3. YARDIMCI SESLER VE EKLERİN YAZILIŞLARI
1.2. ÜNLÜ UYUMU
1.2.2. Düzlük Yuvarlaklık Bakımından Ünlü Uyumu
1.2.2.1. Kelimelerde Yuvarlaklaşma
Batı Türkçesinde birden fazla heceye sahip olan kelimelerin sonunda ve eklerde yer alan –ġ ve –g sesleri düşer. Bu düşme sonucunda –ġ ve –g seslerinden önce gelen ünlü uzar ve yuvarlaklaşır. Metnimizde tespit ettiğimiz -ġ ve –g seslerinin düşmesi sonucu yuvarlaklaşan kelimeler şunlardır:
atlu < atluġ < atlıġ 40a/15 başlu < başluġ < başlıġ 64b/12 ḳapu < ḳapuġ < ḳapıġ 10a/1 ṣaru < ṣaruġ < ṣarıġ 39a/2
Dudak Ünsüzlerinin Etkisi Sebebiyle: demür < temir 9b/14
ḳamu < ḳamaġ 3a/11 ḳapu < ḳapıġ 10a/1 yavuz < yabız 57a/14
64 Yapım Eklerindeki Yuvarlak Ünlü Sebebiyle -uk/ -ük eki ile:
artuḳ 6a/12 ayruḳ 29a/1 bölük 66b/12 buyruḳ 31b/11 eksük 69a/14 ḳonuḳ 104b/1 sökük 64a/6 ṭanuḳ 72a/15 -ġaru/ -gerü eki ile: içerü < iç-gerü 28a/1 ilerü < il-gerü 23a/7 üzerü < üz-gerü 57b/2 yuḳaru < yoḳ- ġaru 6a/15
Bir Sebebe Bağlı Olmadan Yuvarlak Ünlü Taşıyanlar
Eski Türkçe devresinde yuvarlak ünlü barındırmayan ama metnimizde yuvarlak ünlü ile tespit ettiğimiz kelimeler vardır. Bu kelimelerdeki ünlülerin yuvarlaklaşması herhangi bir sebebe bağlanamamıştır.
aġu 42a/13 altun 45a/9 berü 51b/14
65 degül 54b/4 girü 54a/11 ḫatun 59b/4 ḳarşu 4b/8 ḳayġu 60a/10 kendü 59a/7
Eski Türkçede yer almayıp metnimizde geçen delü (68b/13) kelimesi bugün uyuma girmiş şekli ile kullanılmaktadır.
-ġ ve–g’ler düştüğü halde yuvarlaklaşmaya tabi olmayanlar aṣṣı < aṣıġ "fayda" 14a/3
acı < açıġ "acı" 11a/11 biti < bitig "yazı" 75b/1 çeri < çerig "asker" 49a/8 diri < tirig "diri" 59b/4 elli < elig "elli sayısı" 69b/1 ḳarı < ḳarıġ "kadın" 92a/3 ḳatı < ḳatıġ "katı,sert" 2b/1 kiçi < kiçig "küçük" 98b/1
67 1.2.2.2. Eklerde Yuvarlaklaşma
Ünlüsü Aslında Yuvarlak Olan Ekler -up /-üp; -uban /-üben zarf-fiil eki:
çıḳ-up 66a/13 bin-üp 4b/3 dir- üben 37b/10
inan-up 57b/6 diril-üp 81a/2 göster-üben 37b/10
ḳon-up 51b/5 gey-üp 46b/3
ḳork-up 42a/9 çek-üp 82b/11
yırt-up 56a/9 iriş-üp 17b/14
-dur- / -dür- fiilden fiil yapma eki:
aġ-dur-dı 6a/13 bil-dür-di 4a/13
arlan-dur-uñ 63a/7 bin-dür-di 52b/10 atlan-dur-dı 77a/15 dön-dür-e-sin 72a/7
atış-dur-dı 66b/7 göyün-dür-mez 58b/11
az-dur-ur 63a/3 it-dür-e-sin 17a/4
ḳamaş-dur-ur 41a/14 öl-dür-mek 69a/4 ḳan-dur-ur 41b/1 söyün-dür-ür-di 8b/7
ḳıl-dur-a 18a/12 üleş-dür-ür 24a/12
ḳo-dur-dı 66b/2 yi-dür-di 93b/15
ulaş-dur-ur 24a/10 uruş-dur-dı 66b/6 uşan-dur-a 66b/8
68 utan-dur-ur 41a/15
69 -duḳ / -dük sıfat-fiil eki:
añ-duġ-uñ 76a/13 di-dük-leri 6a/8
çıḳ-duġ-uñ 50b/10 it-dük-leri 13a/2
dur-duġ-ı 52a/3 bisle-düg-i 57a/12
ḳop-duġ-um 76b/1 öl-düg-in 61a/10 oḳı-duġ-ına 74b/2 iriş-düg-i 21b/11
ol-duġ-ı 37b/5 gör-dük-de 22a/9
-ur- / -ür- fiilden-fiil yapma eki: bit-ür-ürseñ 84b/13 deg-ür-di 2b/9 iç-ür-diler 87a/15 ir-ür-enler 91a/9 geç-ür-di 90b/5 gey-ür-diler 104b/13 üş-ür-diler 79a/12
-ġur- / -gür- fiilden-fiil yapma eki: ir-gür-di 41a/12
-şur- / -şür- fiilden-fiil yapma eki: deg-şür-miş 69a/6
70
-sun / -sün / -sunlar / -sünler emir 3. şahıs ekleri:
ol-sun 2b/12 kes-sün 38a/11
añla-sun 9b/4 git-sün 69a/5
dart-sun 69a/6 söyle-sün 57b/1
var-sun 69a/5 dile-sün 86a/13
ḳıl-sunlar 8b/1 gel-sünler 100a/5
-dur / -dür bildirme eki:
arḳa-dur 3a/5 yaşlu-dur 59b/10
ad-dur 76a/13 yavuz-dur 63b/7
canavar-dur 4a/6 yıl-dur 68b/3
ḳara-dur 58a/7 yoḳ-dur 6a/6
ṭaş-dur 78b/6 yol-dur 7a/3
Ünlüsü Sonradan Yuvarlaklaşmış Olan Ekler
-(u)m / -(ü)m / -(u)muz / -(ü)müz iyelik 1. şahıs ekleri:
ad-u-m 13b/7 göñ(ü)l-ü-müz 61b/6
baş-u-m 94b/8 ḳendü-müz 29a/4
dostlar-u-muz-ı 99a/3 söz-ü-müz 6a/12
ḳardaş-u-m 4a/6 ṣanemler-ü-müz-e 68b/2
71
-(u)ñ / -(ü)ñ / -(u)ñuz / -(ü)ñüz iyelik 2. şahıs ekleri:
bil-ü-ñ 2a/1 bul-duġ-u-ñuz 63a/6
ümmet-ü-ñ 3a/11 ḳat-u-ñuz-a 71a/7
işit-düg-ü-ñüz 49a/6 ḳarşu-ñuz-a 72a/11 menzil-ü-ñüz-e 9a/14 yol-lar-u-ñ
eksük-ü-ñüz-e 98b/6 ad-u-ñ 13b/5
el-ü-ñüz 103a/14 vücūd-u-ñ 56b/1
göz-üñüz
-uñ / -üñ / -nuñ / -nüñ ilgi hali eki:
aġac-uñ 21b/14 çerisi-nüñ 49a/7
ıylan-uñ 33b/6 günleri-nüñ 70b/3
ḳapu-nuñ 18b/1 kim-üñ 74b/5
ṭabaka-nuñ 18b/12 köşk-üñ 39b/7
ṭaġ-uñ 18b/15 kendü-nüñ 66b/9
tamu-nuñ 18b/1 yigane-nüñ 67b/9
-lu / -lü / -suz / -süz sıfat yapma ekleri:
ad-lu 92a/15 ār-suz 79a/13
baş-lu 64b/12 ayb-suz 88b/11
ḳanat-lu 27b/6 an-suz 61a/1
72
ṭat-lu 76a/12 göz-süz 14a/9
dür-lü 4b/8 hürmet-süz 72b/3
giz-lü 48b/7 sa adet-süz 58a/7
görk-lü 45b/15 tevbe-süz 20b/5
göz-lü 1a/9 yüz-süz 66b/6
-du(m) / -dü(m) görülen geçmiş zaman eki:
aç-du-m 30a/14 depren-dü-m 16a/10
çıḳ-du-m 7a/5 dönder-dü-m 63a/1
ḳo-du-m 59a/15 düş-dü-m 77a/1
ṣor-du-m 1b/8 geç-dü-m 30b/13
ṭur-du-m 104b/6 gel-dü-m 9a/2
uġra-du-m 30b/14 gör-dü-m 2b/3
var-du-m 12b/5 işit-dü-m 11b/6
yaz-du-m 86a/10 yüri-dü-m 8a/3
-du(ñ) / -dü(ñ) görülen geçmiş zaman eki:
ḳaç-du-ñ 79b/2 biç-dü-ñ 17b/3
ḳıl-du-ñ 17a/2 bil-dü-ñ 96b/2
ḳo-du-ñ 78a/3 gel-dü-ñ 94b/5
oḳı-du-ñ 92a/8 gir-dü-ñ 41b/10
var-du-ñ 78a/14 gör-dü-ñ 8a/15
73
ol-du-ḳ 95b/10 eyle-dü-k 95b/10
di-dü-k 95b/10 sevin-dü-k 95b/10
-ur / -ür geniş zaman eki:
ḳıl-ur 2b/11 bil-ür-üz 91a/1
ol-ur-uz 89b/2 ditreş-ür-üz 18a/9
ulaşdur-ur-uz 13b/8 işid-ür-üz 74b/15
yazıl-ur 37b/12 söyleş-ür-üz 89b/2
-alum / -elüm emir 1. çokluk şahıs eki:
baġla-y-alum 68a/15 bildür-elüm 74b/14
ḳo-y-alum 76a/2 diril-elüm 83b/9
ṭanış-alum 87b/12 id-elüm 74b/13
uġra-y-alum 93b/8 gör-elüm 87b/12
var-alum 74b/13 viribi-y-elüm 76a/2
-cuḳ / -cük isimden isim yapma eki:
ḳıvrı-cuḳ 88b/11 ince-cük 89a/4
ḳarı-cuḳ-lar 92a/3 deve-cüg-i 85a/15 -acuḳ isimden isim yapma eki:
az-acuḳ 73a/9
-uz / -üz 1. çokluk şahıs eki:
bil-ür-üz 91a/1 söyleş-ür-üz 89b/2
ol-ur-uz 89b/2 ditreş-ür-üz 18a/9
74
-a-vuz / -e-vüz istek ve şart çekimlerinde 1. çokluk şahıs eki:
inan-a-vuz 72a/9 gör-e-vüz 84a/8
ḳuşan-a-vuz 61b/15 göster-e-vüz 62a/12
al-a-vuz 72a/4 sög-e-vüz 77a/4
var-a-vuz 86b/6 sür-e-vüz 72a/3
-u / -ü zarf-fiil eki: iste-y-ü 21b/9 eyd-i-ş-ü 49b/5 söyle-y-ü 49a/9 süri-y-ü 56a/11 1.2.2.3. Düz Ünlü Taşıyan Ekler Bir ünlüden oluşan ekler
-ı / -i belirtme hali eki:
ata-sı-n-ı 59a/7 iç-i-n-i 71a/9
cān-ı-n-ı 16b/5 iş-i-n-i 85a/2
dünyā-y-ı 5a/6 dirlig-i-n-i 69b/8
rızḳ-ı-n-ı 16a/14 güc-i-n-i 68b/11 yaş-ı-n-ı 56b/5 kendüz-i-n-i 86b/11 -ı / -i 3. tekil şahıs iyelik eki:
ḫatun-ı 2a/13 ün-i-y-di 5a/2
ḳardaş-ı 2a/11 ümmet-i 5b/15
mi rāc-ı 2a/10 tesbīḥ-i 7b/3
75 -dı / -di görülen geçmiş zaman 3. şahıs eki:
aç-dı 89b/11 dön-di 89b/12
ḳo-dı 89a/2 düş-di 92b/8
otur-dı 89a/12 gir-di 94b/15
ṣun-dı 89b/5 işit-di 92a/1
var-dı 88a/14 söyle-di 90a/11
-mı / -mi soru eki:
dutmaya mı 57b/4 gördüñ mi 49b/3
uġraşalar mı 43b/13 söyleşeler mi 43b/13 -sı / -si 3. tekil şahıs iyelik eki:
arḳa-sı 3a/5 iki-si 12b/5
ḳamu-sı 3a/11 nesne-si 88a/10
ḳapu-sı 18b/11 yili-si 3b/14
Bir ünlü bir ünsüzden oluşan ekler -(ı)n / -(i)n fiilden fiil yapma eki: bul-ı-n-dum 64b/14
gör-i-n-en 6a/11 ṭok-ı-n-ur 9a/3 ur-ı-n-mışdı 15b/11
-(ı)l / -(i)l fiilden fiil yapma eki: aç-ı-l-dı 16b/10
76 añ-ı-l-mışdı 67b/11
çek-i-l-miş 6a/6 yarat-ı-l-mış-ı-dı 7b/9
Bir ünsüz bir ünlü ve bir ünsüzden oluşan ekler -mış / -miş öğrenilen geçmiş zaman eki:
yarat-mış 14a/15 eyle-miş 24a/10
çıḳ-mış 49a/13 it-miş 30a/13
unıt-mış-uz 29a/4 gel-miş 3b/8
-ġıl / -gil emir 2. şahıs eki:
ḳıl-ġıl 4b/13 in-gil 4b/11
var-ġıl 15a/3 vir-me-gil 4b/3
ṭut-ġıl 16a/9 yüri-gil 4b/13
-lıḳ / -lik isimden isim yapma eki:
aydın-lıḳ 3b/15 ben-lik 35a/2
ṭanıḳ-lıḳ 21b/4 dinç-lik 78b/4
yıl-lıḳ 7a/4 er-lik 61b/15
-sın / -sin 2. tekil şahıs eki: aç-a-sın 55b/10
bil-mez-sin 38a/3 ḳaç-ar-sın 4a/11 ḳavuş-ur-sın 3b/3 otur-sın 38a/10
77 vir-e-sin 86b/5
-sın / -sin 2. şahıs bildirme eki:
cān-sın 17b/5 kim-sin 13b/5
ḳul-sın 10b/11 sen-sin 17a/10
-sız / -siz 2. çokluk şahıs eki:
çalın-ur-sız 68b/8 id-er-siz 13b/14 ḳayna-r-sız 68b/8 gir-e-siz 71a/7 oyna-r-sız 68b/9 gör-ür-siz 94a/7 Bir ünlü bir ünsüz ve bir ünlüden oluşan ekler -ıcı / -ici fiilden isim yapma eki:
gör-ici 33b/14 İki heceli ekler
-ınca / -ince zarf-fiil eki:
aç-ınca 11b/10 gid-ince 65a/3
çıḳ-ınca 72b/6 depre-y-ince 69a/2
yuma-y-ınca 76a/9 silk-ince 60a/14 -(ı)ncı / -(i)nci isimden isim yapma eki:
altı-ncı 19a/9 iki-nci 32b/6 üç-inci 32b/9 yidi-nci 26b/4
78 id-icek 15a/8 işid-icek 16b/7 geç-icek 55a/1 gir-icek 16a/10 vir-icek 43b/12 1.3. ÜNLÜ TÜREMESİ
Metnimizde kelime başı, ortası ve sonunda olmak üzere ünlü türemeleri tespit edilmiştir. Bu türemelerin sebebi ise genellikle yan yana gelen ünsüzlerin telaffuz zorluğu sebebiyledir. Kelime başında: ıylan < yılan 33b/6 ıṣmarlamışdur < ṣımarla- 54b/14 Kelime ortasında: az-a-cuḳ 73a/9 Kelime sonunda: iki-nc-i 32b/6 yidi-nc-i 26b/11 altı-nc-ı 19a/9 1.4. ÜNLÜ DÜŞMESİ Kelime başında:
79
Metnimizde kelime başında genellikle içün, üçün ve ile edatlarının başında yer alan ünlüler düşmüştür.
anuñ-çün 73b/5 benüm-le 30a/5
senüñ-çün 38a/14 bizüm-le 72b/13
sırrı-çün 17b/2 yarenler-le 93a/4
Kelime ortasında:
Türkçede vurgusuz orta hece ünlüsü genellikle düşer. aġız: aġzı 31a/2, 42a/8, 49a/15, 61a/10
alın: alnı 42b/10, 42b/11
ayıru: ayru 2b/12, 29b/1, 39b/1, 84b/3 ayıruḳ: ayruḳ 62b/1, 65a/13, 68a/10, 71a/14 baġır: baġrı 78a/8, 79a/4, 97b/12
beñiz: beñzi 89b/12, 92b/8 beñize- : beñze- 19a/3, 74b/1 boyun: boynu 88b/1
boyunuz: boynuz 31a/5 burun: burnı 8a/5, 30b/6
buyuruḳ: buyruḳ 31b/11, 54b/15, 84b/14 dirilik: dirlik 78a/13
eyülük: eylük 57b/2, 58b/8
göñül: göñli 61b/7, 64b/3, 65a/7, 88a/12 ḳarın: karnı 66a/14, 66b/1, 90b/2
80 ḳayına-: ḳayna- 58b/7, 68b/8, 75a/6 ḳarışu: ḳarşu 77b/1, 82b/4, 89a/8 oġul: oġlı 49a/2, 53b/4, 95a/1 oġulan: oġlan 54a/5, 56a/9, 61b/4 oyuna-: oyna- 62a/9, 65a/6, 68b/9 ṭatılu: ṭatlu 76a/12, 93b/1, 102b/12 uyıḳu: uyḳu 85a/7, 86b/11
yapırġaḳ: yapraḳ 11a/2, 15b/7, 16a/15 yumuşaḳ: yumşaḳ 28b/3
-i yardımcı fiiliyle yapılan şekillerde bazen bu fiilin düştüğü görülmektedir: -idi: ditrerler-di 17a/2, iderler-di 21a/14, yirler-di 22a/12
-imiş: diler-miş 81a/, ister-miş 81a/
-ise: yazarlar-sa 85a/4, uçar-sa 23b/3, açduñ-sa 37b/13 1.5. BİRLEŞME
Türkçede ünlü ile biten bir kelimeden sonra, ünlü ile başlayan başka bir kelimeye veya ek geldiği zaman, ünlülerden biri düşer ve iki kelimenin veya kök ile ekin birleştiği görülür. Bu hadise "birleşme" adını alır. Metnimizdeki birleşme hadiseleri ise şunlardır:
bile < bir+ile 5b/2, 13b/15, 19a/8 birle <bir+ile 7a/9, 9b/5, 11a/10 böyle < bu+eyle 95a/15, 98b/1, 6a/6 kendüzi < kendi+özi 4b/8, 50b/11, 63a/3 kimesne < kim+ise+ne 6a/12, 9a/13, 12a/14 niçün < ne+içün 48b/9, 61b/10, 65a/9 nesne < ne+ise+ne 16a/1, 24b/8, 31a/8 n'yle- < ne+eyle- 78a/8, 83b/5, 90a/14 n'ol- < ne+ol- 29a/5, 42a/12, 78a/15
81 şimdi < uş+imdi 80a/14, 80b/7, 84a/1 şol < uş+ol 4b/15, 7b/9, 30b/3
şöyle < uş+eyle 31a/10, 33b/1, 36a/6 u- fiili ile yapılan birleşmeler:
al-ı-maz 103a/12
2. ÜNSÜZLER
2.1. ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ 2.1.1. ḳ / ḫ değişikliği
a. Kelime başında ḳ / ḫ değişikliği:
Türkçede kelime başında ḫ sesi bulunmaz. Eski Anadolu Türkçesi devrinde rastladığımız ve bugünkü Türkçede de uzantısını gördüğümüz bu ḫ sesi Eski Türkçe devrindeki ḳ sesine dayanmaktadır. ḳ sesi Eski Anadolu Türkçesi devri boyunca kelime başında genellikle varlığını korusa da birkaç kelimede bu değişimin yaşandığı görülmektedir. Metnimizde kelime başındaki ḳ / ḫ değişimine tek bir kelimede rastlıyoruz.
ḫatun < ḳatun 45b/2, 56a/5, 59b/4
Türkçenin tarihi seyri içinde yaşanan bu ḳ / ḫ değişikliği ḳ ile başlayan bütün sözcüklerde varlığını göstermez ve bu sözcüklerden bazıları bugün yazı dili içerisinde yer almazlar ḳanı, ḳanḳı, ḳanda gibi. Yazı dili içerisinde bu halleriyle yer almasalar da bazı ses
82
değişiklikleriyle bugün bu sözcükleri kullanırız. Sîretü'n-Nebî’de ḳ ünsüzü ile karşılanıp bugün h ile karşıladığımız bazı kelimeler şunlardır:
ḳanı "hani, nerede" 9a/13
ḳanḳı "hangi" 40a/2, 52b/14, 76a/15
b. Kelime ortasında ḳ / ḫ değişikliği: aḫşam < aḳşam 51b/15, 84a/6, 85a/11 daḫı < daḳı < taḳı 3b/8, 5a/14, 8a/4 oḫşa- < oḳşa- 79a/6
c. Kelime sonunda ḳ / ḫ değişikliği: yoḫ < yoḳ "yoḫsa" 50b/12, 62b/6, 67b/14
2.1.2. k / g değişikliği
Eski Türkçe devresinde kelime başında yer alan k ünsüzü Batı Türkçesine geldiğinde genellikle g şeklini almıştır.
geç- < keç- : geçdiler 4b/9, geçdi 8b/2, geçdük 24b/6
gel- < kel- : geldi 25a/10, gelürler 28a/9, gelmemişdi 48a/12 geñez < keñez : geñezdür 88a/7
gerek < kergek : gerek 16a/10, gerekdür 29b/9, gerek-ise 57b/1 getür- < keltür- : getürdim 59a/8, getürdi 59b/13, getüre 69b/10 gey- < key- : geyür 94b/7, geymiş-idi 2b/6, geyürdi 61b/11
gibi < kip-i : arslān gibi 62b/5, kendü gibi 63b/4, deve gibi 64b/12 giç < keç : giç 17b/6
83
gice < keçe : gice 48b/1, gicede 49b/11, gicesinde 53a/2 gir- < kir- : girdi 54b/10, giricek 56b/2, girmekten 58b/9 girü < kirü : girü 62a/7, 68b/5, 69b/3
git- < ket- : gitmişdür 70a/11, gitsüñ 72b/4, gitdiler 84a/8 giz < kiz : gizlendi 105a/3, gizlü 48b/7,
gök < kök : gök 14b/2, gökde 14b/10, gökler 18b/2 gölge < kölge : gölgesi 40a/14, gölgesinden 40a/15
gönder- < könder- : gönderücek 82b/14, göndereler 86b/7, göndermek 88a/7 göñül <köñgül : göñül 92b/13, 73b/9, 61a/6
gör- < kör- : göricek 61a/10, görem 62a/10, gördüñüz 66a/13 göre < kör-e : göre 89b/4, 9a/13, 24b/9
görklü < körklüg : görklü 45b/15, 76a/6, 79b/14
göster- < köziter- : gösterdi 84a/1, gösterdügini 95b/1, göstergil 18a/13 götür- < kötür- : götüre 21b/10, götüren 24a/9, götürmişdür 33b/10 göyün- < köyün- : göyündürmez 58b/11, göyünmedüm 79a/3,
göz < köz : gözlerüñ 83a/15, gözin 85a/1, göze 88b/1, gözümüzüñ 92a/4 gül- < kül- : güle 41b/4, gülümsidi 48b/1
gümiş < kümiş : gümiş 71b/10, 88b/13,
gün < kün : günde 94a/9, gün 97a/5, güninde 4a/15
Metnimizde tespit ettiğimiz Eski Türkçe devrinden beri kullanılan, yazı dilinde ve ağızlarda varlığını sürdüren k’li şeklini koruyan kelimeler ise şunlardır:
kendü < kentü : kendülerüñ 71b/15, kendüsi 75b/8, kendü 77b/5 kendüz < kentü+öz : kendüzümüze 81a/10, kendüzini 86b/11
kes- < kes- : kesdiler 89a/7, kessün 38a/11, kesmişler 76a/9 kiçi < kiçig : kiçi-y-idi 86a/5, kiçisi 96a/3, kiçidür 3b/12 kim < kim : kimsin 13b/5, kimdür 14b/1, kimler 22a/8 kişi < kişi : kişi-y-idi 5a/1, kişilere 11a/12, kişilerüñ 13a/3
84 2.1.3. ġ ve g seslerinin gelişimi
Türk dilinin tarihi gelişimi içinde ġ ve g sesleri önemli bir yer tutar. Batı Türkçesinde tek heceli kelimelerin sonundaki g’ler "y", Doğu Türkçesinde sertleşerek "k" olur. Bey kelimesi dışında bütün kelimelerin sonunda bulunan g’ler Batı Türkçesinde yazılmakta fakat y telaffuz edilmektedir.23
a. Birden fazla heceli kelimelerin sonunda
Batı Türkçesinde birden fazla heceye sahip olan kelimelerin sonunda ve eklerde yer alan –ġ ve –g sesleri düşer. Bu düşme sonucunda –ġ ve –g seslerinden önce gelen ünlü uzar ve yuvarlaklaşır. Metnimizde tespit ettiğimiz -ġ ve –g seslerinin düşmesi sonucu yuvarlaklaşan kelimeler şunlardır:
atlu < atluġ < atlıġ : atlu 40a/15
başlu < başluġ < başlıġ : başlu 64b/12, 104b/1
ḳapu < ḳapuġ < ḳapıġ : ḳapusı 72a/11, ḳapuya 83b/12 ṣaru < ṣaruġ < ṣarıġ : ṣaru 39a/2, 64a/9
Metnimizde sondaki –ġ ve –g sesleri düşerken yuvarlaklaşmaya uğramayan kelimeler ile -ġ ve –g seslerinden önceki ünlüsü aslında yuvarlak olan kelimeler şunlardır:
acı < açıġ "acı" : acı 60a/11, 61a/3, acısı 61a/5 aṣṣı < aṣıġ "fayda" : aṣṣı 73b/3, 79a/11, 90a/14 biti < bitig "yazı" : biti 85a/3, 85b/12, 89b/5 çeri < çerig "asker" : çeri 71b/10
23 Orhan Yavuz, Anadolu Türkçesiyle Yapılan En Eski Tezkiretü'l-Evliyâ Tercümesi ve Dil Özellikleri ( Konya, Tablet
85
diri < tirig "diri" : diri 59b/4, 64b/13 elli < elig "elli sayısı" : elli 69b/1, 89a/1
issi < isig : issisin 17a/14, issi 37b/15, 71b/9
ḳamu < ḳamuġ : ḳamu 73a/9, 73b/8, 78a/7
ḳarı < ḳarıġ "kadın" : ḳarıcuḳlar 92a/3
ḳatı < ḳatıġ "katı,sert" : ḳatı 93a/1, 94b/10, 2b/1 kiçi < kiçig "küçük" : kiçi 59b/10, 64a/14, 98b/1
ḳuru < ḳuruġ : ḳuru 72a/12
ṭamu < ṭamuġ : ṭamu 5a/9, 16b/13, 18a/4
ulu < uluġ : ulu 19a/, 23a/15, 24a/1
Sıfat yapma eki –lı /-li, -lu/-lu de Eski Türkçe döneminde –lıġ /-lig, -luġ/-lüg şeklindeydi. Ekin sonundaki –ġ ve –g sesleri Batı Türkçesi devrinde düşerek yuvarlaklaşmıştır. Metnimizde bu ek için tespit ettiğimiz örnekler şunlardır:
"atlu 40a/15, başlu 64b/12, ḳanatlu 30b/5, ḳayġulu 60a/10, ḳutlu 7a/7, ṣıfatlu 39b/11, ṭatlu 76a/12, yaşlu 98b/1, gizlü 48b/7, gözlü 14a/9, heybetlü 5a/8, ḳıymetlü 4a/1, kilidlü 16b/8, yüzlü 11a/15"
b. Teşkil eklerinin ve kelimenin bünyesine dahil hecelerin başında
Teşkil eklerinin ve kelimenin bünyesine dahil hecelerin başında bulunan –ġ ve –g sesleri Eski Anadolu Türkçesi devrinde düşmüş olarak karşımıza çıkmaktadır. Metnimizde tespit ettiğimiz kelimeler şunlardır:
gerek < ker-ge-k : gerek 16a/10, gerekdür 29b/9, gerek-ise 57b/1
gönder- < köndger- : gönderücek82b/14, göndereler 86b/7, göndermek 88a/7
86
ḳulaḳ < ḳul-ġak : ḳulaġı 14a/10, ḳulaḳ 44a/5, ḳulaġuma 57b/11 ḳurtar- < ḳurt-ġar- : ḳurtarmaya 57b/4
yalan < yal-ġan : yalan 21b/4, yalandır 48b/10
yapraḳ < yapırġak : yapraġı 11a/2, yapraḳları 15b/7, yapraḳdaġı 16a/12 Bazı kelimelerde bu düşmenin gerçekleşmediği görülmektedir:
ḳazġanında < ḳaz- ġan 68b/8
c. Çekim eklerinin başında
Eski Türkçe devrinde çekim eklerinin başında bulunan –ġ ve –ġ seslerinin Eski Anadolu Türkçesi devrinde düştüğü görülmektedir. Metnimizde tespit ettiğimiz örnekler şunlardır:
-an / -en < -ġan / -gen : otur-an 18a/2, ḳal-an 23a/9, saçıl-an 27b/8 -aru / -erü < -ġaru / -gerü : yuḳ-aru 28b/13, ilerü 7b/8
-ınca / -ince < -ġınça / -ginçe : aç-ınca 25a/8, ol-ınca 49a/14, çıḳ-ınca 49a/15
2.1.4. g / v değişimi
Önceki devirlerde "g" ile yazılırken bugün "ğ" ve "v" sesleriyle kullanılan, metnimizde tespit ettiğimiz kelimeler şunlardır:
Yuvarlak Ünlülerde Hece sonunda:
dög- : dögüñüz 63a/6, dögerdüñüz 81b/6, dögerler-idi 78b/7 ög- : ögdiler 104a/4, ögütlerdi 60a/11, ögdi 73a/10
ögren- : ögrendiler 74b/11, ögrenmedin 17b/3 ögret- : ögretmek 104b/15
sög- : sögüñüz 63a/6, sögmege 72b/3, sögevüz 77a/4 Kelime Ortasında:
degül : degülsin 81b/15, degülem 86a/12 dügün : dügüne 99a/3, dügün 99a/8
87
ögüt : ögütlerdi 60a/11
Düz Ünlülerde
degşür- : degşürmiş 68a/6
degür- : degürdi 77a/10, degürdüm 96a/12 2.1.5. ġ / v değişimi
Eski Türkçe devrinde ġ sesini taşıyıp metnimizde v sesiyle kullanılan kelimeler şunlardır: ḳılavuz : ḳılavuz 81a/10
ṣovu- : ṣovucaḳ 76a/8
2.1.6. b / v değişimi Kelime başında:
Eski Türkçe devrinde kelime başında bulunan bazı b sesleri Eski Anadolu Türkçesi devrinde yerini v sesine bırakmıştır. Metnimizde tespit ettiğimiz örnekler şunlardır:
var < bar : vardur 12a/3, 19a/3, var 18b/11, 19a/1,
var- < var- : varġıl 23b/9, var-ıdı 25b/14, var-ısa 28b/4, varam 29a/7 vir- < bir- : virdi 30a/5, virdüm 31b/1, viricek 43b/12, virdiler 49a/14 viribi- < biribi- : viribidi 50a/13, viribin 51b/9, viribiyüp 52a/13
Kelime ortasında veya hece başında:
Eski Türkçe devrinde b’li şekilde olan ve fil çekiminde kullanılan zamir menşeli 1. şahıs ekleri Eski Anadolu Türkçesi devrinde v’li şekildedir.
-vuz / -vüz 1. çk. şh. eki: varavuz 14a/8, ḳuşanavuz 61b/15, inanavuz 72a/9 deve < tebi : deve 84a/5, deveden 85a/14, deveyi 85b/3
ev < eb : ev 19a/2, evdür 27b/15, evinde 52a/8
88 yalvar- < yalbar- : yalvarmaḳdur 29a/6
yavuz < yabız : yavuzdur 63b/7, yavuz 87a/10 2.1.7. b- / p- değişimi
Eski Anadolu Türkçesi devrinde ve metnimizde b- ile olan bazı kelimeler bugün yazı dilimizde genellikle p- iledir:
biş- : bişmiş 17a/5, bişdüm 79a/3, bişirür 38a/1 2.1.8. ŋ / n ; ŋ / ñ ; n / ñ ; ñ /n değişimi
aña < aŋar : aña 62a/13, 63a/1, 64a/3
añla- < aŋla- : añlamazdı 92b/13, añladılar 103a/11, añlamaz 37b/2 añra- < aŋra- : añradı 62b/5, añrayan 65a/7, añramaḳdan 65a/8
baña < baŋa : baña 66a/2, 66b/4, 69a/13
deñiz < tiŋiz : deñizine 91a/10, deñize 6b/2, deñizdür 6b/4 diñle- < tıŋla- : diñle 14a/10, diñlemezsin 38a/3, diñlegil 54a/1 geñez < keŋes : geñezdür 88a/7
göñül < köŋül : göñül 61a/6, 73b/9, 92b/13
ḳarañu < karaŋu : ḳarañu 85a/9, ḳarañulıḳ 2b/1, ḳarañuda 69b/11 öñ < öŋ : öñ 60b/5, 66a/7
saña < saŋa : saña 65a/14, 71a/3, 72a/8 ṣoñ < ṣoŋ : ṣoñ 32b/14, 60b/5
ṭañla- < taŋla- : ṭañlar 37b/15
Tañrı < Teŋri : Tañrı 41a/8, Tañrısı’nuñ 71b/6, Tañrı’nuñ 74b/7 yaluñuz < yaluŋuz : yaluñuz 53a/7, 60a/15, 63a/5
89
yañaḳ < yaŋaḳ : yañaḳlar 89b/11, yañaḳları 3b/13 yiñ- < yiŋ- : yiñer 33b/8
yiñi < yaŋı : yiñilendi 64a/3 2.1.9. d / y değişimi
Türkçenin tarihi gelişiminde önemli bir yeri olan bu değişiklik Eski Türkçenin sonlarına doğru gerçekleşmiştir. İlk önce d’ler peltek z sesine dönmüş, sonra y ve z’ye evrilmişlerdir.
ayaḳ < adak : ayaġını 76b/7, ayaġına 78a/2, ayaġın 100a/11 boyın < bodın : boynına 41a/11, 62b/8
eyü < eygü < edgü : eylüklerüm 57b/2, eylük 58b/8
gey- < key- < ked- : geyür 94b/7, geymiş-idi 2b/6, geyürdi 61b/11 2.1.10. t / d değişimi
Eski Türkçe devrinde t ve d sesi ayrımı yapılmadan bütün kelimeleri başında t sesi bulunmaktaydı. Bu dönemin sonlarına doğru kelime başındaki t sesleri d sesine dönüşmeye başlamıştır.
Eski Türkçede t- olup metnimizde d’li şekliyle karşılaştığımız kelimeler: daḫı : daḫı 3b/8, 5a/14, 8a/4, 67a/10, 68a/4, 68b/11
dart- : dartsun 69a/6, dartarlardı 60a/13 daşra: : daşra 61b/1, 67a/9, 78b/5, 95a/3
deg- : degdiler 97a/11, degmedi 3b/4, degmeye 65a/1 degür-: : degürdi 77a/10, degürdüm 96a/12, degürdi 2b/9 degşür- : degşürmiş 69a/6
delük : delükleri 31a/6, delük 64a/6 demür : demür 9b/14
90
depe : depeye 75b/8, depenüñ 75b/14 depren- : deprendüm 16a/10, depretdi 32b/2
deve : deve 84a/5, deveden 85a/14, deveyi 85b/3 di- : didükleri 6a/8, dirlerdi 6a/10, didi 7a/8 dik- : dikdi 54a/6, dikgil 100b/4, dikilmiş 6a/9 diken : dikenleri 21b/14
dil : dil 28b/2, dili 31a/3, dilinde 31a/4
dile- : diledüm 31a/15, dilediler 51b/15, dilegil 55b/7 diñle- : diñle 14a/10, diñlemezsin 38a/3, diñlegil 54a/1 dirşür- : dirşürdi 100a/7, dirşürgil 100b/3
direk : direk 31a/1 diri : diri 59b/4, 64b/13
diril- : dirildiler 43b/13, dirildi 68a/8 dirlik : dirlikden 78a/13
diş : dişinde 29a/2
ditre- : ditrerlerdi 17a/2, ditreşürüz 18a/9, ditredi 18b/2 diz : dizi 60a/3
doḳun- : doḳundı 34a/3, doḳunmaduġı 58b/11, doḳunduġı 58b/11 dög- : dögüñüz 63a/6, dögerdüñüz 81b/6, dögerler-idi 78b/7 dök- : dökdi 97b/2
dökil- : dökilürdi 26a/1
91 döndür- : döndüresin 72a/7
dört : dört 75b/1, 80b/9, 85a/10, 86a/5 dördinci : dördinci 13a/11, 14a/12, 14b/6 döşe- : döşenmişdür 40a/7, döşenmiş 42b/13 döşek : döşek 40a/7, döşekler 40a/9
dudaḳ : dudaġı 57b/14, dudaġına 22a/3, dudaġındañ 30b/5 dur- : durdı 59a/2, durġıl 65a/15, durayın 66a/3
dut- : dutmışdı 31a/5, dutdı 32b/5, dutmış 36a/10 dügün : dügüne 99a/3, dügün 99a/8
düken- : dükense 16a/15, dükenür 16b/1, dükendi 68b/5 dükeli : dükeli 89a/7, 92a/12, 2b/2, 5a/11
dün : dün 60b/9, 64b/5, 72a/12 dürlü : dürlü 4b/8, 5a/5, 6a/11, 6b/5 düş- : düşdiler 70a/6, düşdi 76a/8 düz- : düzdi 79a/5, düzesin 103b/6
Eski Türkçede t- ile yazılan metnimizde de t-‘li şekliyle tespit ettiğimiz kelimeler: ṭaġ : ṭaġ 18b/15, ṭaġuñ 18b/15, ṭaġlar 21b/7
ṭaġıl- : ṭaġılmaya 52a/2, ṭaġıldı 54b/2, ṭaġılup 84a/8 ṭal- : ṭalmış-ıdı 91a/10, ṭalardı 25b/15
ṭamu : ṭamu 5a/9, 6a/4, 16b/13
ṭanış- : ṭanışdılar 62b/2, ṭanışıġın 69a/8, ṭanışalum 87b/12 ṭanuḳ : ṭanuḳlıḳ 57b/12, 58b/3, ṭanuḳlıġı 72a/15
92 ṭap- : ṭaparsın 76a/15
ṭar : ṭardur 82a/13, ṭar-ıdı 82b/6 ṭaş : ṭaş 5a/10, 5a/11
ṭatlu : ṭatlu 76a/12, 79a/5, 93a/1 ṭavar : ṭavarum 95b/8, 96b/8 ṭoġru : ṭoġru 58a/12, 70b/14 ṭoḳuz : ṭoḳuz 22a/6
ṭol- : ṭolu 51b/5, ṭolup 55a/6 ṭolaş- : ṭolaşalar 42b/15
ṭoḳın- : ṭoḳına 66b/8, ṭoḳınur 9a/3 ṭoḳsan : ṭoḳsan 37a/13, 7a/14
ṭon : ṭonında 60b/14, ṭonına 66b/8, ṭonuñ 71b/11 ṭoy : ṭoy 87a/5, 99a/7, ṭoyın 104a/12
ṭur- : ṭurdı 3b/7, ṭurdılar 5a/14, ṭurmışlar 7a/9 ṭut- : ṭutdı 32a/9, ṭutmışdum 55b/8, ṭutdılar 72b/5 ṭuṭaḳ : ṭuṭaġın 42a/8, ṭuṭaḳdan 42a/10
ṭuy- : ṭuydı 9b/3, ṭuymadılar 103b/15
Metnimizde yazımı hem t-‘li hem de d-‘li olan kelimeler:
dur- / ṭur- : durdı 9a/9, durmışdı 30b/7; ṭurdı 3b/7, ṭurmışlar 7a/9 dut- / ṭut- : dutmışdur 73b/11, dutdı 73b/15; ṭutdı 32a/9, ṭutdılar 72b/5
93 2.1.11. -ġ- / -v- değişimi ḳoġa 51b/6 sıġadı 58b/10 2.1.12. –ġ- / -y- değişimi saġış 11a/5 2.2.ÜNSÜZ BENZEŞMESİ
Türkçede var olan ünsüzler arasındaki uyum, eklerde ve kelime içinde olmak üzere iki şekilde bulunmaktadır.
Metnimizde tespit ettiğimiz ünsüz benzeşmesine aykırı durumlar şunlardır: 2.2.1. İmlası klişeleşmiş eklerde
-da / -de bulunma hali eki:
ḳanat-da 38b/13 gök-de 17b/14
uçmaḳ-da 59b/15 ṣuret-de 7b/9
yapraḳ-da 16a/15 vilāyet-de 82b/15
-dan / -den ayrılma hali eki:
arş-dan 15b/3 vaḳt-den 31b/3
aġaç-dan 16b/1 heybet-den 36a/9
dergāh-dan 17a/6 meclis-den 38a/5
ḳanat-dan 27a/15 zebercet-den 39a/3
maşrıḳ-dan 30a/11 gümiş-den 39a/4
-dı / -di; -du / -dü görülen geçmiş zaman eki:
at-dı 49b/15 dimişdi 51b/ 14
çıḳ-dı 48a/11 eyit-di 50a/3
ḳoç-dı 46a/5 iriş-di 50a/9
94
yazdut-dı 47a/3 yügret-di 49b/15
-cek / -çek isimden isim yapma eki: gök-cek 40b/8
-duḳ / -dük sıfat-fiik eki:
çıḳ-duġ-uñ 50b/10 it-dük-lerüm 57b/3
ḳop-duġ-um 76b/1 yet-düg-ince 15a/9
-dur / -dür fiilden fiil yapma eki:
atış-dur-dı 66b/7 uruş-dur-dı 66b/6 ḳamaş-dur-ur 41a/14 üleş-dür-ür 24a/12 -dur / dür bildirme eki:
aġaç-dur 16a/12 eylemiş-dür 38b/9
çoḳ-dur 16a/9 gerek-dür 29b/9
ṭaş-dur 78b/6 müşrik-dür 50b/11
yoḳ-dur 6a/6 ümmet-dür 23b/14
2.2.2. Kelime içinde sedalılaşma
Türkçede iki ünlü arasında kalan sedasızlar genellikle sedalılaşır. Bu olay p, ç, t, k, ḳ, f, s, ş seslerinin yumuşayarak b, c, d, g, ġ, v, z, j seslerine dönüşmesidir.
-ç- / -c-
Metnimizde iki ünlü arasında kalan ç sesleri genellikle yumuşayarak c sesine dönüşürler.
aġaç : aġacuñ 15b/6, aġaca 22a/1, aġacı 28b/2, aġacıdur 28b/8