang ve Dasgupta, 2020).
Yukar›da k›saca özetlenen geliflme ve beklentiler dikkate al›nd›¤›nda, Covid-19 salg›n›n›n yüksekö¤retimin farkl› boyutla-r›nda k›sa ve uzun süreli etkilerinin olaca¤› aç›kt›r. Mevcut çal›fl-ma, bu etkilerin neler olabilece¤ini, konu ile ilgili son dönemde yap›lan yay›nlar çerçevesinde tart›flmay› amaçlamaktad›r. Ancak çok farkl› konulardaki geliflmeleri tek bir çal›flmaya s›¤d›rman›n zorluklar› nedeniyle, daha çok Covid-19 sürecinin yüksekö¤re-timde ö¤retim, araflt›rma ve uluslararas›laflma üzerine etkilerine odaklanacakt›r. Çal›flmada ifade edilen geliflme ve beklentiler de¤erlendirilirken, yüksekö¤retimdeki geliflmelerin politik ve ekonomik sistemlerle do¤rudan iliflkili oldu¤u ve farkl› ülkeler-de bu konulardaki durumun çeflitlilik içerebilece¤i göz önünülkeler-de bulundurulmal›d›r. Dünyada farkl› co¤rafyalarda bulunan, fark-l› amaç ve beklentilerdeki 200 milyonun üzerindeki ö¤renciye 20 binden fazla kurumla hizmet veren yüksekö¤retim sektörü, oldukça de¤iflken ve parçal› bir yap›dad›r (Altbach ve de Wit, 2020). Bu nedenle, mevcut çal›flmadaki öngörülerin genellene-bilir olamayaca¤› gerçe¤inin ak›lda tutulmas› yararl› olacakt›r.
Covid-19 ve Dünyada Yüksekö¤retim
Ö¤retimCovid-19 salg›n›n›n yüksekö¤retim kurumlar›n›n faaliyet-leri ile ilgili en önemli etkifaaliyet-lerinden birisi flüphesiz ö¤retimin uzaktan yap›lmas›na yönelik çal›flmalar olmufltur. Birçok ül-kede üniversiteler, belirli alanlarla s›n›rl› olan aç›k ve/veya uzaktan ö¤retim altyap›lar›n› programlar›n geneline yayma ya da yeni bir uzaktan ö¤retim altyap›s› kurma yoluna gitmifller-dir. Bu kapsamda, ö¤retim elemanlar›ndan dersleri efl zaman-l› ve/veya efl zamanzaman-l› olmayan biçimde, farkzaman-l› uzaktan ö¤retim yöntemleri kullanarak yapmalar› istenmifl ve kampüslerde ya-p›lamayan yüz yüze ö¤retim ve ölçme-de¤erlendirme faaliyet-lerinin bu flekilde gerçeklefltirilmesine çal›fl›lm›flt›r (Amema-do, 2020).
Uzaktan ö¤retim, salg›n döneminde derslerin yürütülme-si için gerekli bir alternatif olarak ortaya ç›km›flt›r. Ancak bu
dönemde gerçeklefltirilen ö¤retim faaliyetlerinin, özellikle uygulamaya dayal› beceriler ve sosyal iliflkiler gelifltirme ko-nusunda ne derece faydal› oldu¤u ve salg›n›n ard›ndan uzak-tan ö¤retimin hangi boyutlarda, ne flekilde devam edece¤inin tart›fl›lmas›nda yarar vard›r. Uzaktan ö¤retimin salg›n öncesi dönemde de birçok yüksekö¤retim kurumunda farkl› araçlar üzerinden yüz yüze e¤itimi destekleyici bir unsur olarak kul-lan›ld›¤› bilinmektedir (Donavant, 2009; Ho, 2020). Di¤er ta-raftan, tamamen uzaktan ö¤retime dayal› programlar›n etkili-li¤i uzun y›llard›r tart›fl›lmaktad›r. Örne¤in; literatürde uzak-tan ö¤retimin yüz yüze e¤itime oranla daha fazla ö¤renci ter-ki oranlar›na sahip oldu¤una yönelik bulgular mevcuttur (Perrotta, 2020; Yuan ve Powell, 2013). Benzer flekilde uygun ders içeriklerini belirleme ve haz›rlama, sosyal etkileflimi ve etkili iletiflimi sa¤lama, çevredeki ve teknolojik araçlardaki dikkat da¤›t›c›larla bafla ç›kabilme, uygun ölçme-de¤erlendir-me yöntemlerini kullanabilölçme-de¤erlendir-me, ö¤renci mahremiyetine du-yarl› bir ortam oluflturma gibi konularda, hem efl zamanl› olan hem de olmayan uygulamalarda baz› sorunlar yaflanabildi¤i ve bu sorunlar›n uzaktan ö¤retimin etkilili¤ini azaltt›¤› yönünde tart›flmalar da vard›r (Ho, 2020; Lau vd., 2020; Perrotta, 2020; Yuan ve Powell, 2013). Ancak, uzaktan ve yüz yüze ö¤-retimin etkili¤i konusunda yap›lan çal›flmalar›n büyük ço¤un-lu¤u her iki yöntemin kullan›ld›¤› uygulamalar içerisinde de hem baflar›l› hem de baflar›s›z olanlar oldu¤unu göstermekte-dir (Zhao, Lei, Yan, Lai ve Tan, 2005). Yani, uzaktan ö¤retim uygulamalar›n›n tek bafl›na ö¤renmeyi olumlu ya da olumsuz olarak etkiledi¤ini söylemek zordur. Ancak, Covid-19 süre-cinde ortaya ç›kan durumun haz›rl›ks›z yakalan›lan bir “acil uzaktan ö¤retim” örne¤i oldu¤u düflünüldü¤ünde bu süreçte baz›lar› yukar›da bahsedilen sorunlarla s›kl›kla karfl›lafl›lm›fl olma ihtimalinin oldukça yüksek oldu¤u söylenebilir (Hod-ges, Moore, Lockee, Trust ve Bond, 2020).
Genel olarak salg›n döneminde yüksekö¤retimde kullan›-lan uzaktan ö¤retim uygulamalar›n›n, öncelikle kriz duru-munda kullan›lan bir acil çözüm olarak görülmesi mümkün-dür. Bu kapsamda, ö¤renci ve toplum sa¤l›¤› ön plana al›na-rak, dünyan›n her taraf›ndan birçok hükümet ve yüksekö¤re-tim kurumu, teknoloji altyap›s›na yat›r›m yapm›fl ve ö¤renme kay›plar›n›n asgari düzeye indirilmesi amaçlanm›flt›r. Ancak, hem yap›lan yat›r›mlar›n hem de ö¤retim elemanlar›n›n bu süreçteki çaba ve ö¤renmelerinin gelece¤e yönelik baz› etki-leri olaca¤› da muhakkakt›r. Bu kapsamda, uzaktan ö¤retim uygulamalar›n›n zamanla artmas›, özellikle de harmanlanm›fl modellerin daha yayg›n flekilde kullan›lmaya bafllanmas› ol-dukça muhtemeldir (Erkut, 2020). Dolay›s›yla önümüzdeki dönemde de kurumlar›n, hem teknolojik altyap›n›n güçlendi-rilmesi hem de insan kayna¤›n›n gelifltigüçlendi-rilmesi konular›na ya-t›r›m yaparak, teknolojik araçlar›n ve uzaktan ö¤retim
uygu-lamalar›n›n daha etkili bir flekilde kullan›lmas›n› sa¤lamalar› gerekecektir. Bu süreçte, uzaktan ö¤retim uygulamalar› konu-sunda uzun y›llard›r araflt›rmalar›n yap›ld›¤›, modellerin ge-lifltirildi¤i ve baflar›l› ya da baflar›s›z unsurlar›n ortaya konul-maya çal›fl›ld›¤› unutulmamal›d›r (Means, Bakia ve Murphy, 2014; Moore, 1973; Simonson, Schlosser ve Orellana, 2011). Dolay›s›yla, yüksekö¤retim kurumlar›n›n ö¤retim faaliyetleri ile ilgili olarak yapacaklar› her türlü de¤iflim plan›n›n, eldeki araçlar› de¤erlendirme iste¤i ya da salt bir teknoloji ve uzak-tan ö¤retim entegrasyonu hevesinden ziyade, ö¤renmeyi des-tekleme ve gittikçe çeflitlenen ö¤renci ihtiyaçlar›na cevap ve-rebilme motivasyonu ile gerçekleflmesi ve konu ile ilgili mev-cut bilimsel bilgilerden faydalan›larak gelifltirilmesi oldukça önemlidir.
Araflt›rma
Covid-19 salg›n›n›n, toplumsal sorunlarla mücadelede bi-limsel araflt›rmalar›n önemini bir defa daha ortaya ç›kard›¤› muhakkakt›r. Salg›n›n ilk döneminden itibaren, virüsün yay›-l›m› ile ilgili veriler ve virüsü tan›maya yönelik bilimsel çal›fl-malar›n sonuçlar›, üniversiteler ve araflt›rma kurulufllar› tara-f›ndan toplumla paylafl›larak, hem toplum bilgilendirilmifl hem de salg›n›n yay›lma h›z›n›n düflürülmesine yönelik çaba-lar desteklenmifltir (Marinoni ve van’t Land, 2020). Dahas›, birçok kaynak, hastal›kla ilgili en kesin çözümün afl› çal›flma-lar› sonucunda sa¤lanabilece¤ini ifade etmifl ve modern t›p araflt›rmalar›n›n bu tür bir küresel krizi bitirmedeki rolüne vurgu yapm›flt›r (Baker, 2020). Bu durumun üniversitenin araflt›rma misyonunu ön plana ç›kararak, gerekli destek sa¤-land›¤›nda bilimsel araflt›rmalar›n toplumun genelini ilgilen-diren sorunlar›n çözümünde anahtar rolünü oynayabilece¤ini bir defa daha gösterdi¤i söylenebilir.
Araflt›rma rolünün bu flekilde öne ç›kmas›yla birlikte, ha-lihaz›rda var olan, üniversite-kamu-sanayi kurulufllar› ifl birli-¤i arac›l›¤›yla uygulanabilir bilginin teknoloji ve ürüne dönüfl-türülmesi (Gibbons vd., 1994) yönündeki e¤ilimlerin, yak›n zamanda daha da h›z kazanmas› beklenebilir. Örne¤in; Ohio Eyalet Üniversitesi uluslararas› iliflkiler profesörü Caroline Wagner, araflt›rmac›lar›n bu süreci bilimsel araflt›rmalar›n mali olarak daha uzun süreli ve daha rahat bir flekilde destek-lenmesi için dayanak noktas› olarak gösterebileceklerini be-lirtmektedir (Baker, 2020). Di¤er taraftan, salg›nla gelen eko-nomik sorunlar, araflt›rmalara sa¤lanacak mali deste¤in kay-na¤›, miktar› ve desteklenecek araflt›rmalar›n türü konular›n-daki tart›flmalar› da beraberinde getirmektedir. Dahas›, dün-yan›n birçok ülkesinde, harç geliri getirecek yerel ve uluslara-ras› ö¤renci kay›tlar›ndaki belirsizlik nedeniyle, üniversitele-rin yeni araflt›rmac› istihdam›n› durdurduklar› ifade edilmek-tedir (Altbach ve de Wit, 2020).
Araflt›rman›n bir baflka önemli kayna¤› olan kamu ve özel kurulufl fonlar›ndaki muhtemel azalman›n da tart›flma konusu haline geldi¤i görülmektedir. Baz› kaynaklar, araflt›rmalara sa¤lanan mali deste¤in hem kamu hem de özel sektör baz›nda azalaca¤›n› tahmin ederken, baz›lar› ise azalman›n daha çok özel kurulufllarca sa¤lanan desteklerde gerçekleflmesini olas› görmektedir (Baker, 2020; Zubaflcu, 2020). Prof. Wagner’e göre, daha önceki ekonomik buhran dönemlerinde geliflmifl ülkeler ço¤unlukla araflt›rma gelifltirme yönündeki kamu yat›-r›mlar›n› korumaya çal›fl›rken, özel sektör, krizlerin etkisini daha derin hissetmesi nedeniyle, genellikle araflt›rma gelifltir-me desteklerini k›sma yoluna gitmifltir (Baker, 2020). Böyle bir durumda, kamu kaynaklar› k›s›tl› olan geliflmekte olan ül-kelerin, araflt›rma gelifltirme yat›r›mlar› ile ilgili önceliklerini nas›l belirleyeceklerinin daha da önem kazanmas› beklenebi-lir. Di¤er taraftan, salg›n›n toplumlar›n ço¤unlu¤unu do¤ru-dan ilgilendiren özel ve acil sorunlar getirmesi, hem geliflmifl hem de geliflmekte olan ülkelerde, kamu ve özel kurulufllar›n destek verilecek araflt›rmalar konusunda daha seçici davrana-rak belirli alanlar› ön plana ç›karmalar›n› da beraberinde ge-tirebilir.
Öneminin artmas› beklenen araflt›rma alanlar› içerisinde t›p, sa¤l›k ve yaflam bilimleri çal›flmalar›n›n ilk s›ralarda yer alaca¤› anlafl›lmaktad›r (Altbach ve de Wit, 2020). Hastal›¤›n tedavisinde etkili olacak ilaç ve afl› çal›flmalar› için flimdiden çok say›da ülkenin çal›flmalara bafllam›fl oldu¤u görülmekte-dir. Bu çal›flmalar›n hastal›¤›n engellenmesi konusundaki ro-lü ile birlikte, ekonomik getiri potansiyelinin de bu alandaki yo¤unlaflmada itici güç oldu¤u söylenebilir (Le vd., 2020). Di¤er taraftan, salg›n ve sonras›nda beklenen küresel ekono-mik sorunlar, devletlerin ekoloji, sürdürülebilirlik, g›da ve ta-r›m gibi alanlardaki yeterlilikleri ile ilgili tart›flmalar› da bera-berinde getirmifltir. S›k› karantina koflullar› ile birlikte ticaret ve üretimin aksamas›, küresel kriz anlar›nda ülkelerin temel sa¤l›k ve güvenlik koflullar›nda yaflam› devam ettirebilme ko-nusundaki durumlar›n› gözden geçirmelerine sebep olmakta-d›r (Nicola vd., 2020; Ortafl, 2020). Bu nedenle, hükümetle-rin g›da güvenli¤i, sürdürülebilir ekolojik tar›m ve benzeri konularla ilgili araflt›rmalara yönelik desteklerini de uzun va-dede art›rmas› beklenebilir.
Yukar›daki beklentiler de¤erlendirildi¤inde, Covid-19 salg›n›n›n, bilimsel araflt›rmalar›n toplumsal ve küresel krizle-rin çözümündeki rolünün alt›n› bir defa daha güçlü bir biçim-de çizerek, baflta t›p ve sa¤l›k olmak üzere birçok alanda bi-limsel araflt›rmay› teflvik etmesi nedeniyle, yüksekö¤retimin araflt›rma rolü üzerinde olumlu etkilerinin olmas› mümkün görünmektedir. Ancak, yaflanmas› muhtemel ekonomik so-runlar›n, yüksekö¤retimdeki halihaz›rda var olan eflitsizlikleri
nas›l etkileyece¤i sorusu göz önünde bulundurulmal›d›r. Alt-bach ve de Wit’in (2020) de belirtti¤i gibi, gelir kaynaklar›n› çeflitlendirmifl, küresel ve ulusal düzeyde tan›n›rl›¤› yüksek olan üniversitelerin, bu süreçten daha az yara alarak hatta bel-ki güç kazanarak ç›kmas› ve araflt›rma(c›) kaynaklar›n› gelifltir-meleri muhtemeldir. Fakat özellikle az geliflmifl veya gelifl-mekte olan birçok ülkede, h›zla yay›lan özelleflme e¤ilimi ne-deniyle özel üniversiteler yayg›nlaflmakta ve/veya yüksekö¤-retim kurumlar› araflt›rmac›lar› istihdam etmede ve araflt›rma-lara mali destek sa¤lamada kurum d›fl› fonaraflt›rma-lara ve ö¤renci harç gelirlerine daha fazla ihtiyaç duyar hale gelmektedir. Bu nok-tada, salg›n sonras› geliflmelerin, ancak güçlü olan›n hayatta kalabildi¤i bir yüksekö¤retim ortam› yaratmas› ve özel/d›fl kaynaklara ba¤›ml› kurumlar›n ve bu kurumlardaki araflt›rma-c›lar›n çal›flmalar›n› olumsuz etkileme ihtimali de göz önünde bulundurulmal› ve bunu önleyecek destek tedbirleri hayata geçirilmelidir (Altbach ve de Wit, 2020). Benzer flekilde, des-teklenecek araflt›rma alanlar›n›n da kapsay›c› bir çeflitlilik içermesinde yarar görülmektedir. Mevcut durumda, gelir ge-tiren fen bilimleri, teknoloji ve mühendislik alanlar›, yükse-kö¤retimde desteklenen araflt›rmalar›n içerisinde önemli bir yer kaplad›¤›ndan, sosyal alanlardaki çal›flmalara oranla göre-ce daha yayg›n desteklenmektedir (Cantwell ve Kauppinen, 2014). Gelir getirmesi muhtemel t›p ve sa¤l›k alan› araflt›rma-lar›n›n da bu süreçte güç kazanarak ilerlemesi mümkün gö-rünmektedir. Ancak salg›n bunlar›n yan›nda; e¤itim, toplum psikolojisi, halk sa¤l›¤›, iletiflim, g›da güvenli¤i gibi alanlarda da nitelikli çal›flmalara ihtiyaç duyuldu¤unu aç›kca ortaya koymaktad›r. Bu nedenle, hükümetlerin ve araflt›rma destek-çisi di¤er kurulufllar›n, hem ulusal hem de uluslararas› düzey-de bu tür alanlardaki çal›flmalara da düzey-destek sa¤layarak, araflt›r-ma fonlar›ndaki çeflitlili¤i güçlendirmesi yararl› olacakt›r. Bu noktada, araflt›rma destekçisi kurulufllar›n, yay›nlara aç›k eri-flim ve kurumsal ya da uluslararas› araflt›rma iflbirliklerinin teflvik edilmesi konular›nda da inisiyatif almas› beklenebilir.
Uluslararas›laflma
Covid-19 salg›n›n›n yüksekö¤retim üzerindeki baflka bir önemli etkisinin de üniversitelerin uluslararas›laflma faaliyet-leri ile ilgili oldu¤u söylenebilir. Salg›nla birlikte, birçok ülke s›n›rlar›n› kapatarak uçufl yasaklar›/k›s›tlamalar› getirmifltir (Linney, 2020). Bunun yan›nda, salg›n›n ekonomik etkilerinin ve güvenli uçak yolculu¤u konusundaki belirsizliklerin, ulus-lararas› seyahati bir süre daha olumsuz etkilemesi beklenmek-tedir. Uluslararas› Hava Tafl›mac›l›k Birli¤i (IATA) salg›n es-nas›nda yapt›¤› bir çal›flmada, son dönemde uçak yolculu¤u yapanlar›n %40’›n›n tekrar uçak yolculu¤u yapmak için alt› ay ve daha fazla bir süreli¤ine beklemeyi, %69’unun ise mali du-rumlar› düzelene kadar uçak yolculuklar›n› ertelemeyi
planla-d›klar›n› ortaya koymufltur (IATA, 2020). Bu durumda, yük-sekö¤retimde uluslararas›laflman›n en önemli araçlar›ndan bi-ri olan fiziksel hareketlili¤in olumsuz etkilenmesi kaç›n›lmaz-d›r. Ancak, bu durumun uzun vadeli etkileri konusunda fark-l› bak›fl aç›lar› oldu¤u görülmektedir. Bu durumun geçici bir süreç olaca¤› ve belli bir süre sonra büyük ölçüde eski norma-le geri dönünorma-lece¤ini öngörennorma-lerin (Altbach ve de Wit, 2020; Ilieva ve Raimo, 2020) yan› s›ra bu durumun mevcut uluslara-ras›laflma anlay›fl›n› farkl› aç›lardan ciddi flekilde de¤ifltirece¤i yönünde öngörüler de mevcuttur (Dennis, 2020; Mitchell, 2020).
Azalan uluslararas› hareketlili¤in etkileyece¤i alanlar›n ba-fl›nda flüphesiz uluslararas› ö¤rencilerle ilgili konular gelmek-tedir. Studyportals’da yap›lan bir çal›flmada, e¤itimlerine yurtd›fl›nda devam etmek isteyen uluslararas› ö¤renci adayla-r›na Covid-19 süreci ile ilgili görüflleri sorulmufltur. Çal›flma-ya kat›lan 849 cevaplay›c›dan %36’s›, salg›n sebebiyle yurtd›-fl› planlar›n› de¤ifltirdiklerini belirtmifllerdir. Aday ö¤rencile-rin hangi alternatif seçenekleri de¤erlendirdikleri sorusuna verilen cevaplarda, yurtd›fl› planlar›n› sonraki y›la/y›llara erte-leme ve çevrimiçi bir programa kaydolma en çok tercih edi-len seçenekler olurken, ilgili kat›l›mc›lar›n %21’i üniversite e¤itimlerine yurtd›fl› yerine kendi ülkelerinde devam etmeyi, %11’i ise farkl› bir ülkeye gitmeyi de¤erlendirdi¤ini belirt-mifltir (Studyportals, 2020a). Ayn› çal›flman›n daha önce pay-lafl›lan bir baflka raporuna göre, uluslararas› ö¤renci adaylar›-n›n bu süreçte en büyük endifleleri s›ras›yla ulafl›m k›s›tlama-lar› (%82), ailelerinin e¤itim için ay›rd›kk›s›tlama-lar› bütçede azalma (%67) ve yurtd›fl›nda e¤itim alman›n daha maliyetli hale gel-mesi (%43) olarak bulunmufltur (Studyportals, 2020b). Ben-zer flekilde, kurumsal görüfller de salg›n sonras›nda uluslarara-s› ö¤renci say›uluslarara-s›ndaki muhtemel düflüfle vurgu yapmaktad›r. Quacquarelli Symonds’in (QS) yüksekö¤retim idari çal›flanla-r› ile yapt›¤› bir ankette, cevaplay›c›laçal›flanla-r›n %50’si Covid-19 sal-g›n›n›n kurumlar›na baflvuran uluslararas› ö¤renci adaylar› ile ilgili y›k›c› hasara sebep olaca¤›n› belirtmiflken (Linney, 2020), Studyportals’›n (2020c) 170 yüksekö¤retim kurumu ile yapt›¤› bir çal›flmada 2020 güz dönemi uluslararas› ö¤renci kay›tlar›nda dikkate de¤er düflüfl bekleyen kat›l›mc›lar›n oran› %83 olmufltur. Özetle Covid-19 salg›n›n›n ard›ndan bir süre fiziksel hareketlili¤e dayal› uluslararas› ö¤renci say›lar›nda ciddi düflüfller olaca¤› art›k bilinen bir gerçektir. Uluslararas› e¤itim talebinin ne kadar›n›n online veya zamanla harman-lanm›fl e¤itim opsiyonlar›na yönelece¤i ya da baflka bir ifade ile uluslararas› ö¤renci hareketlili¤i konusunda tamamen yeni bir döneme girilip girilmeyece¤i konusunda ise net birfley söylemek için henüz erken oldu¤u söylenebilir. Bununla bir-likte, yüksekö¤retim kurumlar›n›n teknoloji entegrasyonu ve uzaktan ö¤retim alt yap›lar›n› güçlendirmek amac›yla büyük
yat›r›mlar yapt›klar› düflünüldü¤ünde, uluslararas› ö¤renci hareketlili¤inin de bu durumdan belli bir ölçüde etkilenece¤i-ni söylemek yanl›fl olmayacakt›r.
Salg›nla birlikte uluslararas› ö¤renci say›lar›nda beklenen ani düflüflün, baflta üniversitelerin finansal durumlar› olmak üzere, birçok aç›dan farkl› tart›flmalar› tetikleme ve baz› önem-li de¤iflimleri getirme potansiyeönem-li de mevcuttur. Örne¤in, bu durumun flimdiden uluslararas› ö¤rencileri salt gelir kayna¤› olarak gören anlay›fl üzerindeki tart›flmalar› güçlendirdi¤i söy-lenebilir. Covid-19 sonras› dönemin, toplumsal meflruiyetini yeterince oluflturamam›fl ve ço¤unlukla uluslararas› ö¤renci harçlar›na dayal› iflletmeci bir modeli benimseyen yüksekö¤re-tim kurumlar› için finansal riskler bar›nd›rd›¤› muhakkakt›r (de Wit, 2020). Bu tür kurumlar›n, belirtilen riskleri aflmak için bir yandan farkl› paydafllarla iliflkiler gelifltirerek kurumsal meflruiyetlerini art›r›rken, di¤er yandan da alternatif gelir kay-naklar›na odaklanmalar› gerekecektir. Ayr›ca mevcut süreç, son birkaç on y›ld›r yaflanan genel e¤ilimin aksine, yüksekö¤-retim kurumlar›n›n kamu kaynaklar›na daha fazla ba¤›ml› ola-caklar› bir dönemin bafllang›c› da olabilir (Witze, 2020). Di¤er taraftan, salg›n sonras› dönemde, ö¤rencilerin ailelerine yak›n olan s›n›r komflusu ülkelerin, deniz afl›r› ülkelere ciddi alterna-tifler olabilece¤i anlafl›lmaktad›r (Dennis, 2020). Bu durum, uluslararas› ö¤renci hareketlili¤inde son dönemde gündemde olan bölgesel çekim merkezi ülkelerin önemini daha da art›ra-bilir. S›k› vize politikalar› ve yüksek e¤itim ücretleri de gözö-nüne al›nd›¤›nda Amerika Birleflik Devletleri, Birleflik Krall›k ve Avustralya gibi geleneksel olarak yüksek say›da uluslararas› ö¤renci çeken ülkelerin bu süreçte daha fazla zarar görmeleri beklenebilir. Ancak, mevcut tart›flmalar›n yan› s›ra ülkelerin özellikle önümüzdeki dönemde hem salg›n› yönetebilme hem de uzaktan ve harmanlanm›fl e¤itim uygulamalar› aç›s›ndan ön plana ç›kabilme kapasitelerinin, uluslararas› ö¤renci çekme ko-nusunda belirliyici olaca¤› da aflikard›r.
Fiziksel hareketlili¤in azalmas› ile birlikte alternatif ulusla-raras› e¤itim modellerine olan ilginin en az›ndan belli bir sü-re ve oranda artmas› beklenmelidir. Halihaz›rda Bat› ülkele-rindeki sayg›nl›¤› yüksek üniversitelerin Do¤u’da uygulad›¤› mikro/flube/uydu kampüs uygulamalar›n›n ve bu uygulamala-ra yönelik kurumsal ortakl›k ve ifl birliklerinin daha önemli hale gelmesi muhtemeldir. Ayr›ca bu uygulamalar›n uzaktan veya harmanlanm›fl e¤itim uygulamalar›na entegre edilerek genifllemesi de alternatif bir çözüm yöntemi olarak ortaya ç›-kabilir. Mevcut durumda dünyan›n birçok yerinde üniversite-ler, gelecek y›l için kabul edecekleri ö¤rencilere ilk dönem ve-ya ilk y›l çevrimiçi kat›l›m, sonraki y›llarda yüz yüze kat›l›m fleklinde alternatifler sunmaya bafllam›fllar›d›r (Durrani, 2020). Uluslararas› ö¤renci hareketlili¤inin hem kampüslerin
çeflitli-li¤i hem de harekete kat›lan ö¤renciler için birçok farkl› geti-risi (Roy, Newman, Ellenberger ve Pyman, 2019) düflünüldü-¤ünde, hareketlili¤in tamamen çevrimiçine dönüflmesi, k›sa vade için makul bir beklenti olarak görülmemektedir. Ancak, zorunlu olarak geliflen ve ö¤rencilerin baz› dönemleri kendi ülkelerinden ayr›lmadan evlerinde sürdürebilecekleri, baz› dönemlerde ise kampüse giderek yüz yüze e¤itime kat›lacakla-r› harmanlanm›fl uygulamalakat›lacakla-r›n, en az›ndan belli bir grup uluslararas› ö¤reci için kal›c› bir alternatife dönüflmesi de mümkündür.
Uluslararas› ö¤renci hareketlili¤inin yan›nda, Covid-19 döneminde uluslararas›laflman›n olumsuz etkilenece¤i bir di-¤er muhtemel alan da uluslararas› araflt›rma ve kurumsal ifl birli¤ine yönelik çal›flmalard›r. Salg›n ile ortaya ç›kan ulafl›m k›s›tlamalar›, halihaz›rda birçok uluslararas› konferans ve bi-limsel etkinli¤in ertelenmesine/iptal olmas›na yol açm›flt›r (Marinoni ve van’t Land, 2020). Salg›n›n ekonomik sonuçla-r›n›n yüksekö¤retime yans›mas›yla birlikte, bilimsel ve ku-rumsal ifl birlikleri için ayr›lan bütçelerde k›s›tlamaya gidil-mesi de muhtemeldir. Böyle bir durumda, salg›n döneminde kullan›m› artan çevrimiçi çözümlerin yayg›nlaflmas›yla arafl-t›rmac›lar›n uzaktan bir araya gelerek ifl birli¤i yapmas› için uygun ortamlar yarat›labilir. Di¤er taraftan Covid-19 döne-minde ilaç ve afl›ya duyulan acil ihtiyac›n, araflt›rma sonuçla-r›n›n paylafl›m› ve aç›k bilim yönündeki fark›ndal›¤› art›rd›¤› görülmektedir. Avrupa Komisyonu (European Commission, 2020), Birleflmifl Milletler E¤itim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO, 2020b), Birleflmifl Milletler Ticaret ve Kalk›nma Konferans› (UNCTAD, 2020), Ekonomik Kalk›nma ve ‹flbir-li¤i Örgütü (OECD, 2020) ve Uluslararas› Ticaret Odas› (ICC, 2020) gibi uluslararas› örgütler, salg›nla birlikte bilim-sel çal›flmalar›n sonuçlar›na aç›k eriflimin ve kürebilim-sel sorunlar-la mücadelede ulussorunlar-lararas› araflt›rma iflbirliklerin önemini vurgulayan aç›klama ya da eylemlerde bulunmufllard›r. Olu-flan bu fark›ndal›¤›n, ilerleyen dönemde aç›k bilim hareketi-nin yayg›nlaflmas› yönünde olumlu etkileri beklenebilir.
Sonuç Yerine: Türkiye Yüksekö¤retim
Sistemi için Baz› Ç›kar›mlar
Türkiye’deki ilk Covid-19 vakas›n›n 11 Mart 2020’de aç›k-lanmas›n›n ard›ndan, Yüksekö¤retim Kurulu (YÖK) 13 Mart 2020 tarihinde, 16 Mart 2020 tarihinden itibaren üniversiteler-de e¤itim-ö¤retime üç haftal›¤›na ara verildi¤i duyurulmufltur (YÖK, 2020b). Bu karar›n ard›ndan, 18 Mart 2020 tarihinde yap›lan bas›n aç›klamas›nda, halihaz›rda 123 üniversitede uzak-tan e¤itim altyap›s›n›n oldu¤u, bu üniversitelerde çevrimiçi or-tamda 23 Mart 2020 tarihinden itibaren uzaktan e¤itimin bafl-layaca¤›, altyap›s› olmayan üniversiteler için de aç›k ders
mal-zemeleri havuzunun oluflturuldu¤u ve bu üniversitelerin de uy-gun kapasiteye sahip di¤er üniversitelerle yapacaklar› iflbirli¤i çerçevesinde eksiklerinin tamamlanaca¤› ifade edilmifltir. Ayn› aç›klamada, uygulamal› derslerdeki çal›flmalar›n ve ölçme-de-¤erlendirme faaliyetlerinin takvimi uygun zamanda s›k›flt›r›l-mak koflulu ile üniversitelere b›rak›lm›fl, ayr›ca bu süreçte mev-zuat, insan kayna¤›, içerik ve uygulama konusunda yap›lan ve planlanan çal›flmalar ile ilgili aç›klamalara da yer verilmifltir (YÖK, 2020a). Takip eden dönemde YÖK taraf›ndan kamuo-yu aç›klamalar›na devam edilerek s›ras›yla, 2019–2020 y›l› ba-har döneminin uzaktan e¤itim ile tamamlanaca¤› (YÖK, 2020c), çeflitli programlardaki uygulamal› derslerin ve stajlar›n uzaktan e¤itim araçlar›yla gerçeklefltirebilece¤i (YÖK, 2020d, 2020e, 2020f, 2020g), üniversitelerin 15 Haziran 2020 tarihin-den itibaren normal akademik takvimlerine dönebilecekleri (YÖK, 2020h), s›navlar›n yüz yüze de¤il dijital imkanlar veya ödev-proje gibi alternatif yöntemlerle gerçeklefltirilece¤i (YÖK, 2020i) ve bu s›navlar›n temel ilkeleri (YÖK, 2020j) du-yurulmufltur.
Yukar›daki kararlar incelendi¤inde, Covid-19 salg›n› döne-minde YÖK’ün Türkiye’de yüksekö¤retimin özellikle e¤itim-ö¤retim alan›nda belirleyici rol oynayarak üniversitelerdeki ifl-leyifli flekillendirildi¤i görülmektedir. Al›nan kararlar›n zaman içindeki de¤ifliminden hareketle, salg›n›n seyrine göre dinamik bir süreç yafland›¤› söylenebilir. Di¤er taraftan, bu süreçte yü-rütülen e¤itim-ö¤retim etkinlikleri ve al›nan baz› kararlar etki-lilik, nitelik, f›rsat ve imkan eflitli¤i aç›lar›ndan tart›fl›lmaktad›r. Karada¤ ve Yücel (2020), lisans düzeyindeki 17.939 ö¤renci ile yapt›klar› çal›flmalar›nda, Türkiye’deki üniversitelerin Covid-19 döneminde gerçeklefltirdikleri uzaktan e¤itim uygulamalar›-na iliflkin ö¤renci memnuniyetini araflt›rm›fllard›r. Bu çal›flma-n›n sonuçlar›na göre, ö¤rencilerin yaln›zca %63’ünün evinde internet ba¤lant›s›n›n ve %66’s›n›n bilgisayar›n›n/tabletinin ol-du¤u, %23’ünün ise uzaktan e¤itimini sürdüremedi¤i bulun-mufltur. Bu sonuç, teknolojik imkanlara eriflim f›rsat› olmayan önemli bir ö¤renci kitlesinin varl›¤›n› göstermektedir. Her ne kadar YÖK (2020k) taraf›ndan üniversite ö¤rencilerine bu sü-reçte 6 GB’l›k “uzaktan e¤itime destek kotas›” sa¤lanm›fl olsa da üniversiteler taraf›ndan yayg›n kullan›lan uzaktan e¤itim araçlar›n›n (Zoom, Microsoft Teams, Youtube vb.) destek kap-sam›n›n d›fl›nda kalm›fl olmas› nedeniyle, çok say›da ö¤rencinin bu destekten yeterince yararlanamam›fl olmas› muhtemeldir.
Bu süreçte yaflanmas› muhtemel bir di¤er sorun, ö¤rencile-rin dijital okur-yazarl›k becerileri aras›ndaki farklar›n, uzaktan ö¤renme süreçlerine etkisi ve bunun mevcut eflitsizlikleri de-rinlefltirmesidir. Uluslararas› literatürde, yüksekö¤retim de da-hil olmak üzere çeflitli ö¤retim kademelerindeki ö¤rencilerin teknolojik imkanlara eriflim ve dijital okur-yazarl›k
becerilerin-deki farkl›l›klar›n, akademik baflar› üzerinde etkili oldu¤unu gösteren çok say›da çal›flma bulunmaktad›r (Robinson, Wiborg ve Schulz, 2018; Roche, 2017; Vigdor ve Ladd, 2010). Türki-ye’de de ö¤renciler aras› dijital uçurum ve bölünmenin, ö¤ren-me süreç ve ç›kt›lar›na olumsuz etkilerinin belirgin flekilde göz-lendi¤i ve bu etkilerin Covid-19 uzaktan ö¤retim sürecinde da-ha da yayg›nlaflt›¤›, alan uzmanlar›nca ifade edilmektedir (Ar›k, 2020; Salman, 2020). F›rsat ve imkan eflitli¤i ile ilgili olarak, Eren (2020) de benzer flekilde, YÖK’ün süreçte ö¤rencilere ta-n›d›¤› kay›t dondurma ya da erteleme hakk›na dikkat çekmifl, bu karar›n e¤itime eriflimde eflitsizlikleri art›racak flekilde uygu-lanmamas› gerekti¤ini vurgulam›flt›r. Bu kapsamda, uzaktan e¤itim ve teknoloji entegrasyonu konusunda planlamalar yap›-l›rken ö¤rencilerin teknolojik araçlara eriflim ve bu araçlar› kul-lanabilme konusundaki farkl›l›klar›n›n dikkate al›nmas› ve de-zavantajl› ö¤renci gruplar› için çok daha güçlü destek mekaniz-malar›n›n harekete geçirilmesi gerekmektedir. Aksi durumda h›zl› bir teknoloji entegrasyonu sürecinin, mevcut sosyal eflit-sizliklerin e¤itim ç›kt›lar›na yans›mas›n› daha da güçlendirme potansiyeli oldu¤u unutulmamal›d›r (Krumsvik, 2008; Wars-chauer, Knobel ve Stone, 2004).
YÖK (2020l), Covid-19 salg›n› dönemindeki uzaktan ö¤re-tim uygulamalar›n›n de¤erlendirildi¤i bir aç›klama yay›nlaya-rak, ço¤unlu¤u 23 Mart 2020 tarihinde olmak üzere, 189 üni-versiteden 187’sinin en geç 6 Nisan 2020 tarihi itibar› ile uzak-tan ö¤retime geçti¤ini ve “üniversitelerin bu süreçte uzakuzak-tan ö¤retime h›zl› geçifl sa¤lad›¤›n›” belirtmifltir. Ayn› aç›klamada YÖK, 2019–2020 bahar dönemindeki derslerin %90.1’inin uzaktan ö¤retimde aç›ld›¤›n›, üniversitelerin %99.2’sinin teo-rik derslerini, yaklafl›k %89’unun uygulamal› derslerin teoteo-rik k›s›mlar›n›, %75’inin ise uzaktan ö¤retimle verilebilecek uygu-lamal› dersleri uzaktan ö¤retimle yürüttü¤ünü kaydetmifltir. Ancak, Karada¤ ve Yücel'in (2020) araflt›rmas›na göre ö¤renci-lerin önemli bir k›sm›, dijital içerikler ve ö¤retim elemanlar› ile ilgili baz› memnuniyetsizlere sahiptirler. Araflt›rmada, uzaktan e¤itimde kullan›lan materyal ve içeriklerden memnun olanlar›n oran› yaln›zca %22 olarak bulunmufltur. Ayr›ca, araflt›rmaya kat›lan ö¤rencilerin %51’i ö¤retim elemanlar›n›n uzaktan e¤i-tim sürecindeki ö¤retmenlik becerilerinden memnuniyetsiz ol-duklar›n› ifade etmifl, uzaktan e¤itim sisteminin anlafl›labirli-¤inden memnuniyet duyanlar›n oran› ise %42’de kalm›flt›r.
Daha önce belirtildi¤i üzere mevcut durumun bir acil uzak-tan ö¤retim deneyimi olmas› nedeniyle planlama ve uygulama-da baz› aksakl›klar olmas›, ayr›ca etkili bir uzaktan ö¤retim için gerekli baz› flartlar›n yeterince sa¤lanamamas› anlafl›labilir bir durumdur. Ancak, bahsedilen araflt›rmada ortaya konunan ra-kamlar, Türkiye’deki yüksekö¤retim kurumlar›n›n uzaktan ö¤-retime yönelik hem dijital alt yap› hem de insan kayna¤›
aç›s›n-dan haz›r bulunuflluk düzeylerini göstermesi aç›s›naç›s›n-dan oldukça önemlidir. Bu eksikliklerin yukar›da belirtildi¤i üzere uzun bir geçmifle sahip olan uzaktan ö¤retim alanyaz›n›ndaki temel bul-gularla birlikte de¤erlendirilerek k›sa ve uzun vadeli planlar or-taya konulmas›, hem dijital ça¤a ve çeflitlenen ö¤renci ihtiyaç-lar›na cevap verebilmek hem de ileride karfl›lafl›lmas› muhtemel benzer krizlere haz›rl›kl› olmak aç›s›ndan önemlidir. Genel ola-rak, Emil’in (2020) alt›n› çizdi¤i üzere, ileriki dönemlerde ya-p›lacak uzaktan ö¤retim faaliyetleri ile ilgili daha kapsaml› ve kat›l›mc› bir planlama, nitelikli bilgilendirme ve uygun ders içeri¤i oluflturma faaliyetlerine ihtiyaç duyulaca¤› muhakkakt›r. Ayr›ca, Covid-19 sürecinde yat›r›m yap›lan teknolojik altyap›-n›n ileriki süreçte hem farkl› uzaktan ö¤retim faaliyetleri kap-sam›nda hem de yüz yüze e¤itime destek olacak flekilde n›labilece¤i düflünüldü¤ünde, yap›lan yat›r›mlar›n etkili kulla-n›lmas› için ö¤retim elemanlar›n›n e¤itim teknolojisi ve uzak-tan e¤itim pedagojisi konular›nda kendilerini gelifltirmelerine yard›mc› olacak destek mekanizmalar› oluflturulmal›d›r.
Covid-19 sürecinde Türkiye’de, yüksekö¤retimin önemli gündem maddelerinden birinin de t›p ve sa¤l›k uzmanlar›n›n süreçteki etkin rolü ve bu alandaki araflt›rmalar oldu¤u söylene-bilir. Salg›n süresince, baflta virüs Türkiye’de henüz görülme-den kurulup çal›flmaya bafllayan Sa¤l›k Bakanl›¤› Koronavirüs Bilim Kurulu üyeleri olmak üzere, akademik uzmanlar›n kamu-oyunu bas›n ve medya yoluyla ayd›nlatmada ve al›nan tedbirle-re uyuma ikna etmede aktif rol ald›klar› görülmüfltür (Ergin, 2020). Afl› ve ilaç gelifltirme çal›flmalar›nda, Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araflt›rma Kurumunun (TÜB‹TAK) açt›¤› destek ça¤r›lar› ile ön plana ç›kt›¤› görülmektedir. TÜB‹TAK taraf›n-dan, salg›nla birlikte oluflturulan Covid-19 platformu çerçeve-sinde aç›lan ça¤r›larda, 25 üniversite, 8 kamu araflt›rma kurulu-flu ve 8 özel firmadan toplam 225 araflt›rmac›n›n 16 afl› ve ilaç gelifltirme projesinin desteklendi¤i belirtilmektedir (TÜB‹-TAK, 2020a). Afl› ve ilaç gelifltirme çal›flmalar› kapsam›nda ulu-sal düzeyde ayr›ca Türkiye Sa¤l›k Enstitüleri Baflkanl›¤›n›n (TUSEB) da farkl› bafll›klarda (ilaç gelifltirme, t›bbi cihaz, tan› kiti, afl›) ça¤r›larla bilimsel araflt›rmalar› destekledi¤i görülmek-tedir (TUSEB, 2020). Bütün bu çal›flmalar birlikte de¤erlendi-rildi¤inde, dünyadaki geliflmelere paralel biçimde Türkiye’de de Covid-19 ile ilgili önceli¤in t›p ve sa¤l›k alan›ndaki bilimsel araflt›rmalara verildi¤i söylenebilir. Üniversite, kamu ve sanayi ifl birli¤i sayesinde acil toplumsal sorunlara çözüm getirme po-tansiyeli olan bu tür araflt›rmalara, Covid-19 sürecinden sonra da deste¤in artarak devam etmesi, yüksekö¤retim kurumlar›m›-z›n dünya ile rekabet edebilir durumda kalabilmeleri için önem arz etmektedir.
Di¤er taraftan Covid-19 ile mücadele kapsam›nda TÜB‹-TAK taraf›ndan aç›lan destek ça¤r›lar›n›n; t›p, sa¤l›k,
biyome-dikal gibi alanlar ile s›n›rl› kalmad›¤›, salg›n›n toplumsal, insa-ni ve ekonomik etkileriinsa-ni ve bunlara yönelik çözüm önerileriinsa-ni inceleyen projelerin de desteklendi¤i görülmektedir (TÜB‹-TAK, 2020b). Bu noktada, ilgili araflt›rmalar sonucunda elde edilen bulgular›n ve gelifltirilen önerilerin karar al›c›lar taraf›n-dan dikkate al›nmas› önem tafl›maktad›r. Ayr›ca, salg›n sürecin-de “toplum olarak hastal›¤a karfl› daha iyi organize olabilmek” ve “hayat› kolaylaflt›racak yönlendirmelere ve kurallara” duyu-lan ihtiyac› karfl›layabilmek amac›yla “Toplum Bilimleri Kuru-lu” kuruldu¤u aç›klanm›flt›r (Sa¤l›k Bakanl›¤›, 2020). Covid-19 sürecinde kurulan ilk Bilim Kurulu örne¤inde görülebilece¤i üzere, karar süreçlerinde bilim insanlar›n›n uzmanl›¤› ve bilim-sel araflt›rmalar›n sonuçlar›ndan yararlanman›n, toplumsal so-runlara etkili çözümler bulabilme, kamu kaynaklar›n› toplu-mun yarar›na kullan›m›n› güçlendirme ve bilimsel araflt›rmala-r›n toplumdaki sayg›nl›¤›n› koruyabilmede yarar sa¤layaca¤› muhakkakt›r. Bu kapsamda, Covid-19 sürecinde çok daha net bir flekilde görüldü¤ü üzere; sa¤l›k, teknoloji, fen ve mühendis-lik bilimleri alanlar›nda yaflanan tüm geliflmelerin farkl› sosyal ve toplumsal sonuçlar› mevcut olup, bunlar üzerine yap›lacak araflt›rmalar da oldukça önemlidir. Dolay›s›yla, baflta TÜB‹-TAK olmak üzere, araflt›rmalara fon sa¤layan tüm kurulufllar›n sosyal bilimlerin farkl› alanlar›ndaki çal›flmalara da yeterince destek vermeleri gerekti¤i unutulmamal›d›r.
Covid-19 salg›n› süresince Türkiye’de yüksekö¤retimin et-kilendi¤i bir di¤er alan da son dönemde ülke yüksekö¤retimi-nin önemli unsurlar›ndan biri haline gelen uluslararas›laflmad›r. YÖK’ün süreçteki ilk bilgilendirme notu ile birlikte yüksekö¤-retim kurumlar›ndaki ö¤renci, akademisyen ve idari personelin tamam›n›n yurtd›fl› etkinlikleri, uluslararas› de¤iflim program-lar›na yönelik çal›flmalar ve yurtd›fl› dil e¤itimi programlar› ip-tal edilmifltir. Ayn› aç›klamas›nda YÖK, üniversitelerin de¤iflim ö¤rencilerini konu ile ilgili olarak bilgilendirmelerini istemifltir (YÖK, 2020b). Ancak, dünya çap›nda h›zla yay›lan salg›n ani geliflmeler do¤urdu¤undan, bu süreçte birçok de¤iflim ö¤renci-si 14 gün karantina kural›, uçufl k›s›tlamalar›, intibak ve denklik sorunlar›, uzat›lmas› gereken vize/oturum izinleri gibi sorun-larla karfl› karfl›ya kalm›fl, süreçte yaflanan h›zl› de¤iflimler ise üniversitelerdeki uluslararas› ofis personelinin sorunlara çözüm getirmesini zorlaflt›rm›flt›r. Ayr›ca, salg›n sürecindeki belirsizlik nedeniyle 2020–2021 güz dönemi için yap›lmas› planlanan de-¤iflim çal›flmalar› durdurulmufltur (Bulut Sahin, 2020). Bütün bu nedenlerle, salg›n ilk etapta bütün ülkelerde oldu¤u gibi Türkiye’de de uluslararas› hareketlilik çal›flmalar›n› olumsuz etkilemifltir. Di¤er taraftan, Türkiye’de yüksekö¤retimin ulus-lararas›laflmas›n›n gerekçelerinde, birçok bat› ülkesinde görüle-nin aksine, ekonomik gerekçelerin a¤›rl›¤› görece düflüktür (Çetinsaya, 2014; Gök ve Gümüfl, 2018). Bu nedenle, dünya genelinde uluslararas› ö¤renci hareketlili¤inde yaflanmas›
bek-lenen azalman›n finansman ve uluslararas›laflma boyutundaki olumsuz etkileri, ulusal düzeyde -belirli üniversiteler/program-lar haricinde- görece az olabilir.
Bu yaz›n›n ilk bölümünde belirtildi¤i üzere Covid-19 salg›-n› sonras›nda, uluslararas› ö¤renci tercihlerinin denizafl›r› ülke-lerden, Güney Afrika, Güney Kore, Rusya ve Türkiye gibi ge-liflmekte olan bölgesel çekim merkezlerine (Kondakci, Bedenli-er ve Zawacki-RichtBedenli-er, 2018) do¤ru yo¤unlaflmas› ihtimali mevcuttur. Birçok ülkede 2020–2021 akademik y›l›n›n en az›n-dan ilk döneminin k›smi veya tamamen uzaktan ö¤retim fleklin-de gerçeklefltirilmesi ve bu kapsamda uluslararas› ö¤rencilerin e¤itimlerine bu dönemler için kendi ülkelerinden devam ede-bilmesi fleklinde çözümler üretilmektedir. Ancak, bu durumun en az›ndan uluslararas› ö¤renciler için oldukça popüler olan üniversite ve ülkelerdeki ö¤renci harç ücretlerinde bir de¤iflik-li¤e sebeb olmayaca¤› öngörülmektedir (Coughlan, 2020; Passy ve Keshner, 2020). Hem Covid-19 sürecindeki belirsizlikler hem de bahsedilen popüler ülkelere vize alma konusundaki zor-luklar gözönüne al›nd›¤›nda, ö¤rencilerin popüler bat› ülkeleri-ne olan ilgilerinin bir süreli¤iülkeleri-ne azalmas› ve alternatif opsiyon-lara yönelinmesi beklenen bir durumdur (Ziguras, 2020). Bir-çok ö¤renci mevcut belirsizlikler içerisinde Bir-çok yüksek ücretler ödeyerek denizafl›r› ülkelere gitmek istemeyebilir. Böyle bir du-rumda, uluslararas›laflma konsunda son y›llarda bölgesel bir merkez ülke haline gelmeye bafllayan Türkiye, avantajl› bir ko-numa geçebilir. Özellikle, harç ücretlerinin nispeten düflük ol-mas›, Asya, Ortado¤u ve Afrika ülkelerine olan yak›nl›¤› ve uluslararas› ö¤renciler için vize sürecinin kolayl›¤›, mevcut sü-reci Türkiye için bir avantaja çevirebilir (Erbay fiirin, kiflisel ile-tiflim, 5 Haziran 2020).
Yukar›da ortaya konulan bilgiler çerçevesinde mevcut Co-vid-19 sürecinin tüm dünya yüksekö¤retim sistemlerini etkile-di¤i gibi Türkiye yüksekö¤retim sistemini de uluslararas›laflma faaliyetlerinin farkl› unsurlar› aç›s›ndan etkilemesinin kaç›n›l-maz oldu¤u aç›kt›r. Ancak, uluslararas› ö¤renciler için önemli bir alternatif olma yolunda ciddi ilerlemeler kaydeden Türkiye yüksekö¤retim sistemi için baz› f›rsatlar da ortaya ç›kabilir. Bu kapsamda, YÖK’ün (2020m) 30 May›s 2020 tarihinde ilan etti-¤i kararlarla uluslararas› ö¤rencilerin kay›tlar› konusunda getir-di¤i kolayl›klar ve zorunlu durumlarda kay›t yapt›ran uluslara-ras› ö¤rencilerin uzaktan ö¤retim yoluyla belli bir süre e¤itlerine kendi ülkelerinde devam edebilmeleri konsundaki im-kanlar oldukça olumludur. Bununla birlikte, Türkiye’nin ulus-lararas› ö¤renciler için bölgesel merkez ülke konumunu güçlen-direbilmesi, hatta uluslararas› arenadaki popüler ülkeler aras›na kat›labilmesi için orta ve uzun dönem politika ve stratejiler oluflturulmas› gerekmektedir. Bu kapsamda, yüksekö¤retim ku-rumlar›nda gerçeklefltirilen ö¤retim ve araflt›rma faaliyetlerinin
genel olarak iyilefltirilmesine yönelik ad›mlar›n yan›s›ra belli fle-hir/üniversitelerin uluslararas› ö¤renciler için merkez haline getirilmesi, bu merkezler için gerekli yap›sal, çevresel ve yöne-timsel düzenlemelerin yap›lmas›, belirlenen üniversitelerde hem araflt›rma hem ders verme aç›s›ndan uluslaras›laflmaya kat-k›da bulunabilecek akademisyenlerin istihdam edilmesi ve ingi-lizce ö¤retim veren program say›s›n›n art›r›lmas›na yönelik po-litikalar›n h›zl›ca hayata geçirilmesi faydal› olacakt›r. Böyle bir durum, uluslararas›laflman›n Türkiye yüksekö¤retiminde; kül-türel, akademik ve politik gerekçelerin yan›nda, uzun vadede önemli bir finansman kayna¤› olarak da kabul edilmesine yar-d›mc› olabilir.
Kaynaklar
Altbach, P. G., & de Wit, H. (2020). Postpandemic outlook for higher edu-cation is bleakest for the poorest. International Higher Eduedu-cation, 102, 3–5.
Amemado, D. (2020). COVID-19: An unexpected and unusual driver to online education. International Higher Education, 102, 12–14.
Ar›k, B. M. (2020). Türkiye’de koronavirüsün e¤itime etkileri – IV | Dijital uçurum uzaktan e¤itimi nas›l etkiliyor? E¤itim Reformu Giriflimi. 29 A¤ustos 2020 tarihinde <https://www.egitimreformugirisimi.org/ koronavirusun-egitime-etkileri-iv-dijital-ucurum-uzaktan-egitimi-nasil-etkiliyor/> adresinden eriflildi.
Baker, S. (2020). How could the coronavirus crisis change research spending? 23 May›s 2020 tarihinde <https://www.timeshighereducation.com/news/ how-could-coronavirus-crisis-change-research-spending> adresinden eriflildi.
Cantwell, B., & Kauppinen, I. (Eds.). (2014). Academic capitalism in the age of globalization. Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press. Coughlan, S. (2020). Coronavirus: Online students face full tuition fees. 8
Haziran 2020 tarihinde <https://www.bbc.com/news/education-52506283> adresinden eriflildi.
Çetinsaya, G. (2014). Büyüme, kalite, uluslararas›laflma: Türkiye yüksekö¤reti-mi için bir yol haritas›. Ankara: Yüksekö¤retim Kurulu.
de Wit, H. (2020). Business model of internationalisation is falling apart. 28 May›s 2020 tarihinde <https://www.universityworldnews.com/post. php?story=20200519133420380> adresinden eriflildi.
Dennis, M. (2020). How will higher education have changed after COVID-19? 8 Haziran 2020 tarihinde <https://www.universityworldnews.com/post. php?story=20200324065639773> adresinden eriflildi.
Donavant, B. W. (2009). The new, modern practice of adult education: Online instruction in a continuing professional education setting. Adult Education Quarterly, 59(3), 227–245.
Durrani, A. (2020). What Fall 2020 international students should know. 5 Haziran 2020 tarihinde <https://www.usnews.com/education/best-col-leges/articles/things-incoming-international-students-should-know> adresinden eriflildi.
Emil, S. (2020). Hocam, Güz 2020 döneminde üniversiteler aç›lacak m›? 29 May›s 2020 tarihinde <https://www.gazeteduvar.com.tr/forum/2020/ 05/29/hocam-guz-2020-doneminde-universiteler-acilacak-mi/> adresinden eriflildi.
Eren, E. (2020). Yeni Tip Koronavirüs’ün Türk e¤itim politikalar› uygula-malar›na etkisi: Milli E¤itim Bakanl›¤›n›n ve Yüksekö¤retim Kurulunun yeni düzenlemeleri. Yüksekö¤retim Dergisi, 10(2), 153–162.
Ergin, S. (2020, 13 May›s). Normalleflmeye geçerken Bilim Kurulu’nun ifllevi. Hürriyet. 29 May›s 2020 tarihinde <https://www.hurriyet.com.tr/ yazarlar/sedat-ergin/normallesmeye-gecerken-bilim-kurulunun-islevi-41516001> adresinden eriflildi.
Erkut, E. (2020). Covid-19 sonras› yüksekö¤retim. Yüksekö¤retim Dergisi, 10(2), 125–133.
European Commission (2020). Coronavirus: Commission launches data sharing platform for researchers. 29 May›s 2020 tarihinde <https://ec.europa.eu/ commission/presscorner/detail/en/IP_20_680> adresinden eriflildi. Gibbons, M., Limoges, C., Nowotny, H., Schwartzman, S., Scott, P., &
Trow, M. (1994). The new production of knowledge: The dynamics of science and research in contemporary societies. London, UK: Sage.
Gök, E., & Gümüfl, S. (2018). International student recruitment efforts of Turkish universities: Rationales and strategies. In A. W. Wiseman (Ed.), Annual Review of Comparative and International Education 2017 (Vol 34, pp. 231–235). Bingley: Emerald Publishing Limited. Haleem, A., Javaid, M., Vaishya, R., & Deshmukh, S. G. (2020). Areas of
academic research with the impact of COVID-19. American Journal of Emergency Medicine, 38(7), 1524–1526.
Ho, S. S. (2020). Real-time video teaching can improve classroom teaching. 27 May›s 2020 tarihinde <https://www.universityworldnews.com/post. php?story=20200410135834115> adresinden eriflildi.
Hodges, C., Moore, S., Lockee, B., Trust, T., & Bond, A. (2020). The dif-ference between emergency remote teaching and online learning. Educause Review. 4 Haziran tarihinde <https://bit.ly/3b0Nzx7> adresinden eriflildi.
IATA (2020). Slow recovery needs confidence boosting measures. 27 May›s 2020 tarihinde <https://www.iata.org/en/pressroom/pr/2020-04-21-01/> adresinden eriflildi.
ICC (2020). Covid-19 pandemic: Lessons for international research collaboration and information exchange. 29 May›s 2020 tarihinde <https://iccwbo.org/ content/uploads/sites/3/2020/04/icc-statement-rd-collaboration.pdf> adresinden eriflildi.
Ilieva, J., & Raimo, V. (2020). Challenges of student recruitment in the age of COVID-19. 8 Haziran 2020 tarihinde https://www.universityworld-news.com/post.php?story=20200327082653290 adresinden eriflildi. Karada¤, E., & Yücel, C. (2020). Yeni tip koronavirüs pandemisi
döne-minde üniversitelerde uzaktan e¤itim: Lisans ö¤rencileri kapsam›nda bir de¤erlendirme çal›flmas›. Yüksekö¤retim Dergisi, 10(2), 181–192. Kondakci, Y., Bedenlier, S., & Zawacki-Richter, O. (2018). Social network
analysis of international student mobility: uncovering the rise of regional hubs. Higher Education, 75(3), 517–535.
Krumsvik, R. J. (2008). From digital divides to digital inequality – The emerging digital inequality in the Norwegian Unitarian School. Online Submission, 5(9), 1–17.
Lau, J., Yang, B., & Dasgupta, R. (2020). Will the coronavirus make online education go viral? 22 May›s 2020 tairihinde <https://www.timeshigh- ereducation.com/features/will-coronavirus-make-online-education-go-viral> adresinden eriflildi.
Le, T. T., Andreadakis, Z., Kumar, A., Román, R. G., Tollefsen, S., Saville, M., & Mayhew, S. (2020). The COVID-19 vaccine development land-scape. Nature Reviews Drug Discovery, 19(5), 305–306.
Li, C., & Lalani, F. (2020). The COVID-19 pandemic has changed education forever. This is how. World Economic Forum. 20 May›s 2020 tarihinde <https://www.weforum.org/agenda/2020/04/coronavirus-education-global-covid19-online-digital-learning/> adresinden eriflildi.
Linney, S. (2020). How is the spread of the Coronavirus impacting higher educa-tion institueduca-tions? 27 May›s 2020 tarihinde <https://www.qs.com/how-is-the-spread-of-the-coronavirus-impacting-higher-education-institutions/> adresinden eriflildi.
Marinoni, G., & van’t Land, H. (2020). The impact of the Coronavirus on global higher education. International Higher Education, 102, 7–9. Means, B., Bakia, M., & Murphy, R. (2014). Learning online: What research
tells us about whether, when and how. New York: Routledge.
MEB (2020). “Uzaktan E¤itim” Bakan Selçuk’un verdi¤i dersle bafllad›. 20 May›s 2020 tarihinde <https://www.meb.gov.tr/uzaktan-egitim-bakan-selcukun-verdigi-dersle-basladi/haber/20578/tr> adresinden eriflildi. Mitchell, N. (2020). COVID-19 crisis will change HE forever, IHEF hears. 9
Haziran 2020 tarihinde <https://www.universityworldnews.com/post. php?story=20200325235602611> adresinden eriflildi.
Moore, M. G. (1973). Toward a theory of independent learning and teach-ing. The Journal of Higher Education, 44(9), 661–679.
Nicola, M., Alsafi, Z., Sohrabi, C., Kerwan, A., Al-Jabir, A., Iosifidis, C., … Agha, R. (2020). The socio-economic implications of the coronavirus and COVID-19 pandemic: A review. International Journal of Surgery, 78, 185–193.
OECD (2020). Why open science is critical to combatting COVID-19. 29 May›s 2020 tarihinde <http://www.oecd.org/coronavirus/policy-responses/ why-open-science-is-critical-to-combatting-covid-19-cd6ab2f9/> adresinden eriflildi.
Ortafl, ‹. (2020). Salg›n, tar›m ve g›da güvencesi. 29 May›s 2020 tarihinde <https://sarkac.org/2020/05/salgin-tarim-ve-gida-guvencesi/> adresin-den eriflildi.
Ozer, M. (2020a). Educational policy actions by the Ministry of National Education in the times of COVID-19 pandemic in Turkey. Kastamonu Education Journal, 28(3), 1124–1129.
Ozer, M. (2020b). The contribution of the strengthened capacity of voca-tional education and training system in Turkey to the fight against Covid-19. Yüksekö¤retim Dergisi, 10(2), 134–140.
Ozer, M. (2020c). Vocational education and training as “a friend in need” during Coronavirus pandemic in Turkey. Bart›n University Journal of Faculty of Education, 9(2), 1–7.
Passy, J., & Keshner, A. (2020). Harvard and other major universities still charging full tuition as classes go online amid coronavirus outbreak. 8 Haziran 2020 tarihinde <https://www.marketwatch.com/story/a-lot-of-colleges- simply-cant-afford-to-give-refunds-major-universities-holding-online-classes-due-to-coronavirus-are-still-charging-full-tuition-2020-03-13> adresinden eriflildi.
Perrotta, C. (2020). Coronavirus quarantine could spark an online learn-ing boom. 27 May›s 2020 tarihinde <https://theconversation.com/ coronavirus-quarantine-could-spark-an-online-learning-boom-132180> adresinden eriflildi.
Robinson, L., Wiborg, O., & Schulz, J. (2018). Interlocking inequalities: Digital stratification meets academic stratification. American Behavioral Scientist, 62(9), 1251–1272.
Roche, T. (2017). Assessing the role of digital literacy in English for aca-demic purposes university pathway programs. Journal of Acaaca-demic Language & Learning, 11(1), A71–A87.
Roy, A., Newman, A., Ellenberger, T., & Pyman, A. (2019). Outcomes of international student mobility programs: a systematic review and agen-da for future research. Studies in Higher Education, 44(9), 1630–1644.
Sa¤l›k Bakanl›¤› (2020). Mücadelemizdeki ortak payda insan sa¤l›¤›d›r. 30 May›s 2020 tarihinde <https://www.saglik.gov.tr/TR,64935/mucadelemizdeki-ortak-payda-insan-sagligidir.html> adresinden eriflildi.
Salman, U. A. (2020). Türkiye’de koronavirüsün e¤itime etkileri – V. Dijital uçurumu ö¤renciler anlat›yor. E¤itim Reformu Giriflimi. 29 A¤ustos 2020 tarihinde <https://www.egitimreformugirisimi.org/turkiyede-koronavirusun-egitime-etkisi-v-dijital-ucurumu-ogrenciler-anlatiyor/> adresinden eriflildi.
Simonson, M., Schlosser, C., & Orellana, A. (2011). Distance education research: A review of the literature. Journal of Computing in Higher Education, 23(2–3), 124.
Studyportals (2020a). The impact of COVID-19 on student plans. 27 May›s 2020 tarihinde <https://studyportals.com/blog/the-impact-of-covid-19-on-student-plans/> adresinden eriflildi.
Studyportals (2020b). The impact of COVID-19 on international student per-ceptions. 22 May›s 2020 tarihinde <https://studyportals.com/blog/the-impact-of-covid-19-on-international-students-perceptions/> adresinden eriflildi.
Studyportals (2020c). An outlook for International Student Recruitment. COVID-19 Report: April 2020. 27 May›s 2020 tarihinde <https://studyportals. com/intelligence/covid-19-report-an-outlook-for-international-student-recruitment/> adresinden eriflildi.
TUSEB (2020). Aktif ça¤r› listesi. 30 May›s 2020 tarihinde <https://tbys. tuseb.gov.tr/#/aktifcagrilistesidispanel> adresinden eriflildi.
TÜB‹TAK (2020a). TÜB‹TAK Baflkan› Prof. Dr. Hasan Mandal, Koronavirüs’ün genetik karakterizasyonunun gelecek hafta ç›kar›laca¤›n› bildirdi. 30 May›s 2020 tarihinde <https://www.tubitak.gov.tr/tr/haber/ tubitak-baskani-prof-dr-hasan-mandal-koronavirusun-genetik-karakterizasyonunun-gelecek-hafta> adresinden eriflildi.
TÜB‹TAK (2020b). COVID-19 salg›n›na iliflkin ARDEB 1001 kapsam›nda özel ça¤r› aç›ld›. 30 May›s 2020 tarihinde <https://www.tubitak.gov.tr/ tr/duyuru/covid-19-salginina-iliskin-ardeb-1001-programi-kapsamin-da-ozel-cagri-acildi> adresinden eriflildi.
UNCTAD (2020). Why the global science community must come and stay together beyond the coronavirus pandemic. 29 May›s 2020 tarihinde <https://unctad.org/en/pages/newsdetails.aspx?OriginalVersionID=23 57> adresinden eriflildi.
UNESCO (2020a). COVID-19 impact on education. 20 May›s 2020 tarihinde <https://en.unesco.org/covid19/educationresponse> adresinden eriflil-di.
UNESCO (2020b). COVID-19 open science and reinforced cooperation. 22 May›s 2020 tarihinde <https://en.unesco.org/covid19/sciencesresponse> adresinden eriflildi.
Üstün, Ç., & Özçiftçi, S. (2020). COVID-19 pandemisinin sosyal yaflam ve etik düzlem üzerine etkileri: Bir de¤erlendirme çal›flmas›. Anadolu Klini¤i T›p Bilimleri Dergisi, 25(Özel Say› 1), 142–153.
Vigdor, J. L., & Ladd, H. F. (2010). Scaling the digital divide: Home comput-er technology and student achievement. NBER Working Papcomput-er No. 16078. Warschauer, M., Knobel, M., & Stone, L. (2004). Technology and equity in schooling: Deconstructing the digital divide. Educational Policy, 18(4), 562–588.
Witze, A. (2020). The universities will never be the same after coronavirus crisis. Nature, 582(7811), 162–164.
YÖK (2020a). YÖK Baflkan› Saraç üniversitelerde verilecek olan uzaktan e¤itime iliflkin aç›klama yapt›. 20 May›s 2020 tarihinde <https://covid19. yok.gov.tr/Documents/alinan-kararlar/03-uzaktan-egitime-iliskin-alinan-karar.pdf> adresinden eriflildi.
YÖK (2020b). Koronavirüs (Covid-19) Bilgilendirme notu: 1. 29 May›s 2020 tarihinde <https://basin.yok.gov.tr/AciklamaBelgeleri/2020/02-coron-avirus-bilgilendirme-notu-1.pdf> adresinden eriflildi.
YÖK (2020c). Uzaktan e¤itim ile YKS’nin ertelenmesine yönelik aç›klama. 29 May›s 2020 tarihinde <https://basin.yok.gov.tr/AciklamaBelgeleri/ 2020/04-uzaktan-egitim-ve-yks-ertelenmesine-iliskin.pdf> adresinden eriflildi.
YÖK (2020d). Ö¤retmen aday› ö¤rencilerin uygulama çal›flmalar›na telafi flans›. 29 May›s 2020 tarihinde <https://basin.yok.gov.tr/AciklamaBelgeleri/ 2020/06-uygulama-calismalarina-telafi-sansi.pdf> adresinden eriflildi. YÖK (2020e). Hemflirelik programlar›ndaki son s›n›f ö¤rencileri için al›nan yeni
karar. 29 May›s 2020 tarihinde <https://basin.yok.gov.tr/Aciklama Belgeleri/ 2020/08-hemsirelik-uygulama-egitimi-karari.pdf> adresinden eriflildi.
YÖK (2020f). Difl Hekimli¤i ve Eczac›l›k programlar›nda mezuniyet aflamas›nda bulunan ö¤rencilere iliflkin al›nan yeni kararlar. 29 May›s 2020 tarihinde <https://basin.yok.gov.tr/AciklamaBelgeleri/2020/09-dis-hekimligi-ve-eczacilik-alinan-karar.pdf> adresinden eriflildi.
YÖK (2020g). YÖK’ten salg›n sürecinde doktor adaylar›n›n mezuniyetlerini kolaylaflt›racak yeni karar. 29 May›s 2020 tarihinde <https://basin.yok. gov.tr/AciklamaBelgeleri/2020/13-doktor-adaylarinin-mezuniyetine-iliskin-karar.pdf> adresinden eriflildi.
YÖK (2020h). 15 Haziran 2020 tarihi itibariyle üniversitelerde akademik takvime dönülmesi karar›na iliflkin aç›klama. 29 May›s 2020 tarihinde <https://basin.yok.gov.tr/AciklamaBelgeleri/2020/17-akademik-takvime-donulmesine-iliskin.pdf> adresinden eriflildi.
YÖK (2020i). YÖK’ten üniversitelerdeki sinavlarin yüz yüze gerçeklefltirilmeyece-¤ine iliflkin karar. 29 May›s 2020 tarihinde <https://www.yok.gov.tr/ Sayfalar/Haberler/2020/yok-ten-sinavlara-iliskin-karar.aspx> adresinden eriflildi.
YÖK (2020j). YÖK, üniversitelerde dijital ortamda gerçeklefltirilebilecek s›navlar›n temel ilkelerini aç›klad›. 29 May›s 2020 tarihinde <https://www.yok. gov.tr/Sayfalar/Haberler/2020/universitelerde-dijital-sinavlarin-temel-ilkeleri.aspx> adresinden eriflildi.
YÖK (2020k). Üniversite ö¤rencilerine ücretsiz 6 GB’l›k “Uzaktan E¤itime Destek” kotas›. 29 May›s 2020 tarihinde <https://basin.yok.gov.tr/ AciklamaBelgeleri/2020/14-uzaktan-egitime-6-gb-destek-kotasi.pdf> adresinden eriflildi.
YÖK (2020l). YÖK’ten üniversitelerdeki uzaktan ö¤retime yönelik de¤erlendirme. 29 May›s 2020 tarihinde <https://www.yok.gov.tr/ Sayfalar/Haberler/2020/uzaktan-egitime-yonelik-degerlendirme.aspx> adresinden eriflildi.
YÖK (2020m). YÖK’ten küresel salg›n ile mücadele kapsam›nda yeni düzen-lemeler - 1. 9 Haziran 2020 tarihinde <https://www.yok.gov.tr/Sayfalar/ Haberler/2020/kuresel-salgin-surecinde-yapisal-duzenlemeler.aspx> adresinden eriflildi.
Yuan, L., & Powell, S. (2013). MOOCs and open education: Implications for higher education. A white paper. Centre for Educational Technology and Interoperability Standards. JISC CETIS
Zhao, Y., Lei, J., Yan, B., Lai, C., & Tan, S. (2005). What makes the dif-ference: A practical analysis of research on the effectiveness of distance education. Teachers College Record, 107(8), 1836–1884.
Ziguras, C. (2020). Will foreign students start degrees if they can’t travel? University World News. 9 Haziran 2020 tarihinde <https://www.uni-versityworldnews.com/post.php?story=20200522093217902> adresin-den eriflildi.
Zubaflcu, F. (2020). How research funding agencies are coping with COVID-19: The case of Slovenia. Science Business. 22 May›s 2020 tarihinde <https://sciencebusiness.net/covid-19/news/how-research-funding-agencies-are-coping-covid-19-case-slovenia> adresinden eriflildi.
Bu makalenin kullan›m izni Creative Commons Attribution-NoCommercial-NoDerivs 3.0 Unported (CC BY-NC-ND3.0) lisans› arac›l›¤›yla bedelsiz sunulmak-tad›r. / This work is licensed under the Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivs 3.0 Unported (CC BY-NC-ND3.0) License. To view a copy of this license, visit http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/ or send a letter to Creative Commons, PO Box 1866, Mountain View, CA 94042, USA.
