Beslenme ve Diyet Dergisi / J. Nutr. and Diet., 14: 101-115, 1985. I
101
TİRAJI YÜKSEK DÖRT GAZETEDE Y A Y IN L A N A N ZAYIFLAM A DİYETLERİNİN BİLİMSEL
GEÇERLİLİĞİNİN SAPTAN M ASI
Dyt. Vildan K O RAY* /D oç. Dr. Gülden PEKCAN** Araştırma, gazetelerde yayınlanan zayıflama di
yetlerinin bilimsel geçerliliğini saptamak am acıyla trajı yüksek dört gazetenin taranması ile yapılm ış tır. 1982 -1983 yılları arasındaki 11 aylık dönem de yayınlanan toplam 62 zayıflam a diyetinin bi lim sel geçerliliği incelenmiştir. Sonuç olarak ga zetelerde yer alan zayıflam a diyetlerinin çoğunun uygulanma olasılığının az, yetersiz ve yanıltıcı ol duğu görülmüştür. Geniş bir okuyucu kitlesine etki yapm a gücüne sahip olan gazetelerin ülkenin ko şullarına uygun, gerçekçi zayıflam a diyetlerinin yayınlanm ası açısından gereken dikkat ve özeni gös termesi zorunluluğu, sağlık açısından önem kazan maktadır.
GİRİŞ
G üllüm üzde kitle iletişim araçları siyasal, sosyal ve ekon o m ik y ön d en giderek önem kazanm aktadır, ö ze llik le gelişm ekte olan ülkelerde bu araçlar çok sayıda görevi yüklenm işlerdir; an ca k ana görevleri arasında «eğitsel yön» ün ağır bastığı ileri sürülm ektedir (1,2).
Kitle iletişim a ra çla n gazete, dergi, diğer yazılı basım, ra d yo, televizyon, video, telsiz, film ve kasetlerdir. Bunlar arasın d a gazete ile ra d yo ve televizyon en yaygın olarak kullanılm ak tadır (2, 3).
I
Gazete, en eski kitle iletişim aracıdır- A yn ı zam an da etkin liği en tartışılır olanıdır. Buna rağm en, gazetelerin etki g ü cü n ü n istenilen düzeyde olduğu savunulm aktadır. Ne varki; bu güç, ülkelerin siyasal, ekon om ik ve sosyal yapılarına, d eğer sis tem lerine göre değişm ektedir. Bir gazetenin gelişm iş ve sanayi
(*) Etimesgut Yetiştirm e Yurdu Diyetisyeni
102 Koray, V., Pekcan. G. leşm iş b ir ülkede yarattığı etki, gelişm ekte olan y a da geri kal
m ış b ir ülke de yarattığı etkiden farklılıklar gösterir.
T oplum un sosyo - ekonom ik düzeni, hızlı nüfus artışı, yeter siz besin üretim i ve dağıtımı, sağlık ve çevre koşullarının b o zu kluğu gibi sorunların yanm da beslenm e bilgisinden yoksu n lu k ve bu n a bağlı yanlış uygulam alar, üzerine eğilinm esi g ere ken önem li sorunlardır (4).
Günüm üzde gelişmiş ülkelerin bir çoğun da yaygın olarak görülen şişmanlık, ülkem izde de özellikle gen çler ve yetişkin ler arasında sağlığı bozan en önem li beslenm e sorunlarından dır (5). Şişm anlık güzellik ve estetik anlayışı ile bağdaşm adı ğından, özellikle gen çler arasında bir üzüntü kaynağı olm ak ta ve psikolojik bozukluklara, toplum sal uyum suzluklara, solu num sistem i bozukluklarına, fiziksel güçlüklere, endokrin ve m etabolik kom plikasyonlara, kardiovasküler sorunlara, deri enfeksiyonlarına neden olm aktadır. Hepsinden önem lisi yaşam süresini kısaltm aktadır. Bu nedenle son yıllarda gazetelerde zayıflam a diyetlerine fa zla ca y e r verilm eye başlandığı görü l m ektedir. Z ayıflam a diyetinde tem el ilke, b ir yandan alm an enerjinin sınırlandırılm ası ile besin gereksim lerinin karşılanm a sı, diğer ya n da n fiziksel aktivite ile enerji harcam asının artı rılm asıdır. Bir kısım insanlar iyice düşünm eden kulaktan d u y m a bir takım yanlış önerilere uyarak zayıflam aya çalışırlar. A slı olm ayan yanlış inanışlarla şişm anlıktan kurtulm ak isteyen ler, bilgisizce hareket ettiklerinden y a bir sonuç alam az veya kendilerini gereksiz b ir a çlığ a m ahkum ederek, yetersiz beslen m e durum un a dü şerler (6). A slında yem ekleri beslenm e ku ral ların a göre seçip den geli beslenerek zayıflam ak en uygun yoldur. Sağlığı kaybetm eden zayıflam anın ve öm ür b oy u öyle kalm ak için bunun tek y ol olduğu bilinm elidir (6).
İ n s a n y a ş a m ı a ç ı s ı n d a n b ü y ü k ö n e m t a ş ı y a n b i r k o n u d a ; h a l k e ğ i t i m i v e b u n u e n g e n i ş b i r ş e k i l d e y a p a b i l e c e k n i t e l i k l e r e s a h i p k i t l e i l e t i ş i m a r a ç l a r ı n ı n ö n e m li g ö r e v l e r y ü k l e n d i ğ i ş ü p h e s i z d i r . B u n e d e n l e b i r y a z ı l ı o r g a n d a y e r a l a n h e r t ü r l ü b i l g i e r i d o ğ r u , e n y e t e r l i v e e n s a ğ l ı k l ı k a y n a k l a r a d a y a n m a k z o r u n d a d ı r . B u a r a ş t ı r m a n ı n a m a c ı ; g e n i ş b i r o k u y u c u k i t l e s i n e h i t a p e d e n v e o k u y u c u ü z e r i n d e g e n i ş b i r e t k i g ü c ü n e s a h i p o l a n g a
-GAZETELERDEKİ ZAYIFLAMA DİYETLERİ 103 zetelerde yayınlanan zayıflam a diyetlerini in celem ek ve bu di yetlerin bilim sel geçerliliğini saptam ak ve konunun önem ini ortaya koym aktır.
ARAŞTIRM A YÖNTEMİ VE ARAÇLARI
Tirajı yüksek olan, genelde şişmanlık ve zayıflam a diyetle ri ve benzeri konulara daha çok yer veren gazeteler (Günaydın, Güneş, Hürriyet, M illiyet) araştırm a kapsam ına alınmıştır. A ra ş tırm ada 1982 yılı Kasım - A ralık aylan , 1983 yılının tam am ı ve 1984 yılı O cak - Şubat - M art olm ak üzere yayınlanan bütün g a zeteler M illi Kütüphane kolleksiyonundan yararlanılarak ta ranmıştır. Seçilen gazetelerden sadece Güneş gazetesinin 1983 yılına ait ilk altı aylık sayılan kütüphanede olm adığından ta- ranamamıştır- Bu süreler içinde toplam 62 adet zayıflam a diye tinin yayın lan dığı saptanmıştır. Bu diyetlerin içeriği incelenmiş, enerji değerleri, enerjinin karbonhidrat, yağ ve proteinden ge len yüzdeleri hesaplanarak bulunmuştur.
D iyetlerin enerji içerikleri Hacettepe Üniversitesi Hastane si D iyet B ölüm ünde kullanılan besin değişim lerine göre hesap lanm ıştır (5). V erilerin değerlendirilm esinde dağılım lar ve yü z deleri kullanılm ıştır (7).
BULGULAR VE TARTIŞM A
Z ayıflam a diyetlerine en fa zla % 46.8 oranında M illiyet g a zetesinin y e r verdiği saptanm ıştır (Tablo 1).
Tablo 1 : 1982 K asım - 1984 M art Yılları Alfasında Yayınlanan Zayıflam a Diyetlerinin Gazetelere ve Diyeti Önerenlere Göre Dağılımı
gazete Sayı % Meslek Sayı %
G ünaydın 4 6.5 Hekim 13 21.0
Güneş 5 8.0 Beslenme Uzmanı 2 3.2
Hürriyet 24 38.7 Sinem a Sanatçısı 24 38.7
M illiyet 29 46.8 Muhabir 1 1.6
Belli değil 22 35.5
Toplam 62 100.0 Toplam 62 100.0
104
/
Koray, V., Pekcan, G. 62 za y ıfla m a diyetinin % 74.2 sine (46’sı) gazetelerin ekinde
y e r verilm iştir ve bunların % 58.7 si ise gazete ekinin 2. sa yfa sın da yayınlanm ıştır. Bu ekler G ü n a yd ın ın «Saklam baç», G ü n eş’in «G üneş - 2» H ürriyet’in «Kelebek» ve M illiyet’in «Renk» tir. G azetelerde ekler, dah a çok kadınlarla ilgili sayfalardır. Bu sayfalarda m oda, m agazin, beslenm e, yem ek tarifeleri, p ra tik ev bilgileri, sağlık köşeleri, çocu k bakımı, yıldız fa lı ve b e n zeri bilgiler yer alm aktadır (2, 8). Zayıflama, diyetlerinin genel likle bu sayfalarda yayınlanm ası, bu diyetlerin çoğu n lu kla ka dın lara hazırlanm ış olduğu n u ve hedefin kadın oku yu cu oldu ğun u ortaya koym aktadır.
T ablo l ’de görü ld ü ğ ü gibi zayıflam a diyetlerinin % 38.7 si sinem a sanatçıları tarafından önerilmiştir. Y ine % 35.5 inin ise yazarının belli olm adığı dikkati çekmiştir. Sinem a sanatçıları tarafın dan ön erilen 24 zayıflam a diyetinin .% 54.0 ü Joan Col- lins’e, % 8 3 ü V ictoria P rincipal’a, % 8.3 ü ise Brooke Shields’e
aittir.
S in em a sanatçıları tarafından önerilen zayıflatıcı diyetler, özellikle ken disini film lerde, gazete ve dergilerde g örd ü ğ ü kişi lere ben zetm e özlem i içinde, onların rejim lerini u ygu la m a h e vesine kap ılan g e n çle r tarafından ilgi görm ektedir (9). G ençlik, yetişkinliğe geçiş dön em i olduğundan, bü yü m ede b ird en bire görü len h ızlan m a v ü cu t kitlesini de b ir ölçü de artıracaktır. G en ç b ed en ler h areketlerin i artırdığı ve yeterli den geli b eslen m eye dikk at ettiği sürece kasların g ü cü artar ve şişm anlık o la sılığı b ü y ü k ölçü d e ortadan kalkar. Bazı basın org a n la rın d a y a yınlanan, kişiyi a çlık ve dengesiz beslenm eye m ah ku m ed erek za y ıfla m a y ı ön eren rejim ler b ü yü m e ve gelişm eyi, oku l b a şa rı sını ve sağlığı olum suz y ön d en etkiler ve tedavisi g ü ç olan h a s talıklara y o l a ça b ilir (9).
G en el olarak g e n ç erkeklerin % 10 - 2 7 sinin, kızların ise % 1 0 - 2 6 sın ın şişm an old u ğ u g örü lm ü ştü r (10).
A ra ştırm a son u cu ya pıla n d eğerlen d irm eye göre g a zeteler d ek i z a y ıfla m a d iyetleri ü ç an a başlık altında, sın ıfla n dırılm ış tır. T ek b ir besin in ön erild iğ i diyetler, toplam ın % 21.0’ini (13 d iy e t ), ik i besin içe re n d iyetler % 14 5 ini (9 diyet) ve h e r tü r lü besini içeren d iy etler ise % 64.5 in i (40 diyet) olu ştu rm ak ta
GAZETELERDEKİ ZAYIFLAMA DİYETLERİ 105
Tablo 2 : Bir Besim ile Zayıflam ayı Öneren Diyetlerin Besin Tür ve M iktarlarına Göre Dağılımı
Besin Adı ve M iktarı Sayı %
Et (9 0 -3 3 0 gr) 3 23.0
Balık (sınırsız) 1 7.7
Yum urta (6 adet) 1 7.7
Pirinç (300 gr) 1 7.7
Patates (4 küçük) 1 7.7
Lahana (1 kg) 1 7.7
Çiğ sebze (500 gr) 2 15.4
Elma (3 orta boy) 1 7.7
Üzüm (sınırsız) 1 7.7
Meyve suyu (sınırsız) 1 7.7
Toplam 13 100.0
Tek b ir besin ile zayıflam an ın önerildiği diyetlerde Tablo 2 de g örü ld ü ğ ü gibi en fa zla ku llanılan besinler sırasıyla et
(% 23.0) ve çiğ sebzedir ( % 15.4). H içbir besinin tek başına za y ıfla tıcı etkisi yoktur. Tek başına önerilen 330 g. et 46.2 g. yağ, içerir ve 682 kalori verir. Tek başın a önerilen 6 adet yum urta 34.2 g. y a ğ içerir ve enerjisi 474 kaloridir (12)- Bu ketojenik et ki y a p a ca k b ir diyettir ve özellikle kalsiyum ve C vitam ini y ö n ü n den dengesizdir, aynı zam anda, kolesterol yükseltici sayı labilir.
B irçok şişm an kendin ce bazı diyetler yapm aya özenm ekte- dir. B unların b ir kısm ı d a çevred en du ydu ğu diyeti uygu lam ak tadır. Bu diyetler genellikle tek tip v ey a birkaç tip besine daya,- nan, sağlık açısından yararlı olm ayan, hatta zararlı olabilen d iyetlerdir (11).
Zayıflam a, diyetlerinde enerji kısıtlanırken diğer yaşam için elzem ola n besin öğelerin in yeterli ve den geli olarak alınm ası gerekm ektedir.
106 Koray, V., Pekcan, G.
T ablo 3 : İki Besin İle Zayıflamayı Öneren Diyetlerin Besinlere Göre Dağılımı
Besin Adı ve Miktarı Sayı %
Hindi eti (90 gr) - Greyfurt (1.5 büyük) 1 11.1
Yoğurt (6 SB) -Ekmek (6 İD) 1 11.1 Muz (6 - 4 küçük) - Süt (2 -3 .5 SB) 2 22.3 Peynir (3 kk) - Domates (6 küçük) 1 11.1 Meyve (21 küçük) - Ekmek (2 İD) 1 11.1 Kavun (1/2 küçük) - Peynir (4 kk) 1 ı ı . ı Salata (sınırsız ) - Yumurta (sınırsız) 1 11.1
Meyve (5 orta) - Pirinç (75 gr) 1 11.1
Toplam, 9 100.0
SB: su bardağı kk: kibrit kutusu İD: ince dilim.
T ablo 3 de görü ld ü ğü gibi iki besin ile zayıflam ayı öneren 9 diyetten % 22.3 ü m u z ve sütle zayıflam ayı önerm ektedir. Y a şla n 19 — 58 arasında aşırı şişm an olan 6 kişi üzerinde y a pılan bir araştırm ada en uygun zayıflatıcı diyetin düşük ener jili karışık diyet olduğu saptanm ıştır (13). İki besine dayalı za yıflam a diyetlerinin kullanılm ası sakıncalıdır ve dengesiz bes lenm eye y ol açm aktadır.
Zayıflam a diyetlerinde, m inerallerden dem ir ve kalsiyum ihtiyacım n karşılanm ası üzerinde dikkatle durulm ası gerekli dir. Ç ünkü b u tip diyetlerin uygulanışında, dem ir ve kalsiyum eksikliği kolaylık la ortaya çıkabilir. H er gün diyette b ir porsi yon ya ğsız et ve süt bulun durularak eksikliğin ortaya çıkm ası önlenm elidir. A y r ıca ço k sınırlı olarak alm an tatlı, pekm ez ola,- rak alınırsa bu m adenlere olan gereksinm enin karşılanm asına yardım cı olu r (5).
GAZETELERDEKİ ZAYIFLAMA DİYETLERİ 1 0 7
Tablo 4 : Zayıflam a Diyetlerinin İçerdikleri Enerji Dağılsmı
Değerlerine Göre
Enerji (kkal) Sayı %
150 ve az 1 1.6 151 — 400 10 16.1 401 — 650 11 17,8 651 — 800 9 14.5 801 — 1050 11 17.8 1051 — 1300 8 12.9 1301 — 1550 2 3.2 1551— 1800 — — 1800 ve üzeri 1 1.6 Veriler yetersiz 9 14.5 Toplam 62 100.0
T oplam 62 zayıflama, diyetinden % 50.0 si 800 ve daha d ü ' şük düzeyde enerji içermektedir. Zayıflam a diyetlerinden 9’u- nun (% 14.5) verileri yetersiz olduğundan enerjisi hesaplana- m amıştır. V erileri değerlendirilebilen toplam 53 diyetin % 58.5 i 800 ve daha düşük düzeyde enerji içerm ektedir (Tablo 4).
Zayıflam an ın ço k düşük düzeyde enerji içeren diyetle çok hızlı olm ası bireyin sağlığını olum suz yönde etkileyeceği için ve yen i diyet düzenine alışkanlık kazanılm asına olanak verm e yeceğin d en sakıncalıdır (5). 800 kalorilik bir diyet, çok şişman la n zayıflatm ak amacıyla, am eliyat öncesi sadece hastane k o şullarında önerilen bir diyettir. Bunun dışında zayıflam ak am a cıyla kontrolsüz kullanılm ası sakıncalıdır. H aftada 0-5 - 1.0 kg za yıfla m a hızı birey üzerinde olum suz etki yapm adan gerçek leşebilir.
Enerji için yeterli besin sağlanam adığında vücu t bir süre ken di dokularını kullanır ve sonra canlılığını yitirebilir. O hal de, yaşam ın sağlıklı sürdürülebilm e koşullarından biri de v ü _ cu d u n enerji gereksinm esinin karşılanm asıdır (14).
Z ayıfla yacak kimsenin, yaşam şekline göre günlü k enerji h arcan m asın ın bilinm esi gerekir. Bu da, bazal m etabolizm a standartları ve çeşitli fiziksel hareketlerin gerektirdiği ortala m a enerji m iktarlarım gösteren cetvellerden yararlanılarak
108 Koray, V.. Pekcan, G. saptanabilir (12). Uzun süre açlık ve y a n açlık durumlarında vü cu t daha az enerji harcam aya alışmaktadır (12, 15, 16).
D u m in (17), yaptığı araştırm ada çok az besin tüketiminin m etabolizm ayı yavaşlattığı ve fa zla enerji tüketiminde olduğu gib i aktiviteyi azalttığını ve ağırlık kaybına neden olm adığını belirtm iştir. Bu nedenle tek başına az enerji tüketimi ağırlık azalm asına neden olmamaktadır- V ü cu t uyum (adaptasyon) m ekanizm ası ile yaşam ını sürdürebilm ektedir.
Z ayıflam a diyetlerinin enerji gruplarına göre besin d eği şim değerleri dağılım ı T ablo 5’de görülm ektedir. 150 ve daha az enerji içeren diyet 10 değişim A grubu sebze içerm ektedir. 1800 ve üzeri en erji içeren diyet ise 19 değişim et ve 8.5 değişim yağ içerm ektedir, süt değişim i ise hiç bulunmam aktadır.
T ablo 5 : Z ayıflam a Diyetlerinin Enerji Gruplarına G öre Besin Değişimi Değerleri (kkal) Süt Y oğurt Et Grubu Ekmek Grubu A Gr . Sebze B G r.
Sebze Meyve Yağ Şeker
150 ve az — — — 10 — — — — 151 — 400 0.3 2.1 0.4 1.2 0.3 1.4 0.1 0.2 401 — 650 0.6 2.6 1 1.2 0.3 2.9 0.5 0.3 651 — 800 0.8 5.6 2.1 1.8 0.2 0.7 0.9 0.2 801 — 1050 0.9 6.9 2.6 3.6 0.3 2.1 0.8 0.1 1051 — 1300 1.5 4.7 3.6 3 0.5 5.2 2.4 1.5 1301 — 1550 1.5 5 8 4 0.5 1.3 4.5 — 1551 — 1800 1801 ve üzeri — 1.0 1 1 1.5 0.5 8.5 — Z a y ı f l a m a d i y e t i d ü z e n l e n i r k e n b e s i n g r u p l a n d i k k a t e a l ı n m a l ı d ı r . B e s i n g r u p l a r ı n a g ö r e e n e r j i s ı n ı r l a n d ı r ı l m a s ı g e r e k l i d i r . B ö y l e c e d i y e t l e r i n p r o t e i n , v i t a m i n v e m i n e r a l i ç e r i k l e r i g e r e k s i n m e k a d a r v e r i l i r k e n e n e r j i s ı n ı r l a n m a k t a d ı r ( 1 2 ) .
GAZETELERDEKİ ZAYIFLAMA DİYETLERİ 109
Tablo 6 : Zayıflam a Diyetlerinde Enerjinin K arbonhidrat, Protein ve Yağ dan Gelen Yiizdelerine Göre Dağılım ı (n : 53)*
% Sayı °/o K arbonhidrat 40 ve az 22 41.5 41 — 45 10 18.9 46 — 50 2 3.8 51 — 55 6 11.3 56 — 60 4 7.5 61 ve üzeri 9 17.0 Protein 20 ve az 24 45.3 21 — 25 18 34.0 26 — 30 5 9.4 31 — 35 5 9.4 36 — 40 — — 41 ve üzeri 1 1.9 Y ağ 30 ve az 16 30.2 31 — 35 7 13.2 36 — 40 10 18.9 41 — 45 8 15.1 46 — 50 4 7.5 51 ve üzeri 8 15.1
* Enerjisi hesaplanam ayan 9 diyet hariç
TabJo 6’da görü ldü ğü gibi diyetlerin enerjisinin karbon hid rattan gelen yüzdesi % 40 ve daha az olanların oranı % 41.5,
% 4 6 -5 0 olanların oranı % 3-8, % 51 ve üzerinde olanların ise
% 35.8 dir. Enerjinin proteinden gelen yüzdesi ise % 21 ve üze rinde olanların oranı % 54.7 ve yağdan gelen enerji yüzdesi ise
% 41.0’ün üzerinde olanların oranı ise % 37.7 dir.
Bazı araştırıcılar, diyetin protein, karbonhidrat ve y a ğ ora nının şişm anlarda etkili olduğunu işaretlem ektedirler (12, 18). D iyetteki protein oranının yüksek, karbonhidratın düşük oluşu ile dah a ço k enerjinin ısıya dönüşerek atıldığı fikrini savunm ak tadırlar. D iğer bazı araştırıcılar ise bunun şişm anlıkla bir etkisi ola m aya ca ğı görüşündedirler (18).
Fazla kilolu bireyler, şişm anlığın önem li nedenlerinden olan, karbon hidrattan zengin besinlere genellikle düşkündürler.
Ener-110 Koray, V., Pekcan, G. jin in karbonhidrattan gelen yüzdesinin % 50 - 55 olması zayıfla m a diyetlerinde önerilmektedir. Diyetlerde önerilen karbonhid ratın genellikle kom pleks karbonhidrat türü olması istenir. Be sinlerin posa değerinin yüksek oluşu, enerji yoğunluğunu biraz düşürdüğünden, şişmanlığı önleyici olarak görülür (12). Şeker ve şekerli içecekler ile tatlılar boş enerji kaynakları oldukların dan zayıflam a diyetlerinde çok az veya h iç y er alm am alıdır (5). A ş ın karbonhidrat sınırlaması, organ lan n çalışm a sistem lerin de, örneğin asit - baz dengesi gibi bozukluklar yapacağından doğru değildir (12).
Diyetin protein içeriği, vücudun azot dengesi için yeterli ol m alıdır. Diyetin enerjisi sınırlı olduğunda, proteinden gelen ener ji yüzdesi % 15 — 20 arasında olm alıdır. Proteinli besinlerin ter
m ik etkisi yüksek olduğu için şişm anlann diyetlerinde kullanıl m aları özellikle önerilm ektedir (5). Gazetelerde önerilen diyet lerde proteinden gelen enerji % 20’nin üzerinde olan diyetler % 54.7 gibi yüksek b ir orandadır- Şişman kişilerde kan koleste rolünün norm allerden daha yüksek olduğu da unutulmamalıdır. N orm al b ir diyette oldu ğu gibi zayıflam a diyetlerinde de enerjinin % 30 - 35 inin yağdan gelm esi gerekm ektedir. Bazı ki tap, gazete ve dergilerdeki zayıflama, ile ilgili yazılarda, şişman bireylerde y a ğ alım ınm sınırlanm asına gerek olm adığı b elir tilmekte, «ya ğ ye, zayıfla» şeklinde kişilere cazip gelecek teori ler ortaya atılm aktadır. Bu am açla, hastanede yatan hastalara enerjinin b ü yü k çoğu n lu ğu n u n (% 90) yağdan sağlandığı di yetler uygulanarak, ağırlık kayıpları ölçülm üştür. Bu hastalar da ağırlık k ayıp lan , ilk dön em de h aftada 3 - 4 k g kadar hızlı ol m asına karşılık, u ygu la m a devresinin sonunda, dengeli b ir d i yetten daha fa zla ağırlık k aybın a neden olm adığı, tedavi edici bir değerinin bulu n m adığı görülm üştür. Bu hızlı ağırlık kaybı, su kaybın a bağlı bulunm uştur. Özellikle ayakta tedavi yapıld ı ğ ı zam an, bu derece yü k sek m iktarda y a ğ yedirm enin zararlı son u çlar ortaya çıkarm ası m ü m kü n olduğundan, bu tip diyetler den sakınm ak g erek ir (5).
Y a ğı sınırlı diyetlerin d oygu n lu k sağlam a nitelikleri azalır, y a ğd a eriyen vitam inlerin em ilim oranı düşer. Bu nedenle d iy e tin n orm a l y a ğlı olm asına ön em verilir- A n ca k kızartm a y ö n tem iyle, y iy ecek lerin fa zla y a ğ çekm eleri sonucu enerji y o
GAZETELERDEKİ ZAYIFLAMA DİYETLERİ 111 ğunlukları artmaktadır. Zayıflam a diyetlerinde b u pişirm e y ö n tem inden kaçınılm alıdır (5).
Araştırm ada, zayıflam a diyetlerinin enerji gru pların a göre u ygulam a süreleri incelenm iştir (Tablo 7). 150 ve daha düşük enerjideki diyetlerin % 100.0’ünün 3 gün ve daha az süre u y g u
lanacağı belirtilmektedir. Diyetlerin % 27 4’ünün u ygulam a sü resi belirtilm em iştir. Zayıflam a diyetleri, kişi arzu edilen ağır lığa gelene kadar uygulanır, sürekli uygulanm az. Aksi halde, kişi devam lı ağırlık kaybeder. A rzu edilen ağırlığa geldikten sonra, o ağırlığı koruyacak şekilde diyetin düzenlenmesi gerek mektedir. T ablo 8 de görüldüğü gibi diyetlerin büyük çoğunlu ğu n d a kaybedilecek ağırlık belirtilmemektedir.
Diyetlerde enerji sınırlaması çeşitli şekillerde olabilir. Sınır lam a derecesi bireyin sağlığını etkilem em esi bakım ından çok şiddetli olm amalı, orta derecede olm alı ve uzun süre uygulan malıdır. G enellikle haftada 0.5 - 1 k g ve ayda 2 kg. zayıflamak için düzenlenen diyetler daha kolay uygulanm aktadır (12). l g vücut dokusunun harcanm ası ortalam a 6 - 7 kkal’ye eşittir.
Z ayıflam a diyetine başlarken önce, zayıflayacak kişinin, b o yuna g ö re olm ası gereken ağırlıktan ne kadar fazla olduğu sap tanm alıdır. Bu fazlalığı harcam ak için uygun b ir süre tayin edi lir ve bu süreye göre, diyetteki enerji sınırlanır (12). Genellikle gazetelerde önerilen zayıflam a diyetleri ile birlikte egzersiz öne rilm em ektedir (5). Curtis ve arkadaşları (19), James (20), Pass- m ore (21), şişm anların ağırlık birim i başına daha az enerji har cadıklarım ve bu durumda, şişm anların daha yavaş ve vü cu dun h er tarafını harekete geçirecek şekilde iş yapm am aları ile açıklam ışlardır. Parizkova (22), hareket halindeki farelerin d a ha fa z la oksijen -tüketimine bağlı olarak fa zla enerji harcadık larını gösterm iştir. H ayvanların karkasları incelendiğinde de hareket halindeki farelerin vücu t y a ğ yüzdesinin daha az o l duğu görülm üştür. A rslan (14) da, norm al ağırlıklı deneklerin ortalam a vücu t - y a ğ yüzdesini, h a fif şişm anlardan daha az bulmuştur- A yrıca araştırıcı, norm al ağırlıklı deneklerde vücut y a ğ yüzdesinin az olmasının, oksijen tüketim ini arttırdığını, b u nun da ağırlık birim i başm a daha fazla enerji harcanm asına neden olduğunu belirtmiştir.
T a b lo 7 : D iy et E n e rj is in e G ör e Z a yı fla m a D iy et le ri n in U y g u la m a S ü re le ri Koray, V., Pekcan, G. a ••s O S ,3 a S £ cn ■■N ıt& vO 4 ) o ' a 3 Ş4) CÖ M <« 3 ^ 0) I R [fi + o ^ ^ >> d CO Oi ^ co f O' CM S £ <« 02 ^ <ö Ifl >t C£ .9 4> S 9 © © O O © p | o* o ©* o ©‘ o* 1 o o o © © O V ■ 4 r H ı H t-H tH O r H 05 co cm r H r H r H I 1 ı H C O C O o © 1 1 Oİ C O CO o o co C O lo m 1 1 r H co r H I I H I co tn 1 1 a i I co esi 1 C O r H 1 1 t-H 1 r H 1 I © 03 I 1 I 1 ©m 4 esicq 1 1 1 © o CS] I I I I I I o *-j o oi r H r H 1 1 1 1 © C O co Lf5 © o t— co C Sİ ö r H <M co CM » H m 1 r H co o © rt« o ’ O* m* © r H m r H m m o iri CN3 N cd a (D ■d o m o o © L Q CO o O O © L O c o o o ^ CO «“ • I O m ■A r H © *-H o (O CÛm © ■AO O © c o If i m © P © ©* © ö © © © r H *"H O) CM «O co "T '*3* cm -*r c -r H 1 1 O) 1 co p CM o CS] a> o eM r H r H CSJ co 1 CM 1 M 1 W I M I eo 1 CQ r H r H Cvî r H r H e*î C O 0 0 cm I f t cm CM cm co N ...< w Ut ^ û) <u N +* ^ >» <V H > ^ ^ ÛJ
S
r H O ^ & 0 0 <U P2
> HGAZETELERDEKİ ZAYIFLAMA DİYETLERİ 113
Ağırlık (kg)
Enerji 2.5 ve 12 ve Fazla Belli
(kkal) Altında 3 - 5 6 - 8 9 - 11 Üzeri K ilo Değil 150 den az 100.0 151 - 400 10.0 40.0 10.0 10.0 10.0 — 20.0 401 -650 27.3 27.3 18.2 — — 9.1 18.2 651 -800 11.1 — 33.3 — 11.1 22.2 22.2 801 - 1050 — 9.1 — — — 45.4 45.4 1051 - 1300 12.5 — 12.5 — — 12.5 62.5 1301 - 1550 50.0 — — — — — 50.0 1551 - 1800 — — — — — — — 1801 ve üzeri — 100.0 — — — — — Veriler yetersiz — 11.1 — 11.1 22.2 22.2 33.3 SONUÇ VE ÖNERİLER
A raştırm a sonuçları gazetelerde yayınlanan zayıflam a di yetlerinin çoğun u n u ygu lam a olasılığının az olduğu, uygulan- d ığm d a ise sağlık bozu cu etkilerinin olabileceğini işaretlem ek tedir. Bu nedenle aşağıdaki öneriler doğrultusunda yayın ya pılm ası u ygu n olacaktır : Gazeteler, zayıflam anın, m utlaka dav ranışları değiştirm e, yeterli ve dengeli beslenm e alışkanlığı edin me, yen i b ir beslenm e m odeli yaratm a azm i ve program ı ile m üm kün olabileceğini vurgulam alı, kısa süreli diyetler ile b a şarı sağlanam ayacağını anlatmalıdır. Zayıflam a diyetleri öne rilerinde önce, kişinin boyu n a göre, arzu edilen ağırlıktan ne k ad ar fa z la olduğu öğretilm eli, kişinin kilo fazlalığına göre, u ygu n b ir zayıflam a süresi tayin edilmelidir. Zayıflayacak olan kişinin, yaşam şekline göre günlük enerji harcam ası bilinm eli, uygulam a süresine göre enerji sınırlanm ası gerektiği vu rgu lan m alıdır. Kişinin sosyo - ekonom ik durum una ve beslenm e alış kanlıklarına göre diyet yazılm alıdır.
Bu konularda genellem e yapılam az. Diyetler kişiden kişi ye değişir. Kişilere göre farklı farklı düzenlenir. D iyetler h azır lanırken, her yiyeceğin m iktarı halkın anlayabileceği açıklıkta belirtilm elidir. U ygulam a süresi, öğü n sayısı belirtilm elidir.
D iyetin toplam enerjisinin % 50- 55'i karbonhidrattan, %
114 Koray. V., Pekcan, G. Besin gru p lan , birbirinin yerine kullanılabilecek yiyecekler öğretilm eli, diyetteki herhangi bir yiyeceği kişi tüketem ediği zam an, ne m iktarda, ne yiyebileceği anlatılmalıdır.
SUM M ARY
EVALUATION OF WEIGHT REDUCTION DIETS PUBLISHED IN FOUR HİGH CIRCULATED NEWSPAPERS IN TURKEY
Koray, V., Pekcan, G. The survey h ad been don e to evaluate the validity o f w eight redu ction diets published in fo u r high circulated newspapers- Between 1982 - 1983, in the duration o f 17 m onths 62 w eigh t - reduction diets had been examined. It was noticed that m ost o f the published diets ,were im practicable, unreasonable and som e o f them even w ron g and w ere recom m ended b y an unqu- alified person. It w ou ld be useful to point out that these kind o f diets should be controlled b y an authority on nutrition and dietetics.
KAYNAKLAR
1 — Oskay, U. : K itle Haberleşmesinin Doğası Kitle Haberleşme Teori lerine Giriş. 129, 1973.
2 — Geray, C. : K itle iletişim Araçları ve Halk Eğitim i, Halk Eğitimi Ankara Üniversitesi E ğitim Fakültesi Yayınları No : 73, 93, 207, 220 1977.
3 — Danışma, A. : B Y YO Basın Tarihi, Teksir, 15, 1982.
4 — Aksu, B. : Türkiye’de Beslenme Eğitim i Çalışmaları, Türkiye Ulu sal G ıda ve Beslenm e Planlam a Sem ineri Bildiri ve Raporları, Ha cettepe Üniversitesi, Ankara, 217, 1978.
5 — Baysal, A., Güneyli, U „ Bozkurt, N., K eçecioğlu, S., Aksoy, M. : Şiş manlık, D iyet El K itabı, H acettepe Üniversitesi Yayınları A - 44, An kara, 20, 130, 1983.
6 — Kutluay (E kinciler), T. : Şişmanlık, Tanım ı, ön len m esi ve T eda visi, Beslenme ve D iyet Dergisi, 1 : 87, 1972.
7 — Süm büloğlu, K . : Sağlık Bilim lerinde Araştırma Teknikleri ve İs tatistik. M atlş Yasanları, Ankara, 1978.
8 — Cum huriyet Gazetesi,. Ek, Basın Araştırması, 1984.
9 — Baysal A. : G en çliğin Beslenm e Sorunları. Milli K ültür G ençlik ö z e l Sayısı, K ültür ve Turizm Bakanlığı, Sayı : 4 8 -5 5 Mayıs, 1985.
GAZETELERDEKİ ZAYIFLAMA DİYETLERİ 115
10 — Türkiye’de Beslenme, 1974 Beslenme Sağlık ve Gıda Tüketim i Araş tırması Raporu, Hacettepe Üniversitesi Ankara, 1977.
11 — Sencer, E. : Şişmanlık, Beslenme ve Diyet, İstanbul Tıp Fakültesi Vakfı, Bayda Yayını, 265, 1983.
12 — Baysal, A. : Beslenme. Hacettepe Üniversitesi Yayınları : A / l 3 Çağ Matbaası, Ankara, 1983.
13 — Anon : The Nature of W eight Loss During Short Term Dieting. Nutrition Reviews. 36 : 72, 1978.
14 — Arslan, P. : Çalışan Yetişkin Kadınların Enerji Gereksinimlerinin Değerlendirilmesi Üzerine Bir Araştırma. H.Ü. Sağlık Teknolojisi Yüksek Okulu Beslenme ve Diyetetik Bölümü. Doçentlik Tezi, A n kara,, 1982.
15 — Davids, S., Passmore, R., Brock, J.F., Truswell, A.S. : Human Nut rition and Dietetics, Churchill Livingstone, London, 1979.
16 — Bogert J.L., Briggs, G.M., Colloway, H.D. : Nutrition and Physical Fitness, W.B. Saunders Company. Philadelphia and London, 73, 1966.
17 — Clougy, D.P., Durnin, J.V. G.A. : The Rise in Metabolic Rate Follo"wing the Ingestion of Single Large Meals by «Thin» and
Average» Men and W omen, Journal of Physiology, 207 : 89, 1970.
18 — G eorge, A.B. : The Myth of Diet in the Management of Obesity Amer. J. Clin. Nutr. 23 : 141, 1970.
19 — Curtis, E.D., Robert, B.B. : Long Term Energy intake and Energy Expenditure of Obese House - W ifes. Amer. J. Clin. Nutr. 24 : 1410, 1971.
20 — James, W.P.T., Barles J., Davies, H.L., Dauncey, M.J. : Elevated M etabolic Rates in Obesity, The Lancet, 27 : 1122, 1978.
21 — Passmore, R., Strong, J.A., Swindells, Y.E. : The E ffect of Over-feeding on Two Young W omen. Brit. J. Nutr. 17 : 373, 1963.
22 — Parizkova, J. : Body Fat and Physical Fitness, Martinus N ijhoff B - V /M edical Division, T he Hague, 1977.
23 — W H O /FAO R eport : Evaluation of Certain Food Additives, Swee-teners. Technical R eport Series No : 617, WHO, Geneva, 1978.
