T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI TÜRK DİLİ BİLİM DALI
ERZURUMLU MUSTAFA DARÎR’İN SİRETÜ’N-NEBÎ İSİMLİ ESERİNİN III. Cildi (GİRİŞ--İNCELEME-METİN-DİZİN)
(vr. 1b-105b)
YÜKSEK LİSANS TEZİ
DANIŞMAN Prof. Dr. Orhan YAVUZ
HAZIRLAYAN Merve ÖZÇELİK
154201041004
ii T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Bilimsel Etik Sayfası
Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
Öğ
renci
ni
n
Adı Soyadı Merve ÖZÇELİK
Numarası 154201041004
Ana Bilim / Bilim Dalı
TÜRK DİLİ ve EDEBİYATI/ TÜRK DİLİ BİLİM DALI
Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tezin Adı
ERZURUMLU MUSTAFA DARÎR’İN SİRETÜ’N-NEBÎ İSİMLİ ESERİNİN III. Cildi
(GİRİŞ--İNCELEME-METİN-DİZİN) (vr. 1b-105b)
iii T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Yüksek Lisans Tezi Kabul Formu
Öğ
renci
ni
n
Adı Soyadı Merve ÖZÇELİK
Numarası 154201041004
Ana Bilim / Bilim Dalı TÜRK DİLİ ve EDEBİYATI/ TÜRK DİLİ BİLİM DALI Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı Prof. Dr. Orhan YAVUZ
Tezin Adı
ERZURUMLU MUSTAFA DARÎR’İN SİRETÜ’N-NEBÎ İSİMLİ ESERİNİN III. Cildi
(GİRİŞ--İNCELEME-METİN-DİZİN) (vr. 1b-105b)
Yukarıda adı geçen öğrenci tarafından hazırlanan Erzurumlu Musrafa Darir’in Siretü’n-Nebi İsimli Eseri (III.Cilt) (Giriş-İnceleme-Metin-Dizin) (vr. 1b-105b) başlıklı bu çalışma 29/11/2018 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir.
iv
ÖN SÖZ
Türkler, İslam’ı din olarak seçmelerinin ardından, Hz. Muhammed’i ve onun şahsı etrafında yeni dinlerini öğrenmeye çalışmışlardır. Bu sebeple Türkçe olarak Hz. Muhammed’in yaşayış tarzı, ahlakı, davranış biçimi ve daha birçok yönüyle ile ilgili sayısız eserler meydana getirmişlerdir. Bu eserler arasındaki en önemli yeri ise onun hayatıyla ilgili siyer kitapları oluşturmaktadır.
Arapça “siyer” kelimesi sözlükte davranış, hâl, hayat tarzı, gidişat, bir kimsenin ahlakı, hayat hikâyesi, tedbir, tabiat, seyahat etmek gibi anlamlara gelen ‘sîret’ kelimesinin çoğuludur. “Siretü'n-Nebî” ise Hz. Muhammed’in altmış üç yıllık hayatını ve peygamberlik mucizesini tüm yönleriyle ele alan eserlere verilen addır.
Türk edebiyatında tespit edilen en eski Türkçe siyer kitabı, Erzurumlu Kadı Mustafa Darîr’in 14. yüzyılın ikinci yarısında tercüme yoluyla meydana getirdiği “Siretü’n-Nebî” isimli eserdir. Yazılış tarihi itibariyle Darîr’in ikinci eseri olan ve “Tercümetü’d-Darîr” adıyla da bilinen bu eser, Darîr’in en hacimli ve en önemli eseridir. 14. yüzyıl Türk Dili ve Edebiyatı’na dair önemli hususiyetler taşıdığı düşünüldüğü için, İstanbul Üniversitesi Türkçe Nadir Eserler Bölümü’nde 1552 numarada kayıtlı olan “Siretü’n-Nebî” nüshası üzerinde çalışmaya karar verdik. Kütüphane kayıtlarında eserin ismi “Siyerü’n-Nebî”, yazarı da “Abdurrahman ed-Darîr” olarak geçmektedir. Eserin üçüncü cildidir. Toplam 328 varaktan oluşmaktadır. Eser nazım-nesir karışık olarak, harekeli ve okunaklı bir nesihle yazılmıştır.
Toplam 328 varak olan eserin 1b ile 105b’ye kadar olan bölümünü inceledik. İncelediğimiz bölüm, Hz. Muhammed’in Miraç’a yükselme hadisesi ile başlamakta ve Hz. Muhammed’in Hz. Aişe ile olan evliliğine kadar geçen olayları içermektedir.
Çalışmamız giriş, metin, inceleme ve dizin bölümlerinden oluşmaktadır.
Giriş bölümünü çeşitli başlıklar altında inceledik. “Siyer” başlığı altında, bir terim olarak “Siyer”in anlamını, İslam literatüründeki tarihini ve önemini akratmaya çalıştık. Türk Edebiyatında yazılmış olan “Siyer” türündeki önemli eserleri gösterdik. “Eser Hakkında” başlığı altında eserin durumunu, yazarını, yazarın hayatı ve eserlerini inceledik.
v
Dil özelliklerini incelerken “İmla” bölümünde metinde yer alan ünlü ve ünsüzlerin yazımı üzerinde durduk ve örnekler gösterdik ; “Dil Özellikleri” bölümünü ise “Ses Bilgisi” ve “Şekil Bilgisi” olmak üzere iki başlık altında inceledik.
Çalışmamızın metin kısmında İstanbul Üniversitesi Türkçe Nadir Eserler Bölümü’nde 1552 numarada kayıtlı olan Siretü'n-Nebî yazmasının 1b- 105b arası varakların transkripsiyonlu metnini verdik. Metinde yer alan Arapça ifadeleri aslına uygun olarak Arap alfabesi ile yazdık, tespit ettiğimiz ayetleri dipnot göstererek Kur’an-ı Kerim’in hangi ayeti olduklarını gösterdik.
Çalışmamızın son bölümü olan “Dizin” kısmında ise eserde geçen bütün kelimeleri aldıkları eklere göre alfabetik şekilde sıraladık, kelimelerin anlamlarını verdik ve metinde kaç defa geçtikleri gösterdik.
Türk-İslam tarihi, dili ve edebiyatı açısından oldukça doyurucu olan bu eseri çalışmış olmanın gururu içerisindeyim. Bu zorlu süreçte bilgisini, tecrübesini ve desteğini esirgemeyen saygıdeğer hocam Prof. Dr. Orhan YAVUZ’a teşekkürü bir borç bilirim.
Merve Özçelik Konya- 2018
vi
İÇİNDEKİLER
BİLİMSEL ETİK SAYFASI ... İİ YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU ... İİİ ÖN SÖZ ... İV ÖZET ... X SUMMARY... Xİ KISALTMALAR ... Xİİ TRANSKRİPSİYON ALFABESİ ... Xİİİ GİRİŞ... 1 KAYNAKLAR ... 11 İMLA ÖZELLİKLERİ ... 13
1.KELİMEKÖKLERİNDEÜNLÜLERİNYAZIMI ... 13
1.1. a ünlüsü ... 13 1.2. e ünlüsü ... 15 1.3. ı ünlüsü ... 16 1.4. i ünlüsü ... 17 1.5. o ünlüsü ... 18 1.6. ö ünlüsü ... 19 1.7. u ünlüsü ... 20 1.8. ü ünlüsü ... 21
2.KELİMEKÖKLERİNDEÜNSÜZLERİNYAZILIŞLARI ... 22
2.1 ç ünsüzü ... 22 2.2. g, k, ve ñ ünsüzleri ... 22 2.3. ġ ve ḳ ünsüzleri ... 23 2.4. ḫ, ḥ, h ünsüzleri ... 23 2.5. p ünsüzü ... 23 2.6. t, ṭ ünsüzleri ... 23 2.7. s, ṣ ünsüzleri ... 24
3.YARDIMCISESLERVEEKLERİNYAZILIŞLARI ... 25
3.1. Yardımcı Sesler ... 25 3.2. Ekler ... 26 SES BİLGİSİ ... 49 1.ÜNLÜLER ... 49 1.1.ÜNLÜ DEĞİŞMELERİ ... 49 1.1.1. i/e değişimi ... 49 1.1.2. e/i değişimi ... 56
1.1.3. Kelimelerin ilk hecesinde e ve i ünlülerinin karışık olarak yazılması ... 57
vii
1.2.ÜNLÜUYUMU ... 61
1.2.1. Kalınlık-İncelik Bakımından Ünlü Uyumu ... 61
1.2.2. Düzlük Yuvarlaklık Bakımından Ünlü Uyumu ... 62
1.2.2.1. Kelimelerde Yuvarlaklaşma ... 63 1.2.2.2. Eklerde Yuvarlaklaşma ... 67 1.3. ÜNLÜ TÜREMESİ ... 78 1.4. ÜNLÜ DÜŞMESİ ... 78 1.5. BİRLEŞME ... 80 2.ÜNSÜZLER ... 81 2.1. ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ ... 81 2.1.1. ḳ / ḫ değişikliği ... 81 2.1.2. k / g değişikliği ... 82 2.1.3. ġ ve g seslerinin gelişimi ... 84 2.1.4. g / v değişimi ... 86 2.1.5. ġ / v değişimi ... 87 2.1.6. b / v değişimi ... 87 2.1.7. b- / p- değişimi ... 88 2.1.8. ŋ / n ; ŋ / ñ ; n / ñ ; ñ /n değişimi ... 88 2.1.9. d / y değişimi ... 89 2.1.10. t / d değişimi ... 89 2.1.11. -ġ- / -v- değişimi ... 93 2.1.12. –ġ- / -y- değişimi ... 93 2.2.ÜNSÜZ BENZEŞMESİ ... 93 2.3.GÖÇÜŞME ... 95 2.4. ÜNSÜZ TÜREMESİ ... 95 2.5. ÜNSÜZ DÜŞMESİ ... 96 ŞEKİL BİLGİSİ ... 97 1.İSİM ... 97 1.1. ÇOKLUK ... 97 1.2. İYELİK EKLERİ ... 97 1. 3. İSİM ÇEKİMİ ... 99
a. İlgi Hȃli Eki ... 99
b. Yönelme Hȃli Eki ... 100
c. Belirtme Hâli Eki ... 100
d. Bulunma Hâli Eki ... 101
e. Ayrılma Hâli Eki ... 101
f. Eşitlik Hâli Eki ... 101
g. Yön Gösterme Hâli Eki ... 102
h. Vasıta Hâli Eki ... 102
1. 4. SAYI İSİMLERİ ... 103
a. Asıl Sayı İsimleri ... 103
b. Sıra Sayı İsimleri ... 104
viii
1. 5. İSİMDEN İSİM YAPMA EKLERİ ... 105
1. 6. FİİLDEN İSİM YAPMA EKLERİ ... 106
2.ZAMİR ... 107 2. 1. ŞAHIS ZAMİRLERİ ... 107 2. 2. İŞARET ZAMİRLERİ ... 108 2. 3. DÖNÜŞLÜLÜK ZAMİRLERİ ... 108 2. 4. BELİRSİZLİK ZAMİRLERİ ... 109 2. 5. SORU ZAMİRLERİ ... 109 2. 6. BAĞLAMA ZAMİRİ ... 109 2. 7. ÂİTLİK ZAMİRİ ... 110 3.SIFAT ... 110 3. 1. NİTELEME SIFATLARI ... 110
3. 2. SIFATLARDA KARŞILAŞTIRMA-BERKİTME VE KÜÇÜLTME ... 110
3. 3. BELİRTME SIFATLARI ... 111 4.ZARF ... 112 4. 1. Zaman Zarfları ... 112 4. 2. Yer Zarfları ... 115 4. 3. Miktar Zarfları ... 117 4. 4. Suret Zarfları ... 117 4. 5. Hâl Zarfları ... 117 5.EDATLAR ... 118 5. 1. Bağlama Edatları ... 118 5. 2. Benzetme Edatları ... 121 5. 3. Karşılaştırma Edatları ... 122 5. 4. Sıralama Edatları ... 122
5. 5. Son Çekim Edatları ... 122
5. 6. Soru Edatları ... 124
5. 7. İşaret Edatları ... 124
5. 8. Çağırma (Hitap) Edatları ... 125
5. 9. Nida Edatları ... 125
2. FİİL ... 125
2.1.OLUMSUZLUKEKİ ... 125
2.2.İSİMDENFİİLYAPMAEKLERİ ... 126
2.3.İSİMDENYARDIMCIFİİLLERLEFİİLYAPMA ... 126
2.4.FİİLDENFİİLYAPMAEKLERİ ... 129
2.5.FİİLÇEKİMİ ... 131
2. 5. 1. BASİT ÇEKİMLER ... 131
2.5.1.1. Bildirme Kipleri ... 131
a. Görülen Geçmiş Zaman ... 131
b. Öğrenilen Geçmiş Zaman ... 133
c. Geniş Zaman ... 134
d. Gelecek Zaman ... 135
ix a. İstek Çekimi ... 136 b. Emir Çekimi ... 136 c. Şart Çekimi ... 137 2. 5. 2. BİRLEŞİK ÇEKİMLER ... 137 1. Hikaye Şekli ... 137
a) Öğrenilen Geçmiş Zamanın Hikâyesi ... 137
b) Geniş Zamanın Hikâyesi ... 138
c) Gelecek Zamanın Hikâyesi ... 138
d) İstek Şeklinin Hikâyesi ... 139
e) Şartın Hikâyesi ... 139
f) Gereklilik Çekiminin Hikâyesi ... 139
2. Rivayet Şekli ... 139
a) Geniş Zamanın Rivayeti ... 139
3. Şart Şekli ... 139
a) Görülen Geçmiş Zamanın Şartı ... 139
b) Geniş Zamanın Şartı ... 139
2. 5. 3. Katmerli Birleşik Çekim ... 140
2.6.SIFAT-FİİLLER ... 140 2.7.ZARF-FİİLER ... 141 2.8.BİRLEŞİKFİİLLER ... 142 1. Tasviri Fiiller ... 143 a) Süreklilik Fiilleri ... 143 b) Tezlik Fiilleri ... 143 c) Yeterlilik Fiili ... 143 METİN ... 144 DİZİN ... 221
x T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Öğ renci ni n
Adı Soyadı Merve ÖZÇELİK
Numarası 154201041004
Ana Bilim / Bilim Dalı TÜRK DİLİ ve EDEBİYATI/ TÜRK DİLİ BİLİM DALI Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı Prof. Dr. Orhan YAVUZ
Tezin Adı
ERZURUMLU MUSTAFA DARÎR’İN SİRETÜ’N-NEBÎ İSİMLİ ESERİNİN III. Cildi
(GİRİŞ--İNCELEME-METİN-DİZİN) (vr. 1b-105b)
ÖZET
Eski Anadolu Türkçesi dönemi, Türkiye Türkçesinin oluşumu açısından önem arz eden devrelerinden birisidir. Bu dönemde genellikle dinî ve ahlakî içerikli eserler yazılmış olup “siyer” türünün de bu eserler içerisindeki yeri mühimdir. Çalışmamıza konu olan eserin metni transkripsiyonlu bir şekilde Latin alfabesine aktarılmıştır. Metnin imla özellikleri üzerinde durulmuştur. Gramer kısmı, ses ve şekil bilgisi özelliklerinin ortaya koyularak hazırlanmıştır. Gramatikal dizin hazırlanarak metinde yer alan kelimelerin anlamları, hangi dile ait oldukları, almış oldukları ekler tespit edilmiştir. Tüm bu çalışmalar sonucunda bir yazma eser daha ilim dünyasına kazandırılmaya çalışılmıştır.
xi T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Öğ renci ni n
Adı Soyadı Merve ÖZÇELİK
Numarası 154201041004
Ana Bilim / Bilim Dalı TÜRK DİLİ ve EDEBİYATI/ TÜRK DİLİ BİLİM DALI Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı Prof. Dr. Orhan YAVUZ
Tezin İngilizce Adı Erzurum Mustafa Darir, Siretü’n-Nebi Named Works III. Volume) (Text-Narrative-Review) (vr. 1b-105b)
SUMMARY
Old Anatolian Turkish period is the most significant period of the formation and establishment phase of the development of the Turkish language. In this period, mostly texts containing religious and moral messages were written. Among these texts, the Siyer has an important place as a genre constructed around Hz. Muhammed's environment. It reflects the characteristic phonology and morphology of Old Anatolian Turkish. In our work, the text has been transmitted to Latin alphabet in a transcripted way. The features of spelling have been concerned. Its grammar has been prepared with he aim of indicating the text's phonology and morphology. By preparing an index with a dictionary, the meanings and the suffixes of the words and the languages to which these words belong have been detected. As a result of all these studies, one more script has been tried to be integrated to literary world.
xii
KISALTMALAR
Ar. : Arapça
b. : bin (Ar. Oğlu)
bk. : Bakınız C. : cilt haz. : Hazırlayan Hz. : Hazreti Far. : Farsça Ktp. : Kütüphane, kütüphanesi s. : Sayfa
TDV : Türkiye Diyanet Vakfı
T. : Türkçe
xiii TRANSKRİPSİYON ALFABESİ ا ā, a,e ṣ ص ب b,p ż,ḍ ض پ p ṭ ط ت t ẓ ظ ث ẟ ع ج c,ç ġ غ چ ç f ف ح ḥ ḳ ق خ ḫ k,ñ,g ك د d l ل ذ ẕ م m ر r n ن ز z v,o,ö,u,ü,ū, و ژ j ه h,a,e س s y, ı,i,ī ى
xiv ش
1 GİRİŞ SİYER
Siyer, “yürüme, yürüyüş; gitme, hareket, yolculuk, gezme, gezinme”1 anlamlarına gelen
seyera kökünden türetilmiştir. Sîre veya sîret kelimesinin çoğulu olan siyer, “bir kimsenin içi, hâli, tavrı, gidişi, ahlâkı, hâl tercümesi”2 gibi anlamlara gelmektedir. İslam literatüründe siyer
ise, “Fahr-i Kainat efendimizin mübarek tercüme-i hâli ve bundan bahseden kitap ve ilim”3
anlamına gelmektedir. Hz. Muhammed’in hayatını bütün yönleri ile ele alan eserleri karşılamaktadır. Siyer terimi aynı zamanda savaş, esirler, ganimetler başta olmak üzere devletler hukuku dallarına giren konulara da isim olarak verilmiştir.4
Hadis ilmi ve İslam Tarihi ile doğrudan bir ilişki içinde bulunan siyer ilmi, Hz. Muhammed’in doğumu ile başlayıp, vefatı ile sona eren zaman diliminin tanıklık görevini üstlenmektedir. Bir Müslüman kendisi için en önemli vazifelerden birini oluşturan, Hz. Muhammed’i tanıma ve bilme görevini siyer ilmi sayesinde yerine getirebilecektir. Ayrıca meseleye sadece Hz. Muhammed’i bilme meselesi yönüyle bakılmamalı, Kur’an-ı Kerim’i ve İslamiyet’i en iyi şekliyle anlama ve özümseme gayesinin temel teşkil edilmesi gerektiği unutulmamalıdır.
Araplarda tarih yazıcılığı şifahî geleneğin devamı şeklinde ortaya çıkmıştır. Gece sohbetlerindeki konuşma geleneği İslam’dan sonra da sürmüş, sohbetlerin şiirlerle süslenerek anlatılması da, nazım-nesir karışık metinlerin temel unsurunu oluşturmuştur. Daha sonra bu şifahî hazinenin kaybolmaması ve gelecek nesillere daha sağlıklı bir biçimde aktarılması amacıyla Tâbiîn nesli megâzî ve siyer yazıcılığına başlamıştır. “Savaş yeri, savaş ve savaş hikâyeleri” anlamındaki mâgzât kelimesinin çoğulu olan meğâzî, Hz. Muhammed’in gazve ve seriyyelerinin tarihine ve kitaplarına isim olmuş, siyer kelimesinin eş anlamlısı halinde hem kendi başına hem de siyerle birlikte kullanılmıştır.5
Peygamberin hayatı hakkında eser veren en eski müellif Urva b. Zübeyr’dir.6 Hz.
Aişe’nin yeğeni olan Urva b. Zübeyr siyer ve meğâzî esaslarını tespitte öncülük etmiştir. Emevi halifelerinin siyer ve gazvelere dair sorularını içeren mektuplara verdiği cevaplar, ilk yazılı siyer metinleri olarak günümüze ulaşmıştır.7
1 Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat (Ankara: Aydın Kitabevi, 1984), 1135. 2 Devellioğlu, Ansiklopedik Lûgat, 1147.
3 Şemseddin Sâmi, Kâmûs-ı Türkî (İstanbul, Çağrı Yayınları, 1996), 755.
4 Mustafa Fayda, “Siyer ve Megâzî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 37 (İstanbul, TDV Yay, 2009), 319. 5 Fayda, Siyer ve Megâzî”,319.
6 Della Vida, “ Sîre”, İslâm Ansiklopedisi, c. 10 (İstanbul, Milli Eğitim Baımevi, 1988), 700. 7 Fayda, Siyer ve Megâzî”, 321.
2
Urva b. Zübeyr’in çağdaşı ve halifenin oğlu olan Abân b. Osman da isnad esasına dayalı bilgileri aktarmıştır. Bu iki ismin yanı sıra Asım b. Ömer b. Katâde, Şihab ez-Zührî, Musa b. Ukba gibi isimler de kendilerinden sonra gelecek siyer yazıcıları üzerinde bariz bir tesir göstermişlerdir.8
Siyer kitaplarına günümüzde bilinen şeklini veren İbn İshak, yukarıda adı geçen şahsiyetlerin rivayetlerinin yanında, çoğu sahabe çocuğu olan Medineli 100 kadar râvîden, ayrıca İskenderiye’ye giderek Yezid b. Ebû Habîb başta olmak üzere diğer alimlerden hadis, siyer ve meğâzî haberleri almak suretiyle kendisinden önce kimsenin toparlayamadığı zengin bilgileri elde etmiş, bunları tasnif ederek meşhur eseri Kitâb-ı Mübtede' ve Meb'as ve'l- Meğâzî’yi kaleme almıştır.9
Hicretin ilk iki asrında siyer ve megâzî sahasında eser verenlerin sonuncusu ve en meşhurlarından biri de Vâkıdî’dir. Onun Kitâbu'l- Megâzî’sinin en bariz özelliği Hz. Muhammed’in yalnızca Medine dönemindeki gazve ve seriyylerini ele almış olmasıdır.10
Siyer ve megâzî sahasındaki çalışmalar kendi içinde; doğrudan siyer ve megâzî kitapları, tabakât ve tarih kitapları, Hz. Muhammed’in hayatına ve şahsiyetine dair özel konular ( şemail, delail, nübüvvet vs. ) olmak üzere üçe ayrılmıştır.
TÜRK EDEBİYATINDA SİYER
Her Müslüman toplum gibi Türkler de, Hz. Peygamber’le ilgili bilgileri önce sözlü kaynaklardan, bir süre sonra da yazılı kaynaklardan almışlardır. Yazılı kaynakların başlıcaları ilk dönemler için hadis kitapları, siyerler, genel İslâm tarihleri, kısas-ı enbiyalar ve şiir gibi edebî eserler olarak sıralanabilir.11
Türklerin kültür hayatında önemli bir yeri olan sohbet meclislerinin en önemli konularının başında siyerin geldiği bilinmektedir. Padişah saraylarından köy odalarına, tekkelerden kışlalara kadar yayılan bu meclislerde anlatılan olaylar Hz. Muhammed’in hayatı, şahsiyeti, mucizeleri, savaşları ve Hz.Ali başta olmak üzere halifeleri ve ashabının yer aldığı hadiseler etrafında gelişmiş, bunlar zamanla kitap haline getirilmiş, ardından meclislerde okunup dinlenmiştir. Nitekim bilinen en eski Türkçe siyer kitabı olan Darîr’in eseri, âmâ olan
8 Vida, “ Sîre”, 700.
9 Fayda, Siyer ve Megâzî”, 322. 10 Fayda, Siyer ve Megâzî”, 322.
11Seyfettin Erşahin, “Türklerin Hz.Muhammed Hakkındaki İlk Bilgi Kaynaklarından Kısas-ı Enbiyâlar: Kısas-ı
3
müellifin Memlük sultanlarının sohbet meclislerinde kendisine okunan Arapça siyer kitaplarını mecliste bulunanlara Türkçe anlatması suretiyle ortaya çıkmıştır.12
Bu alanda verilen ilk eserler konunun hassasiyeti sebebiyle tercüme eserlerdir. Daha sonra yeterli kaynaklara ulaşılması vesilesi ile telif eserler meydana getirilmiştir.
Tercüme siyerlerin bazıları şunlardır:13
1. Tercüme-i Siyer-i Nebî: Erzurumlu Mustafa Darîr
Tezimizin konusu olan eserdir. İleride daha geniş ayrıntıyla üzerinde durulmuştur. 2.Tercüme-i Şevâhidü'n-Nübüvve li-Takviyeti Yakîni Ehli'l-Fütüvve: Lâmiî Çelebi Molla Câmî’nin “Şevâhidü'n-Nübüvve” adlı siyer kitabının çevirisidir. Eser çeviri olsa da yazar kendi bilgi ve birikimlerini de esere yansıtmıştır.
3. Tercüme-i Şevâhidü'n-Nübüvve: Ahîzâde Abdülhalim Efendi
Molla Câmî’nin “Şevâhidü'n-Nübüvve” adlı siyer kitabının çevirisidir. Pek çok yazması mevcuttur.
4. Delâil-i Nübüvvet-i Muhammedî ve Şemâil-i Fütüvvet-i Ahmedî: Celâlzâde Mustafa Çelebi
Molla Miskîn lakabıyla tanınan Muîn el- Miskîn’in Farsça siyerinin 959’da yapılan çevirisidir.
5. Tercüme-i Meâricü'n-Nübüvve fî Medârici'l-Fütüvve: Altıparmak Mehmet Efendi
Molla Miskîn’e ait “Meâricü'n-Nübüvve” eserinin çevirisidir. 6. Sîretü'n-Nebî Tercümesi: Aydınlı Eyyûb b. Halîl
İbn Hişâm’ın “es-Siretü'n-Nebeviyye” eserinin çevirisidir. 7. Tercüme-i Siyer-i Kâzerûnî: Veysîzâde Ahmed İznikî
Fars edebiyatında “Siyer-i Afif” veya “Siyer-i Kazerûnî” adıyla bilinen siyer kitabınının Türkçe ilk tercümesidir. 1595 tarihinde İznikli Vahyizâde Mehmed b. Ahmed (ö.1018/1609) tarafından Üsküdar Dâru’l-Hadis’te müderris iken tamamlanmıştır.
8. Tercüme-i Siyer-i Kâzerûnî: Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi
“Siyer-i Kâzerûnî”nin ikinci Türkçe tercümesidir. Karaçelebizâde Abdulaziz Efendi, bu
tercümeyi, kardeşi ve hocası Karaçelebizâde Mehmed Efendi’nin emriyle yapmış ve IV. Sultan Murad’a ithaf etmiştir. Eser 1041/1631 yılından önce bitirilmiştir. Yaygın bir eserdir.
12 Mustafa Uzun, “Türkçe Siyer Kitapları”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 37 (İstanbul, TDV Yay, 2009), 324. 13 Uzun, “Türkçe Siyer Kitapları”, 324.
4
9. Meâlimü'l-yakîn fî Sîret-i Seyyidi'l-Mürselîn: Bâkî
Şihâbüddin Ahmed el- Hatîb el-Kastalânî (ö.923/1517)’nin “el-Mevâhibü’l Ledünniye” adlı Arapça siyer kitabının şair Bâkî tarafından yapılan çevirisidir. Vezir Sokullu Mehmed Paşa’nın emriyle tercüme edilmiştir.
10. Tercüme-i Mevâhibü'l-ledünniyye: Benlizâde Mahmut Mağnisavî
el- Kastalânî’nin “el-Mevâhibü’l-Ledünniye” sinin ikinci tercümesidir. Mütercim, tercüme sebebi olarak, daha önce yazılan siyer kitaplarından bir kısmının nazım olduğundan, anlaşılmasında bazı güçlüklere rastlanılmasını ve bazı kısımlarında da güvenilir olmayan bilgilere yer verilmesini göstermiştir.
11. Tercüme-i Ravzatü'l-Ahbâb fî Siyeri'n-Nebî ve'l-âl ve'l-ashâb Cemâl Hüseynî-i Şîrâzî’nin Farsça kaleme aldığı eserin tercümesidir. 12. Tercüme-i Siyer-i Halebî: Mütercim Asım Efendi
Ragıp Paşa hocası denmekle meşhur olan İbrahim b. Mustafa el-Halebî el-Mudarî’nin
“Nazmu’s-Sîreti’n-Nebeviyye” adlı eserinin ilk Türkçe tercümesidir. XIX. Asır Osmanlı
yazarlarından Ayntablı Mütercim Asım Efendi (ö.1235/1820) tarafından III. Sultan Selim zamanında tercüme edilmiştir.
13. El- Evfâ fî Tercemeti'l-Vefâ: Mirzazâde Ahmed Neylî
Ebu'l-Ferec ibnü'l-Cevzî’ye ait olan “el-Vefâ fî ahvâli'l-Mustafâ” adlı eserin tercümesi olup birçok nüshasından 1741 yılına ait olan yazma Beyazıt Devlet Kütüphanesi’ndedir.
Telif siyerlerin bazıları şunlardır:14
1. Dürretü't-Tâc fî Sîret-i Sâhibi'l- Mi'râc: Veysî
Türkçede telif edilen siyer kitaplarının başında gelen bu eser, Veysî adıyla tanınan Alaşehirli Üveys b. Mehmed (ö.1037/1627) tarafından kaleme alınmıştır. Veysî, çeşitli Arapça ve Farsça kaynaklardan yararlanarak yazdığı bu eserinde, tefsir, hadis, lugat ve edebiyat kitaplarına da işaret etmiştir. Siyer-i Veysî adıyla meşhur olan bu eser, Türkçe siyer kitapları içerisinde malumat bakımından en güvenilir ve sağlam siyer kitabı olarak kabul edilmiştir. Bundan sonra yazılan siyerler Veysî’nin tesiri altında kalmıştır. Bundan dolayı esere birçok zeyl yazılmıştır. Eser, Veysî’nin ölümü dolayısıyla eksik kalmış ve ondan sonra gelen bazı
14 Uzun, “Türkçe Siyer Kitapları”, 324.
5
yazarlar tarafından tamamlanmıştır. Eser, ağır bir dil ve üslupla yazılmasına rağmen Veysî’nin kitap içinde gösterdiği samimi duyguları dolayısıyla halk kitleleri arasında çok yayılmıştır. Mevzu ve menkıbelerinin çekiciliği dolayısıyla hem Veysî’ye hem de onun nesir tarzına geniş şöhret sağlamıştır.15
2. Manzum Siyer-i Nebî: Molla Velî
Amasya Beyazıt İl Halk Kütüphanesi’nde nüshası bulunan bbu eser yaklaşık 10.000 beyittir.
3. Siyer-i Nebî: Amasyalı Münîrî İbrahîm Çelebi Manzum olarak kaleme alınmıştır.
4. Siyerü'n-Nebî: Mehmed
Tahminen XVI. yüzyıla ait yaklaşık 3.000 beyitlik bu eserin Mehmed adlı yazar hakkında bilgi bulunmamaktadır.
5. Siyerü'n-Nebî: Abdurrahman
Bu eser 10.000 beyiti aşan hacimli bir eserdir.
6. Manzum Siyer-i Nebî: İbrâhim Hanîf b. Mehmed Kâzım
İstanbullu İbrahim Hanif Efendi (ö.1217/1802) tarafından manzum tarzda yazılmış bir siyer kitabıdır. Veysî’nin siyeriyle bazı benzerlikler arz etmektedir. Eserde Mevlana’nın Mesnevi’sinden beyitler bulunmaktadır
7. Manzum Siyer-i Nebî: Abdullah Zâhidî
Köprülü Kütüphanesi Ahmed Paşa bölümünde bulunan manzum bir siyer kitabıdır. 8. Manzum Siyer: Abdurrahim b. Hüseyin
9. Manzum Siyer-i Nebî Müellifi belli değildir.
10. el- Fevâyihu'n-Nebeviyye fî Siyeri'l-Mustafaviyye: Şeyhülislam Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi
Karaçelebizâde Abdulaziz Efendi (ö.1068/1657)’nin Siyer-i Nebi’ye dair ikinci eseridir. Eser doğrudan doğruya müellif tarafından bu adla yazılmıştır. Müellif, eserde sanatlı ve secili bir üslup kullanmıştır. Hz. Muhammed’e vahiy gelmesiyle başlayıp Hayber Savaşı’na kadar olan dönemi içine alır.
11. Sîretü'n-Nebî: Abdülbâki Arif Efendi
6
Müellifin vefatı dolayısıyla bitirilemeyen eseri müellifin damadı Fâiz Efendi tamamlamıştır. Vak'anüvis Râşid Efendi manzum bir mukaddime ile başlayan eserin devrinde çok beğenildiğini söylemektedir.
12. Acâibü'l-Ahbâr fî Ahbâri Seyyidi'l-Ahyâr: Hakîm er-Rûmî 13. Mahmûdü's-Siyer: Eyüp Sabri Paşa
Halk için sade bir dille yazılmış olan eser, güvenilir bilgiler içermektedir. 14. Nazmü's-Siyer: Hâfız Mehmed Zühdü Efendi
15. Akvemü's-Siyer: Düzceli Yusuf Suad
Tek ciltlik ilk bölümü 500 sayfaya yakın olan eserin II.cildinin basılıp basılmadığı bilinmemektedir. Kılıçzâde Hakkı ile müellif arasında eser üzerinden bir tartışma yaşandığı bilinmektedir.
16. Hayat-ı Hazret-i Muhammed: Lutfullah Ahmed 17. Siyerü'n-Nebî: Abdullah Atıf
7 ESER HAKKINDA Eserin Durumu Varak sayısı: 328 Satır sayısı: 15 Ölçüsü: 261× 170
Yazı çeşidi: Nesih (harekeli) Tarihi: ?
Eserin Yazarı
Eserin müellifi Erzurumlu Kadı Mustafa Darîr’dir. Yazarın Hayatı:
Erzurumlu Mustafa Darîr’in XIV. yüzyılın ikinci yarısında yaşadığı bilinmektedir. Hayatı hakkında bilgi bulunmaması dolayısıyla, kendisi hakkında kaynaklık edebilecek argümanlar sadece eserlerinden derlenmiştir. Doğuştan kör olduğu için “Darîr” ve “Gözsüz” mahlasını kullandığı, Erzurum’da doğduğu eğitimine ilk olarak burada başladığı ve eğitimini burada tamamladığı bilinmektedir. Tahsilini tamamlaması ile kadılık makamına yükselmiştir. 1377’de Mısır’a gittiğini ve gidişindeki amacın Memlük sultanlarının sohbetine lâyık olma arzusu olduğunu Sîretü'n-Nebî isimli eserinde anlatmaktadır.16
XIII. yüzyıl ortalarından XVI. yüzyıla değin Mısır ve Suriye dolaylarında hüküm süren devlet Mısır Memlük Devleti, İslam tarihinde ilk olarak Abbasî ordusu içinde asker olarak kullanılan Türk Memlükler’in bir devamı olarak ortaya çıkmıştır. Kelime kökü itibariyle Arapça bir sözcük olan ve “köle” anlamına gelen Memlük ismi de, Abbasî ordusu içindeki bu
8
askerlerin köle statüsünde görülmeleri sebebiyle kullanılmıştır. Ordu içinde önceleri küçük bir kesim olan Türk Memlükler, kısa süre içerisinde büyük sayılara ulaşmışlardır. Hükümdarların muhafız birliklerine bağlı köle statüsündeki bu askerler, zamanla yönetimi ele geçirerek sultanlığa yükselmişlerdir. Ordunun Türklerden oluşması ve idari kadrolarında ele geçirilmesi ile ordu ve saray dili Türkçe olmuştur. Türkçeden başka bir dil bilmeyen bu sultanlar, Türk âlim ve ediplerine büyük değer vermişlerdir. Sultanların bu tutumu, Anadolu’dan ve diğer Türk illerinden çok sayıda âlim ve edibin Mısır’a gelmesini sağlamıştır.17
Erzurumlu Mustafa Darîr’in Mısır’a gittiği ilk beş yıl hükümdar Melik El-Mansur’un yanında bulunduğu ve bu sırada İbni İshak’ın "Kitabu Siretür-Resûlallâh" adlı eserini tercümeye başladığı bilgisi eserlerinden yola çıkılarak elde edilmektedir. 1388’de eseri tamamlayıp 1393 yılında Halep’e geldiği ve Fütuhuş-Şam tercümesini Halep Naibi Emir Çulpan adına meydana getirdiği bilinmektedir. 18 Bundan sonraki hayatı hakkında herhangi bir
bilgi yoktur. Eserleri:
Darîr’in bildiğimiz dört eseri mevcuttur. Bu eserlerden üçü, Sîretün-Nebî, Fütûhuş-Şam, Yüz Hadis ve Yüz Hikâye eserleri tercüme eserler olup Kıssa-i Yûsuf ise tek telif eserdir. Eserlerini manzum-mensur karışık olarak oluşturmuş, sade bir dil kullanmıştır. Dilinin asıl önem arz eden yanı ise Memlûk Türkçesi üzerinde oluşturduğu etki ve Memlûk Türkçesinin Oğuzcaya dayalı bir yazı dili haline gelmesindeki rolüdür.19
1. Kıssa-i Yûsuf:
Kıssa-i Yûsuf diğer bir adı Yûsuf u Züleyha’dır. 1366-67 yılında yazıldığı, eserde bir beyitte yer almaktadır. Belirtilen tarih göz önünde tutulduğunda eserin müellifin ilk eseri olduğu bilgisine ulaşmaktayız. Eseri oluştururken Kurân-ı Kerîm’i esas almış ve İbn-i Abbas tefsirinden faydalanmıştır. Yûsuf peygamberin hayatının anlatıldığı eser, sekiz bölümden oluşmaktadır. Mesnevi tarzında ve diğer eserlerinden farklı olarak Doğu Anadolu bölgesinde yazılmıştır.
2. Fütûhuş-Şam Tercümesi:
17 Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi I-II, 360-361. 18 Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi I-II, 367-368.
19 Z. Korkmaz, Erzurumlu Darîr ve Memlûk Türkçesinin Oğuzcalaşmasındaki Yeri ( Ankara, Hacettepe Üniversitesi
9
Fütûhuş-Şam Tercümesi, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer b. Vakıdî el-Medînî’nin Fütuhuş-Şam adlı Arapça eserinin Türkçeye tercümesidir. Eser, Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer zamanında Müslümanlar tarafından Şam ve etarafında yapılan fetihlerin nasıl yapıldığını anlatmaktadır.20 Tercümenin içerisinde manzum ve mensur parçalar mevcuttur.
3. Yüz Hadis ve Yüz Hikâye:
Yüz Hadis ve Yüz Hikâye adlı eserinin ise kimin için yazıldığı ve hangi tarihte sunulduğu bilinmemektedir. Eseri oluştururken müellifin Fazlullâh b. Nasırül-Gavrî el-İmadî’nin Tuhfetül-Mekkiyye ve Ahbarün-Nebeviyye adlı eserinden büyük ölçüde yararlandığı anlaşılmaktadır.21
4. Siretün-Nebî:
Bizim bir bölümünü incelediğimiz Siretün-Nebî isimli eser ise 1388’de tamamlanmıştır. Eser Ebûl-Hasan Ahmed b. Abdullah el-Bekrî’nin el-Envâr ve Miftâhüs-Sürûr vel-Efkâr fi Mevlîdin-Nebiyyil-Muhtar adlı Arapça kitabının tercümesidir. Mensur olarak yazılmakla birlikte içinde çok sayıda manzum parça da bulunmaktadır. Eserin aslı 6 cilttir. 1. ciltte tercümenin sebepleri açıklanmış ve Sultan Berkuk ile Ebû'l-Hasan Bekrî’nin methinden sonra, bazı surelerin nüzûl sebepleri hakkında bilgi verilmiş, Şam’da gömülü peygamber, sahabe ve velîlere ait hikâye ve savaşlar kısaca yazılmış, daha sonra Hz. Muhammed’in nübüvveti, nūrunun yaradılışı, doğumu, nesebi, peygamberliğinden önceki olağanüstü halleri, Müslümanlığı yayması ve mucizelerinden bir kısmı anlatılmıştır. 2. cilt bazı mucizelerini, İslamı kabul ediş vakalarını, vahy başlangıcını ve Hz. Muhammed’in peygamber olarak gönderilme vakalarını içine alır. 3. ciltte, mirâc ve hicret vakaları anlatılmıştır. 4. ciltte, Fatıma’nın doğumu, yetişmesi, bazı mucizeler ve Bedir, Uhud gazaları hakkında bilgi verilmektedir. 5. ciltte ise, peygamber zamanında yapılan diğer gazalar, Mekke’nin fethi ve peygamberin vefatına kadar olan vakalar bildirilmektedir. 22
İncelemiş olduğumuz kısım, eserin 3.cildinin 1b-105b varakları arasında yer alan bölümdür. İlk 50 varakta Miraç mucizesi ile ilgili geniş bilgiler bulunmaktadır. Geri kalan kısımda ise Miraç mucizesini Kureyşlilere anlatma ve onlardan gelen tepkilerle mücadele esas alınmaktadır. Son kısımda ise Hz. Muhammed’e Allah tarafından Cebrail vasıtası ile evlenme
20 K. Köktekin, Erzurum’un Yüzleri Kadı Darîr ( Erzurum, Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2015 ) 27. 21 Köktekin, Erzurum’un Yüzleri Kadı Darīr, 28.
10
emrinin gelmesi ve bu emrin yerine getirilmesi sırasında yaşanan olaylar anlatılmıştır. Nazım-nesir karışık olarak yazılan eserde, olayların akışı esas alınarak yazılmış 18 şiir toplam 306 beyit bulunmaktadır. Müellifin nesir dilindeki başarısını nazım dilinde de görmekteyiz. Ayrıca müellif, olayları Kur'an-ı Kerim’den ayetlerle desteklemiş, hadislerin ve vakaların dayanağının Abdullâh bin Abbâs olduğunu belirtmiştir. Abdullâh bin Abbâs, ashab-ı kiramın meşhurlarındandır. Tefsir, hadis, fıkıh ve diğer ilimlerde büyük bir âlimdir. Peygamberimizin amcası olan Hz. Abbas’ın oğludur.
11
KAYNAKLAR
BANARLI, Nihad Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi I, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1971.
DEVELLİOGLU, Ferit, Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara, 1984.
“Darîr”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (Devirler-İsimler-Eserler-Terimler), I-VIII, Dergah Yayınları, İstanbul 1977.
DİLÇİN, Cem, Yeni Tarama Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2013.
ERŞAHİN, Seyfettin, Türklerin Hz.Muhammed Hakkındaki İlk Bilgi Kaynaklarından Kısas-ı
Enbiyâlar: Kısas-ı Rabguzi Örneği, Diyanet İlmî Dergi, Hz. Muhammed Özel Sayısı, Ankara,
2000
Erzurumlu Mustafa Darîr, Siretü'n-Nebî, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Nadir Eserler, nr. 1552.
ERCİLASUN, Ahmet Bican, Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara, 2012.
ERGİN, Muharrem , Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım / Yayın / Tanıtım, 20. Baskı, İstanbul, 1993.
GÜLSEVİN, Gürer, Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2011.
GÜLSEVİN, Gürer ve Erdoğan Boz, Eski Anadolu Türkçesi, Gazi Kitabevi, Ankara, 2004. GÜNALTAY, Şemsettin, İslâm Tarihinin Kaynakları-Tarih ve Müverrihler, (Hazırlayan: Yüksel Kanar) Endülüs Yayınları, İstanbul 1991.
KARAHAN, Leyla, Kıssa-i Yūsuf, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1994.
KORKMAZ, Zeynep, "Erzurumlu Darīr ve Memlūk Türkçesinin Oğuzcalaşmasındaki Yeri", Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1983.
12
KÖKTEKİN, Kazım, Erzurum’un Yüzleri Kadı Darīr, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum, 2015.
KÖPRÜLÜ, Fuad , Türk Edebiyatı Tarihi, Akçağ yayınları, Ankara, 2003.
LEVEND, Âgâh Sırrı, Türk Edebiyatı Tarihi I, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1984. REDHOUSE, Sir James W. Turkish And English Lexicon, Çağrı Yayınları, İstanbul, 2006. “ Sîre”,Della Vida, İslâm Ansiklopedisi, c. 10, İstanbul, Milli Eğitim Baımevi, 1988. “Siyer”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, I-VIII, Dergah Yayınları, İstanbul 1998.
“Siyer ve Megâzi ”, Mustafa Fayda , TDV İslam Ansiklopedisi, c. 37, TDV Yayınları, İstanbul, 2009.
“Türkçe Siyer Kitapları”, Mustafa Uzun, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 37, TDV Yayınları, İstanbul, 2009.
Şemseddin Sâmi, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1996.
TİMURTAŞ, Faruk Kadri, Eski Türkiye Türkçesi, XV. Yüzyıl Gramer-Metin-Sözlük, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1994.
TÜRKÇE SÖZLÜK ; TDK Yayınları, 2 Cilt, Ankara, 2000.
YAVUZ, Orhan , Anadolu Türkçesiyle Yapılan En Eski Tezkiretü’l-Evliya Tercümesi ve Dil
13
İMLA ÖZELLİKLERİ 1. KELİME KÖKLERİNDE ÜNLÜLERİN YAZIMI 1.1. a ünlüsü
Ön Seslerde
Metnimizde ön seslerdeki a ünlüsünü karşılamak için genellikle üstünlü elif ( َ ا ) ve medli elif ( آ ) kullanılmıştır.
Üstünlü elifle ( َ ا ) yazılışı:
aç- 6b/10 شِمْج ا aġ- 6a/13 َِىد ْرُدْغ ا
aġaç 45a/8 َْجا غ ا aġrı 74a/1 َِىس ِرْغ ا
aġız 10b/7 َْزِغ ا aḳ- 64a/4 ىِدْق ا
al- 3a/14 ىِدْل ا alın 96a/5 َْنِل ا
alt 2b/2 َ ادْنِتْل ا altı 59b/5 ىِتْل ا
altun 3b/15 َْنوُتْل ا ana 104b/12 َْم ان ا
añ- 79b/15 ىِدْك ا añra- 62b/5 ىِد ارْك ا
arḳa 3a/5 ىِسا ق ْر ا artuḳ 6a/12 َْقوُت ْر ا
aṣ- 51b/8 ا ص ا aşaġa 2b/5 ا غ ش ا
at- 21b/12 َْر ل ا ت ا ata 7b/10 َْكا ت ا
ayaḳ 6a/10 َْقا ي ا aydın 41a/14 ىِنِدْي ا
ayru 2b/12 و ُرْي ا az- 51a/2 َْشِيم ْز ا
Medli elifle ( آ ) yazılışı:
ad 7a/2 ىِدآ aḳ 45a/9 َْقآ
altı 59b/5 ىِتْلآ arḳa 3a/5 َْرُد اق ْرآ
14 İç Seslerde
İç seslerde a sesi üstün (ﹶ ) ve üstünlü elif ( َ ا ) ile sağlanmıştır. Üstünle (ﹶ ) yazılışı:
ayaḳ 4a/2 َْن ِر لْق ي ا baġır 79a/4 َ ان ِرْغ ب
ḳara 84a/2 َ ار ق ḳardaş 68b/12 ا ن ِر لْش د ْر ق
ḳatı 2b/1 ىِت ق ḳırañ 30b/4 ه دنْك رِق
ḳırnaḳ 84a/3 َْق ن ْرِق ṣaç- 97a/9 ا چ ص
var- 77a/5 َ ر و yañ 86b/10 ا ك ي
Üstünlü elifle ( َ ا ) yazılışı
baş 87b/12 ه نِشا ب ıraḳ 68a/5 ا سِغا رِا
ḳaç 66a/12 َْچا ق ḳarañulıḳ 2b/1 َْقِلوُكا ر ق
ḳapu 83b/12 ا يوُپا ق ṭaġ 100b/3 ه ر لْغا ط
ṭaş 5b/7 ه نِشا ط yaban 78b/3 ا ر لْنا با ي
Son Seslerde
Son seste a ünlüsü umumiyetle üstünlü elif ( َ ا ) ile yazılmıştır.
ana 104b/12 َْم ان ا ara 23b/5 ا ر ا
ata 54a/3 ا ما ت ا ḳara 84a/2 ا ر ق
15 1.2. e ünlüsü
Ön Seslerde
Metnin tamamında ön seslerde yer alan e ünlüsü üstünlü elif (َ ا ) ile karşılanmıştır. egle- 87a/6 َْر لِدْن لْك ا ek- 17b/3 َْنِد مْك ا
eksük 38a/10 َْكُسْك ا el 31b/8 َْل ا
elli 69b/1 ىِ ل ا em 42a/8 َْم ا
er 67b/4 َْر ا eri- 21b/11 هي ِر ا
etek 29a/7 َْكوُكا ت ا ev 19a/2 َْو ا
eyt- 1b/6 َْرُدْي ا eyer 4a/4 َِر ي ا
İç Seslerde
İç seslerde e ünlüsü umumiyetle üstün (ﹶ ) ile karşılanmıştır.
ben 3a/4 َْن ب beñze- 41b/3 ىِد ْر زْك ب
çek- 42a/ 11 ه شيِك چ çevre 13a/14 ه دْنِس ر ْو چ
deg- 65a/1 ه ي مْك د delük 30b/6 ه نِك ُول د
delü 68b/13 َُول د deñiz 6b/2 ه ْزِك د
geç- 17a/6 َْر ج ك gel- 18b/7 ه ل ك
getür- 16a/10 ك م ْرُت ك keleci 55b/2 ى ِج ل ك
kendü 21a/15 وُدْن ك nesne 7b/11 ه ي نْس ن
sen 7a/8 َْكُن س yer 4b/14 ه ن ِر ي
yet- 15a/9 ه جْنُكُدْت ي Son Seslerde
Son seslerde e ünlüsü he (ه ) ve üstün (ﹶ ) ile sağlanmıştır.
bile 77b/5 ه لِب böyle 95a/15 ه لْيُب
çevre 13a/14 ه دْنِس ر ْو چ dane 11a/3 َْك ُر لَه نا د
depe 75b/11 َ پ د deve 40b/6 َْر لَه و د
gice 85a/9 ه جِك gölge 40a/14 ىِس كْلُك
gövde 3b/12 ه د د ْوُك nesne 7b/11 ه ي نْس ن
nite 7b/14 َ هتِن şöyle 94b/15 ه لْيُش
16 1.3. ı ünlüsü
Ön Seslerde
Metnimizde ön seslerde ı ünlüsü esreli elif ( َِا ) ile karşılanmıştır.
ıldurum 2b/1 َْر لم ْرُدْلِا ıraḳ 68a/5 ا سِغا رِا ırmaḳ 28b/7 ق ام ْرِا ıṣmarla- 54b/14 َْرُدْشِم ل ْر مْصِا ışıḳ 85a/9 َ ادْنِغِشِا ıylan 33b/10 َْن لاْيِا İç Seslerde
İç seslerde ı ünlüsünü sağlamak için genellikle esre kullanılmıştır.
aġız 10b/7 َْزِغ ا aydın 4a/5 َْقِلْنِدْي ا
çaġır- 25a/11 ىِد ْرِغا چ çıḳ- 2a/4 ىِدْق ِچ
ḳalıñ 7a/3 ىِغِلَ ْكِل ق ḳarındaş 12a/9 َْكُشا دْن ِر ق
ḳatır 3b/12 َْرِت ق ḳıl- 2a/3 ىِدْلِق
ḳırañ 5a/9 َْن دْنِكا رِق ḳırḳ 4a/12 قْرِق
ḳıyı 15b/13 ه دْنِيِق ḳız 2a/11 َْزِق
ḳızıl 4a/2 َْل ِزِق sıġ- 9b/5 َْز مْغِس
ṭanıḳ 21b/4 َْقِلْقِنا ط ṭışra 27b/2 ه رْشِط
yaḳın 29a/14 َْنيِق ي yarın 33a/15 َْن ِرا ي
yaşıl 2b/6 َْلِش ي yıl 2a/2 ه دْنِلِي
yıldız 6b/7 َْكُر ل ْزِدْلِي Son Seslerde
Son seste yer alan ı ünlüsü esreli ye ( َِى ) ve esre ile karşılanmıştır.
acı 11a/11 ىِج ا altı 25a/15 ى ِجْنِتْل ا
daḫı 1b/9 ىِخ د ḳakı- 38b/7 ىِدِق ق
17 1.4. i ünlüsü
Ön Seslerde
Ön Seste yer alan i ünlüsü elif-esre-ye (يِا) ve esreli elifle (َِا ) ile sağlanmıştır.
iki 3b/15 ىِكِا il 9b/3 َْن دْليِا ilerü 3b/4 و ُر لِا ilet- 32a/12 ىِدْت ليِا
imdi 50a/5 ىِدْمِا in- 2b/5 ىِدْنيِا
incit- 22a/12 ىِد ْرُد ِجْنِا incü 3b/14 وُجْنِا
iñen 2b/3 َْن كيِا iñle- 63b/10 ىِد لْكِا
ir- 2b/3 ىِد ْرِا is 10a/7 ى ِر لْسِا
iste- 9b/3 ىِد تْسِا iş 10a/9 ىِشِا
işik 28a/12 َ دْنِكِشِا işit- 4b/5 ىِدْتِشِا
İç Seslerde
İç seste yer alan i ünlüsü, esreli ye (َِي ) ve esre ile karşılanmaktadır.
bil- 13b/14 َْش ِمْلِب bin- 4a/13 َْك ج نِب
biñ 31a/4 َْكِب bir 14a/2 َْرِب
dik- 6a/9 َْشِمْلِكِد dil 31a/3 ه دْنِلِد
gice 14a/3 ه جيِك git- 4b/3 َْر دِك
gümiş 6a/10 َْن دْشِمُك incit- 22a/12 ىِد ْرُد ِجْنِا
işik 28a/12 َ دْنِكِشِا işit- 4b/5 ىِدْتِشِا
kiçi 64a/14 ى ِچِك kim 50b/1 َْمِك
silk- 66a/15 َْكُكْلِس şiş- 64a/6 ىِدْشِش
tiz 67a/3 َْزيِت vir- 3b/15 ىِد ْرو ُريِو
viribi- 66b/2 ىِدِب ِرِو yig 54a/5 ىِد لْكِي
yili 3b/14 ىِسِلِي yine 66b/14 ه نِي
Son Seslerde
Son seste yer alan i ünlüsü esreli ye (َِي ) ve esre ile sağlanmıştır.
büri- 8b/4 ىِد ْر ِروُب di- 4b/3 ىِدِد
imdi 50a/5 ىِدْمِا kiçi 64a/14 ى ِچِك
18 1.5. o ünlüsü
Ön Seslerde
Ön seste o ünlüsü elif-vav-ötre (وُا ) ve ötreli elif (َُا )ile sağlanmıştır.
od 8b/6 ىِدوُا oġul 68b/10 َْلُغوُا
oḫşa- 79a/6 ىِدا شْخوُا oḫu- 2b/12 َْروُخوُا
oḳ 61a/8 َْن دْن ِر لْقوُا oḳu- 2b/15 ىِدوُقُا
ol 1b/9 َْلوُا ol- 2a/1 ىِدْلوُا
on 2a/2 ى ِجْنُنوُا orta 6a/10 ه دْنِس ت ْروُا
ortaḳ 84a/2 َْم ُر لْق ت ْروُا otur- 2a/15 ىِد ْر ِرُتوُا oyın 42a/7 ا نِنْيوُا
İç Seslerde
İç seste yer alan ö ünlüsü ötreli vav ( َُو ) ve ötre ile sağlanmıştır.
çoḳ 5a/13 َْقوُچ ḳoca 81a/15 َْزوُم ُر لا جوُق
ḳoç- 2b/9 ىِد ْچُق ḳoḳu 56a/13 َْنِسوُقُق
ḳol 41a/10 َْنِلوُق ḳon- 9b/2 َْنا نُق
ḳop- 70a/8 َْن پوُق ḳorḳu 18a/2 وُقْرُق
ḳoy- 24b/8 َْر ل سْيُق ṣol 4b/6 َْلوُص
ṣor- 4b/14 ىِد ْرُص ṣovu- 76a/8 َْق ج ُوُص
şol 7b/9 َْلوُش ṭoġru 58a/12 و ُرْغُط
ṭoḳın- 9a/3 َْروُنِقُط ṭoḳsan 7a/14 َْنا سْقُط
ṭol- 22a/9 ىِدْلوُط ṭoḳ 90b/2 َْر ُرُدْقوُط
ṭon 17b/11 ىِنِنوُط ṭoy 87a/5 َْىوُط
yoḳ 6a/6 َْرُدْقُي yol 6b/13 َْكو ُر لْلوُي
yol- 56a/9 ا غ مْلوُي Son Seslerde
Son seste yer alan o ünlüsü ötreli vav ve ötre ile sağlanmıştır. ḳo- 14a/9 وُق
19 1.6. ö ünlüsü
Ön Seslerde
Ön seste ö ünlüsü ötreli elif (َُا ) ve elif-vav-ötre (َُوا ) ile sağlamıştır.
öde- 88b/3 َْك دوُا ög- 73a/10 ىِدْكوُا
ögren- 17b/3 َْنِد مْن رْكوُا ökçe 64a/2 َ ﻻْيِس جْكُا
öküz 26a/9 َْزوُكُا öl- 7b/12 ه سْلُا
öñ 5b/12 ه نِكوُا öp- 42a/3 َْم پوُا
öte 4b/9 ه تُا öz 22a/9 ىِزُا
İç Seslerde
İç seste yer alan ö ünlüsü genellikle ötre ile karşılanmış olup, bazen de ötreli vav (َُو ) ile yazılmıştır.
bölük 2b/5 َْكوُلُب böyle 6a/6 ه لْيُب
çök- 85a/14 ىِدْكُج çölmek 75a/5 َْك مْلُج
dög- 63a/6 َْزُكوُكُد dök- 21b/6 ى ِر لْن كُد dön- 17b/11 ىِدْنُد dört 21b/9 َْترُد döşek 42b/13 ه ر لْك شُد göç- 9b/2 َْر جُك gögüs 2b/6 ه دْنِسْكوُك gök 6b/1 َْكوُك gönder- 82b/14 َْك ج ُر دْنوُك göñül 22a/9 ىِلُكوُك gör- 2a/4 ىِد ْروُك görk 76a/6 وُلك ْروُك götür- 2b/4 ىِدْل ُرُتُك gövde 3b/12 َ د د ْوُك göyün- 22a/9 َْپُنْيوُك göz 3b/15 ى ِزوُك kör 63b/14 ه لِكِل ْروُك köti 83a/14 ىِتوُك
sög- 63a/6 َْزُكوُكوُس söyken- 55a/15 ىِدْن كْيُس
söyün- 8b/7 ىِدر ْرُدْنُيُس söz 2b/13 َْنِزُس
20 1.7. u ünlüsü
Ön Seslerde
Ön seste yer alan u ünlüsü elif-vav-ötre (َُوا ) ve ötreli elif ( َُا ) ile karşılanmıştır.
uç 23b/4 ه ن ِجوُا uç- 5a/9 ىِدِشِمْجُا
uçmaḳ 4a/7 َْقا مْجُا uġra- 10a/3 َْر لِد رْغُا
ulaş- 13b/7 َْروُلِش لوُا ulu 7b/1 َْر لوُلوُا
unut- 17b/8 َْلِغا مْتُنوُا ur- 5a/7 ىِد ْر ل ْر س ِروُا urun- 17b/11 ىِدْن ُروُا uzun 18a/15 ىِغِلْنو ُزوُا uş- 21b/11 َْر ل شوُا
İç Seslerde
İç seste yer alan u ünlüsü genellikle ötre ile bazen de ötreli vav ( َُو ) ile karşılanmıştır.
bul- 17a/13 ا ي مْلوُب duruş- 17b/6 دْش ُروُد
ḳuç- 5b/8 ا جُق ḳulaḳ 14a/10 ىِغ ﻻَُق
ḳuş 6a/14 َْشوُق ḳut 3b/9 َْر لِد ﻻوُلْتُق
ḳuyruḳ 4a/3 ىِغو ُرْيُق ṣun- 16b /4 َ ر نُص
turaḳ 4b/13 َْرُدِغا رُط ṭut- 4b/11 ىِدُتُط
ṭuy- 9b/3 ىِدْيوُط yum- 6b/9 َْپُموُي
Son Seslerde
Son seste yer alan u ünlüsü ötre ve ötreli vav ( َُو ) ile karşılanmıştır.
bu 2a/9 وُب ḳamu 3a/11 ىِسوُماق
ḳapu 6b/12 وُبا ق oḳu- 8a/14 ىِد ْر ل ْروُقُا
ṣu 40a/11 وُص ṭamu 5a/9 وُما ط
21 1.8. ü ünlüsü
Ön Seslerde
Ön seste yer alan ü ünlüsü elif-vav-ötre (َُوا ) ve ötreli elif ile ( َُا ) yazılmıştır.
üç 52a/3 َْجوُا ün 44a/5 َْنوُا
ürk- 51a/14 َْر لِدك ْرُا üst 43a/4 ه نِدْسُا
üş- 50a/10 َْشِمْشُا üt- 62a/5 َْرُد ْر سِتوُا
İç Seslerde
İç seste yer alan ü ünlüsü ötreli vav ( َُا ) ve ötre ile karşılanmıştır.
çüri- 58b/12 َْز م ِرُچ dükeli 89a/7 َِل كوُد
dün 64b/5 َْنوُد dürlü 52b/7 وُلْرُد
dürüş- 58b/2 ىِدْش ُرُد düş- 42b/15 َْر ل شُد
düz- 40a/12 َْشِمْل ُزُد göñül 44a/2 ه ن ِر لْلُكوُك
göyün- 58b/11 َْز م ْرُدْنُيُك gül- 41b/4 ه لُك
gümiş 40a/12 َْن دْشِمُك gün 41a/6 ه دْنِنُك
güneş 41b/2 َْش نُك güreş 41a/11 ه ش روُك
kendüz 4b/8 َْن ِزوُدْن ك sür- 63b/13 ىِد ْرُس
yüce 43a/1 ه ل جوُي yügir- 56a/11 ىِد ْرِكوُي
yüri- 40a/15 ىِدِي ي ِروُي yüz 41a/11 ه نِزوُي
Son Seslerde
Son seste yer alan ü ünlüsü ötreli vav( َُو ) ve ötre ile karşılanmıştır.
berü 51b/3 و ُر ب kendü 41a/10 وُدْن ك
22
2. KELİME KÖKLERİNDE ÜNSÜZLERİN YAZILIŞLARI 2.1 ç ünsüzü
Metinde ç ünsüzünü karşılamak için ( ج ) ve ( چ ) harfleri karışık olarak kullanılıştır.
ﺝ harfli örnekler ﭺ harfli örnekler
çoḳ 2a/13 َْقوُج çıḳ- 2a/4 ىِدْق ِچ
geç- 4b/9 َْر لِدْج ك çek- 15b/2 ىِد ْر ل ْر ك چ
kiçi 3b/12 َْرُد ِجِك ṣaç- 15b/4 ىِد ِرا چ ص
uçmaḳ 4a/7 َْقا مْجُا ḳaçan 16a/15 َْنا چ ق
üç 5b/13 َْجوُا iç- 17a/7 َْر چِا
2.2. g, k, ve ñ ünsüzleri
Metinde g ve k ünsüzleri ( ك ) harfi kullanılmıştır. Bunların hangisinin g ve ya k şeklinde okunacağına dair herhangi bir ayırt edici bulunmamaktadır. ñ ünsüzü için de aynı şekilde (ك ) harfi kullanılmıştır.
ﻚ ile sağlanan /g/ harfli örnekler ögren- 17b/3 َْنِد مْن رْكوُا gey- 17b/11 ىِدْي ك
giç 17b/6 َْجيِك
gök 17b/14 ه دْكوُك
gün 17b/7 َْنوُك
ﻚ ile sağlanan /k/ harfli örnekler gerek 31b/13 َْك ر ك gök 17b/14 ه دْكوُك
iki 31a/1 ىِكِا
küy- 31a/9 ىِد ْرُيُك öküz 31a/5 َْزوُكُا ﻚ ile sağlanan /ñ/ harfli örnekler göñül 22a/9 ىِلُكوُك iñen 52b/5 َْن كيِا
öñ 5b/12 ه نِكوُا
ṣoñra 50b/5 ه رْكُص yaluñuz 53a/7 َْزُكوُل ي
23 2.3. ġ ve ḳ ünsüzleri
Metinde kalın sıralı kelimlerde ġ ünsüzünü göstermek için ( ﻍ ), ḳ ünsüzünü göstermek içinse ( ق ) harfi kullanılmıştır.
( ﻍ ) ġ için örnekler ( ﻕ ) ḳ için örnekler
ayaġ 70b/14 َْﻍا ي ا ḳanat 23b/3 َْت ن ق
ġıjuldu 18b/1 وُدْل ُژِغ aḳ 38b/15 َْق ا
ḳulaġ 101b/2 َْﻍ ﻻَُق ḳıl- 49b/11 َْز مْلِق
ṣaġ 103a/11 َْﻍا ص ḳat 50a/6 َْتا ق
ṭaġ 18b/15 َْﻍا ط ḳo- 50b/4 ىِدوُق
2.4. ḫ, ḥ, h ünsüzleri
Metinde bu ünsüzler Arapça ve Farsça kelimelerde asıllarına uygun olarak yazılmıştır. Bazı Türkçe kelimeler için de kullanılmış olup, özellikle h ( ﻫ ) ünsüzü a,e sesini karşılamak için oldukça sık kullanılıştır.
(ﺥ ) ḫ için örnekler (ﺡ ) ḥ için örnekler (ﻫ ) h için örnekler daḫı 1b/9 ىِخ د ḥisab 11a/9 َْبا س ِح çehre 18a/1 ه رْه ج ḫorus 8a/5 َْسو ُرُخ ḥāl 11a/11 ه ر للا ح şehr 49a/14 ه ن ِرْه ش ḫaber 9b/8 َْر ب خ raḥmet 11a/12 َْت مْح ر heva 51b/2 ا و ﻫ
2.5. p ünsüzü
Metnimizde p ünsüzü ( ب ) ve (پ ) harfleri ile sağlanmıştır.
ﺏ harfli örnekler ﭗ harfli örnekler
ḳapu 6b/12 وُبا ق epsem 9a/9 َْم سْپ ا
yapraḳ 11a/2 ىِغ رْب ي depre- 16a/10 مُدْن رْپ د
öp- 42a/3 َْم بوُا köpri 18b/7 َْن دْنِس ِرْپُك
2.6. t, ṭ ünsüzleri
Kalın sıralı kelimelerde kelime başında t sesini sağlayabilemek için genellikle ( ط ) harfi kullanılmıştır. İç ve son sesteki t’yi sağlayabilmek için ise ( ت ) harfi kullanılmıştır.
(ﻁ ) ṭ için örnekler ( ﺕ ) t için örnekler
ṭamu 5a/9 وُما ط ḳut 3b/9 َْر لِد ﻻوُلْتُق
ṭuraḳ 4b/13 َْرُدِغا رُط orta 6a/10 ه دْنِس ت ْروُا
24 2.7. s, ṣ ünsüzleri
Metinde kalın sıralı kelimlerde s ünsüzünü için genellikle ( ﺹ ) harfi, ince sıralı kelimelerde s ünsüzünü sağlamak içinse ( س ) harfi kullanılmıştır. Ancak bazı kalın sıralı kelimelerde s ünsüzünü sağlamak için ( س ) harfinin kullanıldığı da görülmektedir.
ﺹ /ṣ/ için örnekler ﺱ / s/ için örnekler
ṣor- 9a/1 َْمُد ْرُص nesne 16a/1 ه ي نْس ن
ṣu 40a/11 وُص üst 16b/9 ه دْنِتْسوُا
ṣaġış 11a/5 ىِنِشِغا ص göster- 16b/14 ه ر تْسُك
aṣṣı 14a/3 ى ٍص ا saç- 26b/5 ىِد ْرُلْجا س
25
3. YARDIMCI SESLER VE EKLERİN YAZILIŞLARI 3.1. Yardımcı Sesler
Metnimizde ı, i yardımcı sesleri esre ile karşılanmıştır. 1. ı, i ayr-ı-lası 5b/11 ىِس ل ِرْي ا çek-i-lmiş 6a/6 َْش ِمْلِك چ dik-i-lmiş 6a/9 َْشِمْلِكِد gör-i-n-en 6a/11 َْن ن ِرُك ulaş-ı-lur 13b/7 َْروُلِش لُا ḳur-ı-lmışdı 24a/7 ىِدْشِمْل ِروُق bul-ı-n-dum 64b/14 َْمُدْنِلوُب 2. u, ü
Metnimizde u, ü yardımcı sesleri ötre ile sağlanmıştır. öl-ü-m 16b/2 َْمُلوُا ad-u-m 30b/1 َْمُد ا helāl-ü-m 41a/11 َْمُل لا ح makām-u-m 31b/4 َْمُما ق م damaġ-u-m 34a/2 َْمُغا م د 3. n
Metnimizde n yardımcı sesi (ن) ile sağlanmıştır. yolı-n-da 54b/8 ه دْنِلوُي ululıġı-n-dan 55a/4 ا دْنِغِلوُلُا ucı-n-da 56a/14 ه دْن ِجوُا ayaġı-n-a 58b/10 ه نِغا ي ا yaṣtuġı-n-a 59b/7 ا نِغُتْص ي bu-n-ca 68b/4 ه جْنُب ardı-n-ca 65b/1 ه جْنِد ْر ا 4. y
Metnimizde y yardımcı sesi (ي) ile sağlanmıştır. nesne-y-e 7b/11 ه ي نْس ن
ḳubbe-y-e 16b/8 ه ي بُق ṭamu-y-a 18b/4 ا يوُما ط ḳapu-y-a 18b/11 ه يوُبا ق
26 3.2. Ekler
Metnimizin bu bölümünde yapım ve çekim eklerinin imlasına dair örnekler verilmiştir. 3.2.1. İyelik Ekleri
Teklik 1. Şahıs İyelik Eki: -m, -(u)m, -(ü)m
Metnimizde teklik 1. şahıs iyelik eki (م) ile karşılanmıştır. ad-u-m 13b/7 َْمُد ا
aḳl-u-m 30a/5 َْموُلْق ع baş-u-m 94b/8 َْمُشا ب ḳardaş-u-m 4a/6 َْمُشا د ْر ق nesne-m 80b/6 َْم نْس ن
Teklik 2. Şahıs İyelik Eki: -(u)ñ, -(ü)ñ, -ñ
Metnimizde teklik 2. şahıs iyelik eki (ك) ile karşılanmıştır. ad-u-ñ 13b/5 َْكوُد ا
cedd-ü-ñ 23b/11 َْكوٌد ج ılduz-u-ñ 17a/15 َْك ُزوُدْليِا ḳardaş-u-ñ 15a/2 َْكُشا د ْر ق mi rāc-u-ñ 7a/7 َْكُج ارعِم
Teklik 3. Şahıs İyelik Eki: -ı, -i, -sı, -si
Metnimizde 3. şahıs iyelik eki –ı, -i esreli ye (َِى) ile, -sı, -si ise esreli sin (َ ِس) ile karşılanmıştır.
dil-i 10b/7 ىِلِد ara-sı 25a/8 ىِسا ر ا
iş-i 10a/9 ىِشِا biti-si 75b/1 ىِسِتِب
ḳuyruġ-ı 4a/3 ىِغو ُرْيُق kiçi-si 96a/3 ىِس ِجِك
27
Çokluk 1. Şahıs İyelik Eki: -muz / -müz ; -(u)muz / -(ü)müz
Metnimizde çokluk 1. şahıs iyelik eki daima yuvarlak ünlülü olup (َْزُم) ile karşılanmıştır.
ata-muz 68a/5 َْزُما ت ا kendü-müz 29a/4 َْزُموُدْن ك nesne-müz 72b/12 َْزُم نْس ن söz-ü-müz 64a/12 َْزُم ُزُس ṣabr-u-muz 68a/15 َْزُم ُرْب ص
Çokluk 2. Şahıs İyelik Eki: -ñuz / -ñüz ; -(u)ñuz / -(ü)ñüz Metnimizde çokluk 2. şahıs iyelik eki (َْزُك) ile karşılanmıştır. deve-ñüz 51b/3 َْزُكَه و د göz-ü-ñüz 103a/15 َْزُكو ُزُك Çokluk 3. Şahıs İyelik Eki: -ları / -leri
Metnimizde çokluk 3. şahıs iyelik eki (ى ِر ل) ile karşılanmıştır. ata-ları 84b/3 ى ِر لا ت ا
fenā-ları 65a/5 ى ِر لا ن ف re isleri 32a/14 ى ِر لْسِي َٔر ulu-ları 99b/2" ى ِر لوُلوُا 3.2.2. Çokluk Eki: -lar, -ler
Metnimizde çokluk eki olan –lar, -ler eki (َْر ل ) ile karşılanmıştır. çaġıran-lar 4b/15 ر لْنا رِغا ج
yigit-ler 11a/15 َْر لْتِكِي keleci-ler 14a/6 َْر لي ِج ل ك ulu-lar 7b/1 َْر لوُلوُا
28 3.2.3. Soru Eki: -mı, -mi
Soru eki –mı, -mi esreli mim ( َِم ) ile karşılanmıştır.
ola mı 17a/14 ى ِم ﻻوُا söyleşeler mi 43b/13 ى ِم ْر ل ش لْيوُس var mıdur 11a/8 َْرُدِم ْرا و uġraşalar mı 43b/13 ىِم ْر ل ش رْغُا 3.2.4. Aitlik Eki: -ki
-ki aitlik eki esreli kef ( َِك ) ve yumuşayarak esreli gayın ( َِﻍ ) ile karşılanmıştır. evvel-ki-den 77b/9 ا ديِكْل و ا aġaçlarda-ġı 11a/2 ىِغ د ْر لْج غ ا ilerü-ki-lere 3b/4 ه ر لىِكو ُر لِا yapraḳda-ġı 16a/12 ىِغ دْق رْب ي 3.2.5. Benzetme edatı: -culayın, –cılayın
Metnimizde benzetme edatı –cılayın ve –culayın olarak iki şekilde tespit edilmiştir. an-culayın 44a/2 َْنِي لاُجْن ا
an-cılayın 93b/2 َْنَِي ل ِجْن ا
3.2.6. Zamir Menşeli Şahıs Ekleri Teklik 1. Şahıs Ekleri: -van ; -am, -em
Teklik 1. şahıs –van eki (َْن و ) ile; -am, -em eki ise ( َ م ) ile karşılanmıştır. ḳılıpdurur-van 95b/8 َْن و ْر ُرُدْبُلِق ölür-em 53b/6 َْم رُلُا utanur-van 98a/9 َْن و ْرُن توُا gider-em 55b/6 َْم ر دِك bilür-em 55b/14 َْم روُلِب ḳondurur-am 77a/14 َْم رو ُرُدْنُق Teklik 2. Şahıs Eki: -sın, -sin
Teklik 2. şahıs eki –sın, -sin (َْنِس) ile karşılanmaktadır.
irişür-sin 3a/3 َْنِس ْروُش ِريِا ḳavuşur-sın 3b/3 َْنِس ْروُش ُوا ق eydür-sin 50a/15 َْنِس ْرُدْي ا ḳaçar-sın 4a/11 َْنِس ْر ج ق
29 Çokluk 1. Şahıs Eki: -uz, -üz; -vuz, -vüz
Çokluk 1. şahıs eki –uz, -üz ( ) ile, ekin –vuz, -vüz şekli ise (َْز ُو) ile karşılanmıştır. dutmış-uz 29a/4 َْزوُشِمْتُد
inanmaz-uz 49b/10 َْز ُز منا نِا Çokluk 2. Şahıs Eki: -sız, -siz Ekin yazılışı (َْزِس ) şeklindedir. olur-sız 18a/3 َْزِس ْرُلوُا ḳaynar-sız 68b/8 َْزِس ْر نْي ق Çokluk 3. Şahıs Eki: -lar, -ler Ekin yazılışı (ر ل ) şeklindedir. uya-lar 71b/3 َْر ل يوُا vire-ler 86b/1 َْر ل رِو baḳmaz-lar 27a/12 ر ل ْز مْق ب inanmaz-lar 50a/11 َْر ل ْز مْنا نِا bilmez-ler 76a/14 َْر ل ْزمْلِب
3.2.7. İyelik Eki Menşeli Şahıs Ekleri Teklik 1. Şahıs Eki: -m
Ekin yazılışı (َْم ) şeklindedir. ṣordu-m 1b/8 َْمُد ْرُص yazdu-m 86a/10 َْمُد ْزا ي vardu-m 96a/8 َْمُد ْرا و geçse-m 54a/14 َْم سْچ ك
30 Teklik 2. Şahıs Eki: -ñ
Ekin yazılışı umumiyetle (َْك ) şeklindedir. duruşdu-ñ 17b/6 َْكُدْش ُروُد
gördü-ñ 50a/1 َْكُد ْروُك ḳaḳırdu-ñ 49b/2 َْكُد ْرِقا ق dirse-ñ 66a/3 َْك س ْرِد vardu-ñ 49b/6 َْكُد ْرا و Çokluk 1. Şahıs Eki: -ḳ, -k
Ek kalın sıralı kelimlerde (َْق ) ile, ince sıralı kelimelerde ise (َْك) ile karşılanmıştır. geldü-k 67b/10 َْكُدْل ك
götürdü-k 68b/11 َْكُد ْروُتُك sürdü-k 72b/12 َْكُدْرُس oldu-ḳ 95b/11 َْقُدْلوُا Çokluk 2. Şahıs Eki: -ñuz, -ñüz Ekin yazımı (زُك ) şeklindedir.
inanmazsa-ñuz 51b/9 َْزُك س ْزا مْنا نِا geldü-ñüz 83b/14 َْزُكُدْل ك başladu-ñuz 64b/6 َْزُكُد لاْش ب dögerdü-ñüz 81b/6 َْزُكوُد ْر كُد ḳoma-ñuz 71b/14 َْزُكا مُق
Çokluk 3. Şahıs Eki: -lar, -ler Ekin yazımı (ر ل ) şeklindedir.
aldı-lar 83b/11 َْر ليِدْل ا iletse-ler 78a/14 َْر ل سْت ليِا baġladı-lar 99a/9 َْر ليِد لْغ ب ḳoysa-lar 24b/8 َْر ل سْيُق
31 3.2.8. İstek Çekiminde Şahıs Ekleri Teklik 1. Şahıs Eki: -m
gör-e-m 62a/10 َْم روُك var-a-m 94a/15 َْم را و öp-e-m 42a/3 َْم بوُا ḳoç-a-m 42a/3 َْم جوُق Teklik 2. Şahıs Eki: -sın, -sin dön-e-sin 72a/6 َْنِس نوُد viribi-y-e-sin 86a/11 َْنِسا يِب ِرِو aç-a-sın 55b/10 َْنِسا چ ا ṣan-a-sın 61a/10 َْنِسا ن ص Çokluk 1. Şahıs Eki: -vuz, -vüz ḳuşan-a-vuz 61b/15 َْزُوا ن شُق var-a-vuz 71a/8 َْزُوا ر و ol-a-vuz 72a/4 َْز ُو ﻻوُا göster-e-vüz 62a/1 َْز ُو ر تْسُك Çokluk 2. Şahıs Eki: -sız, -siz arıd-a-sız 71a/10 َْز سا د ِر ا gir-e-siz 71a/7 َْزِس رِك ḳıl-a-sız 71a/8 َْزِس لاِق Çokluk 3. Şahıs Eki: -lar, -ler uş-a-lar 21b/11 َْر لا شوُا diley-e-ler 80a/12 َْر ل ي لِد
32 3.2.9. Sıfat-fiil Ekleri:
Bu bölümde metinde tespit ettiğimiz sıfat-fiillerin imlasına dair örnekler verilmiştir. -duḳ, -dük
Ekin -duḳ şekli (َْﻍوُد ) ile, -dük şekli ise (َْكوُد) ile karşılanmıştır. ḳal-duġ-uñ 29b/2 َْكُغوُدْلِق görme-düg-in 13b/12 َْنِكوُد م ْروُك çıḳ-duġ-uñ 50b/10 َْكُغوُدْق ِچ ḳazıl-duġ-ı 52a/7 ىِغوُدْل ِزا ق dön-düg-ini 46a/3 ىِنِكُدْنوُد -mış, -miş
Sıfat-fiil eki olan –mış, -miş (َْشِم ) şeklinde gösterilmiştir. gör-miş ola 78a/12 ﻻوُاََْشِم ْروُك
ḳıl-mış olam 80b/1 َْم لوُاَ ْشِمْلِق yazıl-mış ḥarīrüñ 93a/10 َْكُرير حَ ْشِمْل ِزا ي bil-miş olsun 86a/9 َْنوُسْلوُاَ ْشِمْلِب it-miş ola 86b/2 ﻻوُاَ ْشِمْتِا bil-miş oluñuz 87b/5 َْزوُكُلوُاَ ْشِمْلِب -ar, -er
Ekin yazımı (َْر ) şeklindedir.
baḳ-ar olursañ 18b/5 َْك س ْرُلوُاَ ْر ق ب -ası, -esi
Ekin yazımı (ىِس ا) şeklindedir. bul-ası 57b/7 ىِس لوُب ol-ası 69a/2 ىِس ﻻوُا -acaḳ, -ecek
Ekin -acaḳ şekli (َْق ج ا ) ile, -ecek şekli ise (َْك ج ا) ile karşılanmaktadır. baṣ-acaḳ yirleri 6a/10 ى ِر ل ْرِيَ ْق جا ص ب
ge-lecek degüldür 103b/14 َْرُدْلُك دَ ْك ج ل ك bin-ecek 4a/7 َْق ج نِب
33 -an, -en
-an, -en sıfat-fiil eki umumiyetle (َْن ) ile karşılanmıştır. işle-y-en-ler 19a/4 َْر لْن ي لْشِا ḳal-an-ın 6a/5 َْنِن لا ق yi-y-en-leri 21b/3 ى ِر لْن يِي ḳon-an 9b/2 َْنا نُق öl-en-leri 21b/5 ى ِر لْن لُا 3.2.10. Zarf-fiil ekleri -a, -e
Zarf-fiil eki –a, -e üstünlü elif ( َ ا ), he (ﻫ)sesi ile sağlanmıştır. ḳoç-a ḳoç-a 5b/8 ا جُقَ اجُق
gid-e gid-e 6b/2 هدِكَهدِك gül-e gül-e 94b/6 هلُكَهلُك -ı, -i
Zarf-fiil eki –ı, -i esre ve esreli ye (َِى ) ile sağlanmıştır. eyd-i virdi 48b/4 ىِد ْرِوَِدْي ا
söyleş-i dururken 49a/7 َْن ك ْر ُرُدَىِش لْيُس bul-ı-madılar 72b/10 َْر لِدا مِلوُب
daḫ-ı 18a/8 ىِخ د
-u, -ü
Zarf-fiil –u, -ü eki ötre ve ötreli vav ile sağlanmıştır. uġray-u gele 21b/9 هل كَ ُوي رْغُا
