I T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
AKKARAMAN KOYUNLARDA DOĞUMLARIN GÜN İÇERİSİNDEKİ DAĞILIMI
Orhan ÖZÇALIK YÜKSEK LİSANS TEZİ ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI
TEMMUZ 2010 Konya Her Hakkı Saklıdır
II T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
AKKARAMAN KOYUNLARDA DOĞUMLARIN GÜN İÇERİSİNDEKİ DAĞILIMI
Orhan ÖZÇALIK YÜKSEK LİSANS TEZİ ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI
Bu tez …/…/2010 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oybirliği / oyçokluğu ile kabul edilmiştir
.….……….. ………. ………..
Prof. Dr.Ayhan ÖZTÜRK Prof. Dr. Saim BOZTEPE Yrd. Doç. Dr. Ali KARABACAK
I ÖZET
YÜKSEK LİSANS TEZİ
AKKARAMAN KOYUNLARDA DOĞUMLARIN GÜN İÇERİSİNDEKİ DAĞILIMI
Orhan ÖZÇALIK Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Zootekni Anabilim Dalı
Danışman: Prof.Dr. Ayhan ÖZTÜRK 2010, Sayfa : 24
Jüri: Prof. Dr. Ayhan ÖZTÜRK Prof. Dr. Saim BOZTEPE
Yrd. Doç. Dr. Ali KARABACAK
Bu çalışmada geleneksel yetiştirme metotlarıyla barındırılan Akkaraman koyunlarda yardımsız doğumların gün içerisindeki dağılımları araştırılmıştır. Araştırmada ana yaşı, kuzunun cinsiyeti, doğum tipi ve doğum yılının doğum zamanı üzerine etkisi incelenmiştir. Ard arda iki yıl devam eden çalışmada 288 kuzulamadan 156 adet dişi, 156 adet erkek kuzu doğmuştur. 264 adet doğumda tek, 24 adet doğumda ikiz kuzulama gerçekleşmiştir. Genel sonuç olarak, doğumların % 31.2 ile en yoğun 16.00-22.00 saatleri arasında, buna karşılık en düşük düzeyde (%15.6) 22:00-04:00 saatleri arasında gerçekleştiği saptanmıştır. Ayrıca, koyunların % 52.9’u 06:00-18:00 saatleri arasında gündüz, % 47.1’sı ise 18:00-06:00 arasında gece saatlerinde doğurmuştur. Doğum zamanı üzerine ana yaşı ve doğum yılının etkisi önemli (P<0.05), kuzu cinsiyeti ve doğum tipinin etkisi ise önemsiz çıkmıştır.
II ABSTRACT Master Thesis
THE DISTRIBUTION OF LAMBINGS IN A DAY OF AKKARAMAN EWES
Orhan ÖZÇALIK Selçuk University
Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Animal Science
Supervisor: Prof. Dr. Ayhan ÖZTÜRK 2010, pages: 24
Jury: Prof. Dr. Ayhan ÖZTÜRK Prof. Dr. Saim BOZTEPE
Yrd. Doç. Dr. Ali KARABACAK
In this study, with traditional breeding methods is hosted Akkaraman unassisted birth in sheep studied the distribution in a day. Study of primary age, lamb sex, birth year, birth type, and also examined the effect on the time of birth. Ongoing study, two consecutive years, from 288 lambing 156 female, 156 male lamb was born. 264 single-birth, birth twins lambing was 24. As the overall results, with 31.2 % of births in the most intense between the hours of 16:00 to 22:00, whereas the lowest level (15.6 %) between 22:00 to 04:00 hours, were conducted. In addition, sheep and 52.9 % during the day between 06:00 to 18:00 hours, 47.1 % to blame in the night hours between 18:00 to 06:00 gave birth. Time of birth and birth date on the main effect of age (P <0.05), lamb sex and birth type increased the influence of the minor.
III
TEŞEKKÜR
Çalışmalarım sırasında yardımlarını ve desteğini esirgemeyen danışman hocam Sayın Prof. Dr. Ayhan ÖZTÜRK’e (Selçuk Üniv. Zir. Fak. Dekanı), çalışmamın çeşitli aşamalarında özellikle istatistik analizlerin yapılmasında yardımcı olan Yrd.Doç.Dr. İsmail KESKİN’e (Selçuk Üniv. Zir. Fak. Zootekni Böl.) ve Araş.Gör. Osman OLGUN’a (Selçuk Üniv. Zir. Fak. Zootekni Böl.) teşekkür ederim.
IV
ÇİZELGE LİSTESİ
Çizelge No Sayfa No
1. Araştırmada yıllar itibari ile doğan kuzu ve çoklu doğum sayıları………..……….. 8
2. Yıllar itibari ile kuzu doğumlarının günün farklı zaman dilimlerindeki dağılımları..……….…….. 9 3. Doğumların zaman dilimlerine dağılımı ……….…..……….…… 10
4. Anaç koyunların farklı peryotlardaki kuzulama sayıları ve oranları………...….…… 12
5. Anaç koyunların yaşları ve farklı periyotlardaki kuzulama sayıları ………. 13
6. Doğan kuzuların cinsiyeti ve zaman dilimlerine dağılımı………..………. 14
7. Kuzulamaların doğum tipine göre zaman dilimlerine dağılımı……….…….. 16
V ŞEKİL LİSTESİ
Şekil No Sayfa No
1.Gerçekleşen tüm doğumların saat dilimlerine göre dağılımı ……….……….. 10
2. Koyunların yaşlarına göre doğumlarının zaman dilimlerine dağılım sayıları………. 12
3 Kuzuların cinsiyete göre zaman dilimlerine dağılım sayıları ………..……….………. 15
4.Kuzuların doğum tipine göre zaman dilimlerine dağılımı………..…..…….………..….. 16
VI İÇİNDEKİLER Sayfa No 1. GİRİŞ……….………….. 1 2. KAYNAK ARAŞTIRMASI……… 3 3. MATERYAL VE METOT……….… 6
4. ARAŞTIRMA SONUÇLARI VE TARTIŞMA……….………... 8
4.1.Kuzulamaların Yıllara Dağılımı …...……….... 8
4.2. Doğumların Zaman Dilimlerine Dağılımı……… 9
4.3. Ana Yaşının Doğum Zamanı Üzerine Etkisi……….………. 12
4.4. Kuzunun Cinsiyetinin Doğum Zamanı Üzerine Etkisi………..………….…… 14
4.5. Doğum Tipinin Doğum Zamanı Üzerine Etkisi……….. 15
4.6. Doğum Yılının Doğum Zamanı Üzerine Etkisi……….……… 17
5. SONUÇ VE ÖNERİLER……….………. 21
1. GİRİŞ
Hayvanın veya hayvan topluluklarının aleni, fakat karmaşık fonksiyonlarına davranış
denmektedir. Hayvanların davranışları, harici ve dahili şartlara karşı kendilerini
adapte edebilmeleri için gösterdikleri bir gayretin ifadesidir. Genellikle uyarılara
karşı tepki olarak gelişir. Davranış yıllarca hayvanların et, süt, yumurta, kıl ve güç
gibi verimlerinin nitelik ve niceliğinden daha az dikkate alınmıştır. Hayvanlardan
maksimum düzeyde verim alınabilmesi için hem çevre şartlarının iyileştirilmesi hem
de çevrenin etkisi ile ortaya çıkan davranış özelliklerinin bilinmesi önem taşır.
Hayvanlar evcilleştirilmeden önce, insanlar yabani hayvanların davranışlarını çok iyi
gözlemleyerek onları kolayca avlamışlardır. Daha sonra insanlar bilerek veya
bilmeyerek davranışları ve özellikle sosyal davranışları seleksiyon kriteri olarak
kullanmışlardır.
Refleksler, içgüdü, genetik faktörler, öğrenme, yaş, geçmişteki tecrübe ve davranışlar
gibi çeşitli faktörlerden köken alan hayvan davranışlarını yeme, idrar ve dışkı atımı,
ihtimam-koruma-ilgi arama davranışları, cinsel davranışlar, mücadele, taklit,
araştırma, korunak araştırma, üstünlük kurma, liderlik, bölge arama davranışı ve
sosyal ilişkiler başlıkları altında sınıflandırmak mümkündür.
Son yıllarda hayvan davranışlarıyla ilgili olarak çok sayıda araştırma yapılmaktadır.
Bu çalışmalardan elde edilen sonuçlar, hayvanlarda bakım ve barındırmanın en
uygun şekle getirilmesinde kullanılmaktadır. Hayvan davranışlarını araştırmak, bir
hayvanın belirgin özelliklerini ve onun çevreye nasıl reaksiyon verdiğini anlamayı
2
davranışlarına bağlı olarak geliştirildiği dikkate alındığında, hayvan davranışları
konusundaki araştırmaların önemi daha iyi anlaşılabilmektedir.
Koyun davranışlarıyla ilgili olarak literatürde çok sayıda araştırma mevcut olmasına
rağmen, Türkiye yerli ırkları üzerinde yapılmış çalışmaya rastlanamamıştır. Oysa,
hayvan davranışlarının türler ve ırklara göre farklılık gösterdiği bilinmektedir.
Özellikle Türkiye koyun varlığının yaklaşık olarak yarısını oluşturan Akkaraman ırkı
ile ilgili davranış çalışmalarının bulunmayışı ciddi bir eksiklik olarak görülmektedir.
Bu araştırmada, Akkaraman koyunlarda üreme davranışları başlığı altında
değerlendirilen doğumların gün içerisinde zaman dilimlerine (saatlere) dağılımının
2. KAYNAK ARAŞTIRMASI
Hayvan davranışlarının bilinmesi, onlara uygun çevrenin sağlanabilmesi ve
yetiştirme sistemlerinin uygulanabilmesi açısından önemlidir. Çünkü hayvanlardan
yüksek verim alınabilmesi ve sürünün devamlılığının sağlanabilmesi, hayvanların
normal davranışlarını sergileyebildikleri ortamın sağlanabilmesine bağlıdır
(Akçapınar 1994). Doğumun başlangıcından sonrasındaki birkaç saate kadar olan
süreç ana ve yavru için yoğun bir stresin olduğu ve çeşitli komplikasyonların
oluşabildiği bir dönemdir. Bu dönemin sorunsuz geçirilmesinde yetiştiricilerin
dikkati ve müdahaleleri önemlidir.
Koyun mevsime bağlı poliöstrik hayvandır. Ülkemizde genellikle Akkaraman
sürülerinde koç katımı eylül-kasım ayları arasında yapılır. Bu dönem koçun uyarıcı
etkisiyle daha da kısalabilmektedir. Koyunculukta doğumların toplulaşması kritik bir
dönem olduğu kadar bu dönemde doğuran koyunlar ile doğan kuzuların çok daha
ihtimamlı takip ve bakımları sayesinde kayıplar en aza indirilerek daha yüksek
seviyede döl verimi sağlanması da mümkündür.
Hayvansal üretimde doğum ile doğumdan sonraki birkaç saat işletmenin verimliliğini
etkileyen önemli faktörlerden biri olmasına rağmen, bugüne kadar doğum ve doğum
davranışları konusunda yeterli bilgi üretilememiştir. Üreme performansından tam
olarak yararlanabilmek sadece doğumun gerçekleşmesi değil, yeni doğan yavru ile
anasının ilişkisine bağlı olarak yavrunun hayattaki ilk saatlerinin başarılı şekilde
atlatılmasına da bağlıdır. Zira ana ile yavru arasındaki etkileşimin yavrunun yaşamda
4
dönemde yeterince ilgi gösterilemeyen zayıf yavruların ölümlerinin arttığı
bildirilmektedir (Lindsay 1996).
Çeşitli koyun ırklarında ve farklı yetiştirme sistemlerinde, kuzulamaların
yoğunlaştığı saatler değişmektedir. Lindahl (1964) 09:00-12:00 , Sharafeldin ve ark
(1971) 15:00-18:00 ve 08:00-11:00, Holmes (1976) 01:00-07:00, Younis ve El
Gaboury (1978) Awassi koyunlarında 13:00-19:00 ve 15:00-18:00 ve Gonyou ve
Cobb ise (1986) 04:00-08:00 saatleri arasında doğumların yoğun bir şekilde
gerçekleştiğini bildirmişlerdir. Tomar (1979) tarafından yapılan bir çalışmada ise
doğumların yüksek bir oranda kısa süre aralığında (03:00 ile 06:00 arasında ve %
41’le) kümeleştiği bildirilmektedir.
Rossdale ve Short (1967) atlarda 19:00-07:00 saatleri arasında % 86 oranında, Estes
(1976) ise Afrika Antilobu’nda 06:00-12:00 saatleri arasında doğumların
yoğunlaştığını bildirmiştir.
Amerika’da 303 koyun üzerinde Hudgens ve ark. (1986) tarafından yapılan bir
araştırmada koyunlarda doğumların % 22.1’ nin 03:00-07:00 saatleri arasında ve %
22.5’nin ise 15:00-19:00 saatleri arasında meydana geldiği bildirilmiştir.
Alexander (1993), Avustralya’daki Merinos koyunlarında doğumların gün içindeki
dağılımını incelemiş ve doğumların belirli saatlerde kümeleştiğini ve eğer
kanıtlanırsa bu doğum sürecinde çevresel bir tetikleyici ya da tetikleyicilerin
olabileceğine işaret etmiştir.
Ünal ve Akçapınar’ın (1994) bildirdiğine göre doğum oranı günün belli saatlerinde
daha yüksektir. Hampshire ve Dorset Horn ırkı koyunlar sessiz saatleri tercih
etmekte ve kuzulama daha çok sabahları gerçekleşmektedir. Merinoslarda ise
Romano ve Piaggo (1999) tarafından Uruguay’da 265 Nubya keçisi üzerinde yapılan
bir araştırmada doğumların % 78’nin gündüz saatlerinde ve bu oran içerisinde %
65‘nin de 09.00-17:00 saatleri arasında meydana geldiği bildirilmiştir.
Çanakkale On sekiz Mart Üniversitesinde Konyalı ve ark. (2004) tarafından 32 adet
Saanen keçisi üzerinde yapılan bir araştırmada doğumların yaklaşık % 88 gibi büyük
çoğunluğu 06:00-18:00 saatleri arasında meydana gelmiştir. Başka bir ifade ile
doğumların büyük çoğunluğunun gündüz saatlerinde meydana geldiği ifade
6
3. MATERYAL VE METOT
Bu araştırma Konya İli Çumra İlçesi Taşağıl Köyü’ndeki özel bir işletmede
yürütülmüştür. Çalışma materyalini yaşları 2-7 arasında değişen Akkaraman
koyunlar oluşturmuştur. Koyuların yaşları kulak numaralarına göre tutulan
kayıtlardan temin edilmiştir. Koyunlar Nisan-Kasım aylarında meralarda otlatılırken
ağıl içerisinde tutuldukları kasım-nisan aylarında koyun başına 500-600 g arpa
kırması, 600-700 g şeker pancarı posası ve ad libitum (serbest) olarak buğday samanı
ile beslenmiştir. İhtiyaçlarını karşılayacak kadar temiz su gün boyunca hayvanların
önünde bulundurulmuştur.Koyunlar her gün 07:00 ve 18:00 saatlerinde
yemlenmişlerdir.
Sürüde serbest aşım yöntemi uygulanmıştır. Aşım mevsimi olan ağustos-eylül ayları
süresince koçlar sürüde tutulmuş ve aşım mevsimi sonunda sürüden çıkarılmıştır.
Doğumlar aşım mevsimine bağlı olarak ocak-şubat ayları içerisinde tamamlanmıştır.
Bölge şartları nedeniyle koyunlar kasım-nisan ayları arasında meraya çıkarılmayarak
gezinti bölmeleri olan işletme alanında tutulmuştur. Bu dönemde sürü genellikle gün
içerisinde 07:00-17:00 saatleri arasında ağıl içerisi ile bağlantılı olan gezinti
bölmelerinde tutulmuştur. Geri kalan zaman diliminde ağıl içerisinde tutulmuşlardır.
Çalışma 2008 ve 2009 yıllarının Ocak-Şubat aylarında yürütülmüş, belirtilen sürenin
dışında gerçekleşen doğumlar ve güç doğumlar değerlendirilmeye alınmamıştır.
Çalışmanın ilk yılında işletmedeki 120 koç altı koyundan gerçekleşen 106, 2009
yılında ise 200 baş koç altı koyundan 182 olmak üzere toplam 288 doğumun kayıtları
Doğumlar hep aynı kişi tarafından izlenerek doğum belirtilerini (huzursuz,
yatma-kalkma, meleme, yer arama vb.) gösteren koyunlar ağıl içerisinde daha önceden
hazırlanmış olan doğum bölmesine alınmıştır. Doğum tamamlanıncaya kadar
gözleme devam edilmiş ve doğum tarihi, doğum saati, doğum tipi, kuzu cinsiyeti ile
ana yaşı kaydedilmiştir. Gözlemlenen 6 ve 7 yaşındaki koyunların verileri 7
yaşındaki koyunların sayısının çok az olması nedeniyle aynı sınıfta
değerlendirilmiştir.
Doğum zamanına ilişkin verilerin değerlendirilmesi için bir gün (24 saat)
22:00-04:00, 04:00-10:00, 10:00-16:00 ve 16:00-22:00 şeklinde dört zaman dilimine
ayrılmıştır.
Kuzulamaların gün içindeki zaman dilimlerine dağılımı üzerine ana yaşı, kuzu
cinsiyeti, doğum tipi ve yıl faktörü etkisinin değerlendirilmesinde ki-kare (χχχχ2)testi (Düzgüneş ve ark. 1983) kullanılmıştır.
8
4. ARAŞTIRMA SONUÇLARI VE TARTIŞMA
Çiftlik hayvanlarının yetiştirilmesindeki esas amaç hedeflenen verim yönünde
üretimde devamlılığın sağlanması ve böylece işletme karlılığının arttırılmasıdır. Bu
nedenle döl verimi diğer yetiştirme kollarında olduğu gibi koyun yetiştiriciliğinde de
çok önemlidir. Çünkü başarılı bir koyun yetiştiriciliğinde sürünün devamlılığı için
koyunlardan düzenli bir şekilde döl alınması ve doğan kuzuların yaşatılması
gerekmektedir. Ananın ve doğan kuzunun yaşamlarını sağlıklı bir şekilde
sürdürebilmeleri için doğum ve doğum sonrası birkaç saatlik dönemde yapılacak
kritik müdahalelerle çeşitli komplikasyonlar nedeniyle kaybedilecek ana ve yavru
sayısı azaltılabilir. Bu müdahalelerin yapılabilmesi ve mevcut iş gücünün optimum
değerlendirilmesi için doğumların günün hangi saatlerinde yoğunlaştığının bilinmesi
koyun yetiştiriciliğinde önemlidir.
4.1. Kuzulamaların Yıllara Dağılımı
Konya’nın Çumra İlçesi Taşağıl Köyü’nde iki yıl süreyle yapılan araştırma süresince
tespit edilen toplam 288 kuzulamanın yıllara göre dağılımı çizelge 1’de verilmiştir.
Çizelge 1. Araştırmada yıllar itibari ile doğan kuzu ve çoklu doğum sayıları Yıl Doğan erkek
kuzu sayısı Doğan dişi kuzu sayısı Çoklu doğum sayısı Toplam kuzu sayısı 2008 56 59 9 115 2009 100 97 15 197 Toplam 156 156 24 312
Araştırma süresince takip edilen 320 koyundan kayıtları kullanılan toplam 288
kuzulamanın 106’sı 1. yıl (2008), 182’si ise 2. yıl (2009) gerçekleşmiştir. Sürüde
doğan kuzuların cinsiyetlerine göre toplam içindeki oranları erkek ve dişiler için %50
olarak gerçekleşirken ikiz doğumların oranı ise 2008’de % 8.4, 2009’da ise %8.2
olarak hesaplanmıştır.
4.2. Doğumların Zaman Dilimlerine Dağılımı
Araştırmada iki yıl boyunca gerçekleşen yardımsız doğumların dağılımı, iki yıl
boyunca toplanan sonuçlara yansıtıldığında benzer bir şekilde rastgele olmayan yapı
gösterdiği anlaşılmıştır. Yani, doğumların % 62.2’ si sabah (06:00-10:00) ve akşam
(16:00-22:00) saatlerinde olmuştur. Elde edilen sonuçlar, aşağıdaki çizelgeden de
anlaşılacağı gibi 4 farklı zaman diliminde değerlendirilmiştir.
Çizelge 2. Yıllar itibari ile kuzu doğumlarının günün farklı zaman dilimlerindeki dağılımı Zaman dilimleri 2008 yılı doğum sayısı % 2009 yılı doğum sayısı % Doğan erkek kuzu sayısı % Doğan dişi kuzu sayısı % Doğan toplam kuzu sayısı 22:00-04:00 23 21.7 22 12.1 23 14.7 24 15.4 47 04:00-10:00 34 32.1 53 29.1 48 30.8 47 30.1 95 10:00-16:00 16 15.1 50 27.5 37 23.7 34 21.8 71 16:00-22:00 33 31.1 57 31.3 48 30.8 51 32.7 99 Toplam 106 182 156 156 312
10
Şekil 1. Gerçekleşen tüm doğumların saat dilimlerine dağılımı
Şekil 1’ de görüldüğü gibi iki yıl boyunca gerçekleşen doğumlar en çok 16:00-22:00 saat diliminde en az ise 22:00-04:00 saat dilimindedir.
Gözlenen ve beklenen doğumların zaman dilimlerine dağılımları ise Çizelge 3’de verilmiştir.
Çizelge 3. Doğumların zaman dilimlerine dağılımı
Günün Zaman Dilimleri
22:00-04:00 04:00-10:00 10:00-16:00 16:00-22:00 toplam χ2
% % % %
Gözlenen,f 47 15.1 95 30.4 71 22.8 99 31.7 312
Beklenen,f’ 78 25.0 78 25.0 78 25.0 78 25.0 312 22.3
Hesaplanan χ2 değeri (22.3) tablo değerinden (SD=3, P<0.01, χ2= 11.34) daha büyük olduğu için günün farklı zaman dilimleri arasındaki doğum sayıları arasındaki
kısmının 16:00-22:00 ve 04:00-10:00 zaman dilimlerinde yoğunlaştığı
görülmektedir.
Değişik ülkelerde doğumların günün belirli saat dilimlerine dağılımı ile ilgili farklı
ırktan koyunlar ve türler üzerinde yapılan bir çok araştırmada da benzer sonuçlar
bildirilmiştir (Lindahl 1964, Rossdale ve Short 1967, Estes 1976, Holmes
1976,Tomar 1979, Alexander 1993). Akçapınar’a (1994) göre doğum oranı günün
belli saatlerinde daha yüksektir. Hampshire ve Dorset Horn’larda kuzulama daha çok
sabahları olmasına karşılık Merinoslarda kuzulama en çok öğle saatlerinde
olmaktadır (10:00-14:00).
Akkaraman koyunlarda yapılan bu araştırmada doğumlar sabah (06:00-10:00) ve
akşam saatlerinde (16:00-22:00) yoğunlaşmaktadır. Bu sonuç Ünal ve Akçapınar’ın
(1994) koyunların doğumda genellikle sessizliğin hakim olduğu saatleri tercih
ettiğini bildirmelerinin aksine doğumlar sabah ve akşam yemleme zamanlarının
bulunduğu zaman dilimlerinde yoğunlaştığı tespit edilmiştir. Yine benzer şekilde
Amerika’da 303 koyun üzerinde yapılan bir araştırmada ise (Hudgens ve ark. 1986)
koyunların % 22.1’ nin 03.00-07.00 saatleri arasında, % 22.5’nin ise 15.00-19.00
12
4.3. Ana Yaşının Doğum Zamanı Üzerine Etkisi
Zaman Dilimlerine göre farkı yaşlardaki koyunların doğumlarının zaman dilimlerine sayısal dağılımları ve yüzde oranları çizelge 4’de, χ2 değeri ise çizelge 5’de verilmiştir.
Çizelge 4. Anaç koyunların farklı peryotlardaki kuzulama sayıları ve oranları Zaman dilimleri ananın yaşı 22:00-04:00 04:00-10:00 10:00-16:00 16:00-22:00 toplam n % n % n % n % 2 3 13.64 4 18.18 8 36.36 7 31.82 22 3 12 16.67 15 20.83 13 18.06 32 44.44 72 4 20 16.67 27 22.50 34 28.33 39 32.50 120 5 7 10.94 35 54.69 10 15.63 12 18.75 64 6-7 5 14.71 14 41.18 6 17.65 9 26.47 34
Şekil 2. ve çizelge 4. incelendiğinde doğumların 2 yaşlı analarda 10:00-16:00, 3 ve 4 yaşlı analarda 16:00-22:00, 5 ve 6-7 yaşlı analarda ise 04:00-10:00 zaman dilimlerinde yoğunlaştığı görülmektedir.
Ana yaşlarının doğum zamanı üzerine etkisini incelemek amacıyla yapılan analizde
çizelge 5’de görüldüğü gibi χ2 değeri 33.82 olarak hesaplanmıştır. Bu değer, tablo değerinden (SD=12, P<0.01, χ2 =26.21) daha büyük olduğu için ana yaşının günün farklı zaman dilimlerindeki doğum sayıları üzerine etkisi önemlidir(P<0.01).
Çizelge 5. Anaç koyunların yaşları ve farklı peryotlardaki kuzulama sayıları Zaman dilimleri ananın yaşı 22:00-04:00 04:00-10:00 10:00-16:00 16:00-22:00 toplam χχχχ2 f f' f f' f f' f f' 2 3 3.31 4 6.70 8 5.0 7 6.98 22 3 12 10.85 15 21.9 13 16.4 32 22.85 72 4 20 18.08 27 36.5 34 27.3 39 38.08 120 5 7 9.64 35 19.5 10 14.6 12 20.31 64 6-7 5 5.12 14 10.35 6 7.7 9 10.79 34 Toplam 47 47 95 95 71 71 99 99 312 33.82
Karya tipi koyunlarda doğum ve doğum sonrası erken dönemde analık davranışları üzerine yapılan araştırma sonucunda Özdemir ve Altın’ın (2007) bildirdiğine göre doğuran koyunun yaşı doğum süresini (doğum belirtilerinin başlaması ve doğumun gerçekleşmesi arasındaki süre) etkilememiştir. Bu araştırmada ana yaşının günün farklı zaman dilimlerindeki doğum sayıları üzerine etkisi önemli bulunmasına rağmen literatürde doğrudan bu konu ile ilgili bir araştırmaya rastlanamamıştır.
14
Çizelge 6 incelendiğinde hesaplanan χ2 değeri (0.2) tablo değerinden (SD=3, P<0,01, χ2 =11,34) daha küçük olduğu için kuzu cinsiyetinin doğum zamanı üzerine etkisi yoktur. Yani erkek ve dişi kuzuların doğumlarının günün zaman dilimlerine
homojen bir şekilde dağıldığı anlaşılmaktadır.
Çizelge 6. Doğan kuzuların cinsiyeti ve zaman dilimlerine dağılımı
günün zaman dilimleri Kuzu Cinsiyeti 23:00-04:00 05:00-10:00 11:00-16:00 17:00-22:00 f f' f f' f f' f f' toplam χχχχ2 Erkek 23 23,5 48 47,5 37 35,5 48 49,5 156 Dişi 24 23,5 47 47,5 34 35,5 51 49,5 156 Toplam 47 47 95 95 71 71 99 99 312 0.2
Çizelge 6’ da görüldüğü gibi araştırmada gözlemlenen 288 adet koyundan, tekli ve
çoklu doğum olmak üzere gerçekleşen tüm doğumlardan toplam 312 kuzu elde
edilmiştir. Bu 312 kuzunun 156 adedi erkek, 156 adedi ise dişidir. Araştırmada
doğan kuzunun cinsiyetinin doğum zamanı üzerine etkisi önemsiz olarak bulunmuş,
yani kuzu cinsiyetinin doğum zamanı üzerine herhangi bir etkisi tespit edilmemiştir.
Bu araştırmada, cinsiyete göre kuzulamaların zaman dilimlerine dağılımlarını
seviyede gerçekleştiği yani zaman dilimlerine homojen bir dağılım gösterdiği
görülmektedir.
Literatürde kuzu cinsiyetinin doğum zamanına etkisi üzerine herhangi bir
araştırmaya rastlanamamıştır.
Şekil 3. Kuzuların cinsiyete göre zaman dilimlerine dağılım sayıları
4.5. Doğum Tipinin Doğum Zamanı Üzerine Etkisi
Çizelge 7’de doğum tipinin doğum zamanı üzerine etkisi değerlendirilmiştir. Yapılan
istatistiki analizde χ2 değeri 1.4 olarak hesaplanmıştır. Belirtilen değer χ2 tablosu değerinden (SD=3, P<0,05, χ2=7.81) küçük olduğundan doğum tipinin doğum zamanı üzerine etkisinin olmadığı belirlenmiştir.
Çizelge 7. Kuzulamaların doğum tipine göre zaman dilimlerine dağılımı
16 Tipi 22:00-04:00 04:00-10:00 10:00-16:00 16:00-22:00 Toplam χ2 f f' f f' f f' f f' Tekiz 43 41.2 79 79.8 61 60.5 81 82.5 264 İkiz 2 3.8 8 7.2 5 5.5 9 7.5 24 Toplam 45 45.0 87 87.0 66 66.0 90 90.0 288 1.4
Tekiz ve ikiz kuzuların doğum zamanlarının çalışmada belirtilen zaman dilimlerine
dağılımları şekil 4’de görülmektedir.
Şekil 4. Kuzuların doğum tipine göre zaman dilimlerine dağılımı
Aleksiev’ in (2007) ince yapağı ırkı danube koyununda doğumların gün içinde
zamana dağılımı ile ilgili çalışmada doğum tipinin kuzulama zamanına dağılımı
üzerine etkisinin önemli olmadığı bildirilmiştir. Yapılan bu çalışmada da χ2 değeri 1.4 olarak bulunmuş ve doğum zamanı üzerine doğum tipinin etkisinin önemli
olmadığı sonucu elde edilmiştir. Yine aynı şekilde Younis ve El-Gaboury (1978)’de
İvesi Koyunlarında kuzu doğum tipinin doğumların dağılımı üzerinde herhangi bir belirli etkisinin olmadığını bildirmişlerdir. Nitekim Romano ve Piaggio (1999) doğan
oğlak sayısının oğlaklamanın gün içindeki dağılımı üzerinde farklılık
4.6. Doğum Yılının Doğum Zamanı Üzerine Etkisi
Araştırma sırasında 2008 yılı içerisinde 106 koyunun, 2009 yılı içerisinde ise 182
koyunun kuzulama verileri değerlendirilmiş, yıllara göre kuzulamaların zaman
dilimlerine dağılımı çizelge 8’de gösterilmiştir.
Çizelge 8. 2008-2009 yıllarında gerçekleşen kuzulamaların zaman dilimlerine dağılımı. Zaman dilimleri Yıllar 22:00-04:00 04:00-10:00 10:00-16:00 16:00-22:00 Toplam χ2 f f' f f' f f' f f' 2008 23 16.56 34 32.0 16 24.3 33 33.1 106 2009 22 28.44 53 55.0 50 41.7 57 56.9 182 Toplam 45 45.00 87 87.00 66 66.00 90 90.00 288 8.63 Doğum yılının doğum zamanı üzerine etkisinin araştırılması sonucunda χ2 değeri 8.63 bulunmuştur. Belirtilen değer χ2 tablosu değerinden (SD=3, P<0.05, χ2=7.81) büyük olduğundan doğum yılının günün farklı zaman dilimlerindeki doğum sayıları üzerine etkisi önemli bulunmuştur (P<0.05).
Sürüde 2008 ve 2009 yıllarına ait doğumların gün içindeki zaman dilimlerine dağılımını gösteren grafik verilmiştir.
Şekil 5 incelendiğinde 2008 yılında doğumların en çok %32.1 ile 04:00-10:00 saatlerinde, en az % 15.1 ile 10:00-16:00 saatlerinde, 2009 yılında ise en çok
16:00-18
22:00 saatlerinde (%31.3) ve en az 22:00-04:00 saatlerinde (%12.1) gerçekleştiği
görülmektedir.
Şekil 5. 2008 ve 2009 yılında gerçekleşen doğumların zaman dilimlerine yüzde dağılımları
Literatürde doğum yılının doğum zamanı üzerine etkisi ile ilgili herhangi bir
çalışmaya rastlanamamıştır.
Bu çalışmanın sonuçları Akkaraman ırkı koyunlarda yardımsız doğumların günün
her saatinde değişen oranlarda az ya da çok gerçekleştiğini göstermektedir.
Hayvanlarda doğum zamanının dağılımının iki şekilde olduğu ve mesela koyunlar
gibi gün boyunca üniform dağılım gösterenler, (Lindal,1964;Younis ve
El-Gaboury,1978) veya günün belli peryotlarında yoğunlaşanlar, mesela atlardaki gibi
geceleri (Rossdale ve Short, 1967) ya da gündüz saatlerinde yoğunlaşanlar,
keçilerdeki gibi (Lickliter 1984; Bosc ve ark. 1988) bildirilse de, kuzulama günün 24
saatine tesadüfî olarak dağılmakla birlikte, gün içerisinde kuzulamanın yoğun olduğu
saatler konusunda çeşitli araştırmacıların farklı görüşte oldukları görülmektedir.
bilinmektedir (George 1969). 288 adet Akkaraman ırkı koyun üzerinde yapılan bu
çalışmada da gözlemlenen tüm doğumların zaman dilimlerine dağılımları üniform
olmayan bir dağılım göstermiştir. Öyle ki koyunlar en çok 16:00-22:00 (90 adet) ve
04:00-10:00 (87 adet) saatlerinde kuzulamışlardır. Romney Koyunlarında yapılan bir
çalışmada ise kuzulama 24 saatlik bir peryoda uniform bir şekilde yayılmıştır
(Wallace 1949).
Kuzulamaların gözlemlenmesi eğer kuzulamanın zirve yaptığı saatlerle sınırlanırsa
araştırma sonuçları uygulamada kullanılma açısından çok az etkin olacaktır. Çünkü
özellikle toynaklılar doğum zamanı açısından daha büyük zirveler göstermektedir
(Alexander 1993).
Yirmi dört saat boyunca doğumların düzensiz bir şekilde dağılımının sebebi
anlaşılamamıştır. Gonyou ve Cobb’ un (1986) barınaktaki koyunlarla yaptıkları
çalışmalarında, gün içinde yemin mevcut olmasının doğumu etkilediğini ve
doğumların % 65’inin yemlemeden 4 saat öncesinde ya da 8 saat sonra meydana
geldiğini böylece normalde gün içinde olacak doğum sayısının sabah yemlemesiyle
arttırılabileceğini belirtmiştir. Bu bulgunun tersine Hudgens ve ark (1986)
barınaktaki koyunların en çok doğum yaptıkları zaman diliminin yemleme zamanıyla
veya rasyonla ilişkili olmadığını fakat barınakta insan aktivitesinin azaldığı
zamanlarla ilişkili olduğunu belirtmiştir. Stevenson (1989) ise sığırlarda buzağılama
zamanının, bir önceki haftadaki çeşitli meteorolojik ölçümlerle alakasız olduğunu
20
Alexander (1993) tarafından yapılan çalışmada sabah ve öğleden sonra doğumlarda
duraklama olduğu ifade edilmektedir. Hudgens ve ark’ na (1986) göre, koyunları
hareket ettirmek ya da hareket ettirme beklentisi oluşturmak doğumları
engellemektedir. Buna karşılık Bray ve Burton’na (1988) göre koyunları günde bir
6. SONUÇ VE ÖNERİLER
Diğer hayvansal üretim dallarında olduğu gibi koyun yetiştiriciliğinde de en
önemli unsurlardan biri döl verimidir. Döl veriminin artırılması ise sadece çoğuz
doğumların temini ile değil, doğan yavrulara doğumu takiben en kısa sürede uygun
şartların sağlanması ile mümkündür. Doğum sırasında doğuran hayvanın yanında bulunabilmek, gerekiyorsa müdahale etmek, doğan yavrunun hatta ananın sağlığı
açısından son derece önemlidir.
Hava koşulları, yapay aydınlatma, hayvanların yakın çevresinde insan bulunması ve
bunların aktivitelerindeki değişikliklerin söz konusu saatler üzerinde ne gibi bir
etkisinin olduğu tam olarak bilinmemekle beraber, bu faktörlerden bazılarının etkili
olabileceği bildirmiştir (Dağ 1998).
Türkiye’de doğum davranışları üzerine çok az araştırma yapılmıştır. Koyunlarda
doğumların gün içindeki dağılımıyla ilgili yapılacak araştırmalar sonucunda elde
edilen bulgular, koyun ırklarına göre gün içerisindeki doğum saatlerinin belirlenerek
ortaya konmasını sağlayabilecektir. Bu da yönetim kolaylığı ve verimliliğin
artırılması imkanını doğuracaktır.
Bu araştırmada, Akkaraman koyunlarda doğumların daha yoğun olarak sabah
04:00-10:00 ve akşam 16:00-22:00 saatleri arasında gerçekleştiği tespit edilmiştir. Bu
tespitin yönetim kolaylığı ve verimliliğin artırılması bakımından yetiştiricilerce
dikkate alınması yararlı olabilir. Ancak, araştırma sonucunun kuvvetlendirilebilmesi
22
5. KAYNAKLAR
Akçapınar, H., 1994. Koyun Yetiştiriciliği. Medisan Yayınevi. 8, Ankara
Aleksiev,Y., 2007. Diurnal Distribution of the Time of Parturition in the Danube
Fine Wool Breed of Sheep. Bulg. J. Agric. Sci., 13: 723-728
Alexander, G., 1993. The Timing of Birth in Grazing Merino Sheep, Aust. J. Exp.
Agric. 33, 557-560.
Bray, A.R. and Burton, R.N., 1988. Effect of Time of Day at Paddock Change on the
Proportion of Ewes Giving Birth in Daytime. New Zeland J. Agric. Res. 31, 129-131.
Bosc. M.,P. Guillimin.G. Bougry. P.Pignon. 1988. Hourty Disrubition of time of
Parturition in the Domestic Goat. Theriogenology, 30(1): 23-33
Dağ, B., 1998. Hayvan Davranışları. Yayınlanmamış Ders Notları, Konya
Düzgüneş O., Kesici T. ve Gürbüz F., 1983. İstatistik Metotları-I. Ank.Üniv, Zir.Fak.
Yay. , Yay. No: 861, Ankara.
Estes, R.D., 1976. The Significance of Breeding Synchrony in the Wildbeest. East
African Wildlife J., 14, 135-56.
George, J.M., 1969. Variation in the Time of Parturiation of Merino and Dorset Horn
Ewes. J. Agric. Sci., 73, 295-9.
Gonyou, H. W., Cobb, A. R., 1986. The İnfluence of Time of Feding on the Time of
Parturation in Ewes. Canadian Anim. Sci., 66, 569-74.
Holmes, R. J. 1976. Relationship of Parturient Bahaviour to Reproductive Efficiency
Hudgens, R. E., Albright, J.L., Penningion, J. A. 1986. İnfluence of feeding time and
diet on the time of parturition in multiparous ewes.J. Anim. Sci., 63, 1036-40.
Konyalı, A., Tölü, C., Daş, G., Göncü, C., Savaş, T. 2004 Keçilerde Doğum ve
Davranışlarına İlişkin Bir Araştırma. Tar. Bi. Derg., 10(4): 397-401.
Lickliter, R.E., 1985. Behavior. associated with parturition in the domestic goat.
Appl. Anim. Behav. Sci., 13, 335-345
Lindahl, J. L., 1964. Time of Parturition in ewes.Anim. Behav., 12, 231-4
Lindsay,D.R., 1996. Environment and reproductive behav., Anim. Reprod. Sci.,
42:1-12
Lindsay, D.R., 1988 Repoductive Behaviour in Survival: A Comparasion Between
Wild and Domestic Sheep, Aust. Biol. Sci., 41, 97-102.
Özdemir, S. ve Altın, T., 2007 Karya Tipi Koyunlarda Doğum ve Doğum Sonrası
Erken Dönemde Analık Davranışları. Hayv., Üretim, 48 (1): 14-20.
Romano J.E. and Piaggio J., 1999. Time of parturition in Nubian goats.
Departamento de Fisilogia Facultad de Veterinaria, Lasplaces 155011600
Montevideo, Uruguay
Rossdale, P. D., Short, R. V., 1967.The Time of foaling of throughbred mares. J.
Reprod. and Fertility 13, 341-3.
Sharafeldin, H. A., Ragob, M.T., Kandeel, A.A., 1971. Behaviour of ewes during
parturition.J. Agric. Sci. (Cambridge) 76, 419-22
Stevenson, J.S., 1989. Relationship among elimatological variables and hourly
distribution of calvings in Holsteins feed during the late afternoon. J. Dairy Sci.,
24
Tomar, S. S., 1979. Time of Parturition in sheep. İnd. J. Anim. Res., 13, 68-70
Ünal, N. ve Akçapınar, H., 1994. Koyunlarda Davranış. Hayv. Araş. Derg., 4 (2):
113-123
Wallace, L.R., 1949. Observations of Lambing Behavior in Ewes. Proc. N.Z. Soc.
Anim. Prod. 9, 85-96
Younis, A. A., Gaboury , L. A. H., 1978. On the Diurnal Variation in Lambing and
Time for Placenta Expulsion in Awassi Ewes. J. Agric. Sci. (Cambridge) 91, 757-60.
