B e slen m e ve D iye t D e rg isi / J . N u tr. cnd D ie t., 17 : 111 - 120, 1988
K A N SER HASTALIĞINDA TEDAVİ AMACIYLA KULLANILAN Y Ö RESEL B İTK İLER
Dr. C a h id e AKSOY* / Doç. Dr. Sevinç YÜCECAN* / Uznı. N uran Ç İFTÇİ* / Arş. G ö r. M u h ittin TA Y F U R */A rş. G ör. B engiil A K G ÜN*/Dr. Nevin TAŞÇi*
Bu a r a ş t ır m a K a rs - Ağrı - V an - Ş an lıu rfa, D iy ar b a k ır ve A d ıy am an il m erk ezleri ile bazı ilçe ve k ö y le rin d e ç e şitli h a s ta lık ve sem p to m la rd a k u lla n ıla n g elen e k sel y ö n te m le ri s a p ta m a am acıy la p la n la n m ış ve y ü rü tü lm ü ş tü r. A ra ş tırm a y ap ılan y ö re le rd e y a ş a y a n h a lk ın b ir k ısm ın ın «K anser» h a s ta lığ ın a k a rş ı bazı b itk ise l k ökenli d ro g la n k u l l a n d ık la r ı s a p ta n m ış tır . Bu d ro g la rın b irço ğ u n u n T ü rk iy e ’de lıa lk a r a s ın d a eskiden beri değişik a m a ç la r la sık k u lla n ıla n b itk ile r olduğu b e lirle n m iş tir. K u lla n ıla n b itk ile rin b ir kısm ı doğal a n ti- k a ıs in o je n o ld u ğ u ileri sü rü le n öğeleri içerm ek te d ir. B e sin le rd e b u lu n a n bu tii!r doğal a n tik a rs i- ııo je n le ıin b e lirle n m e si ve etk i m e k a n iz m a la rın ın a y d ın la tılm a s ı ç a lış m a la rı h a le n s ü rd ü rü lm e k te d ir. K a n s e r gibi cid d i b ir h a s ta lık ta m u tla k a bir h e k im in ö n e rd iğ i ve ta k ip e ttiğ i ted av i şek lin in u y g u la n m a s ı g e re k m e k te d r.
G İR İŞ
Ç ağım ızda k a n s e r g ö rü lü ş sıklığı, öldürücülüğü, teşhis ve te d av id ek i g ü ç lü k le ri y ö n ü n d e n en önem li sağlık so ru n ların d an biri d u ru m u n a g e lm iştir. K an ser, h ü cren in yapı ve fonksiyon b ak ım ın d a n n o rm a ld e n sap m a sı, a n o rm al şekilde ve gerçekte kendisinin b ir y a p ıta ş ı o ld u ğ u c a n lın ın aleyhine olacak biçim de çoğalm a gös te rm e si ve k e n d isi ile h iç b ir ilişkisi olm ayan diğer dok u ve o rg an la rı işgal e d e re k b u n la rın görevlerini engellem esi o larak ta n ım la n a b ilir. B u g ü n için tek b ir h ü cren in kanserleşm esinden hastalığın b e lirti v erecek d u ru m a gelişine k a d a r geçen süre ve o lay lar tam o la ra k b ilin m e m e k te d ir. Genel an lam d a kanser, v ü cu tta h er cins h ü c re ve d o k u d a o lu ş a b ilir (1). K anserin oluşum nedenleri, önleyi ci e tk e n le r ve ted av i y ö n tem leri ta m o la ra k açıklığa kavuşm am ış o lm a k la b irlik te özellikle son y ıllard a bu konuyla ilgili oldukça
112 Aksoy, C., Yücecan, S., Çiftçi, N., Tayfur, M ., Akgün, B., Ta jçı, N. yoğun çalışm alar y ap ılm ak tad ır. K anser tedavisinde erk en teşhis önem taşım ak tad ır.
İnsanoğlu, d ah a ilk çağ lard an beri, sağlığının bozulduğu an lar da bu rahatsızlığını tedavi edebilm ek için çevresine yani doğaya b aşv u rm u ştu r. Bu k o n u d a o n a en büyük y ard ım cısın ın çevresinde ki b itk ile r olduğunu çeşitli deneyim ler g eçird ik ten so n ra anlayabil m iştir. B itkisel kökenli d ro g la r çok eski devirlerd en b eri h astalık lara k arşı k u llan ılm ak la b irlik te etk ili b ileşik leri ve etk i m ekaniz m aları h ak k m d ak i b ilgiler an cak 19. yüzyılın o rta la rın d a n itib aren bilinm ektedir. B itkiler, tıp d alın d a k u llan ılan y a ra rlı m addeleri içerm eleriyle b irlik te, b u y a ra rla rı o n u k u lla n a n k işin in am aç ve kullanış biçim leri ile sın ırlı k a lm a k tad ır. H er to p lu m u n kendi sos- yo-kültürel d u ru m u n a göre b itk ile re ilişk in çeşitli in an ç ve uygu lam aları vardır, b u da k a n se r gibi b ir h a sta lık ta gerekli e tk in tıbbi tedaviyi geciktirm eye yol a ça ra k h astalığ ı teh lik eli b o y u tla ra u laş tırır. Bu nedenle b u a ra ştırm a h alk ın k a n se rd e k u lla n d ık la rı b itk i leri ve uygulam a şek illerin in n eler o ld u ğ u n u o rta y a çıkarm ayı, el de edilen verilerin bilim sel b ir dayanağı olup olm adığını açıklığa k avuşturm ayı ve b u k o n u d a gerekli u y a rıla rı yapm ayı am açlay arak planlanm ış ve y ü rü tü lm ü ştü r.
ARAŞTIRMA YÖNTEMİ ve ARAÇLARI
Bu a ra ştırm a K ars - Ağrı - V an - D iy arb ak ır - Ş a n lıu rfa ve Adı yam an il m erkezleri ile bazı ilçe ve köy lerin d e y ap ılan «Çeşitli H as talık ve S em p to m lard a K u llan ılan G eleneksel Y öntem leri S ap ta ma» ile ilgili a ra ştırm a n ın b ir b ö lü m ü n ü k a p sa m a k ta d ır.
A raştırm an ın n o rm a l sü resi, ö rn ek lem i d a h a ö n ce v e rilm iştir (2). Bu yazıda sa p ta n a n v erilerd en sadece «K anser» ile ilgili kısım la r a n latılac a k tır. K an ser ile ilgili s o ru la ra 55 aile cevap v erm iştir. Bu nedenle ö rn ek lem i 55 aile (% 1.16) o lu ş tu ra c a k tır. A nket uygu lan m ası sıra sın d a «K anser» h a sta lığ ın d a ted av i am acıy la k u llan ı lan yöresel b itk ile rin to p la n m a sın a d a çalışılm ıştır. V erilerin yüzde o la ra k d ağ ılım ları y ap ılm ıştır.
BULGULAR
A raştırm a so n u çları, a ra ş tırm a y ap ılan y ö relerd e y aşay an h al k ın «K anser» h a sta lığ ın a k a rşı bazı b itk ise l kökenli d ro g la r k u l la n d ık la rım g ö ste rm iştir. T ablo 1, yö re h alk ın ın k a n se r ted av isin de k u lla n d ık la rı b itk ile rin fa m ily a la rın a ve k u lla n ıla n k ısım la ra g ö re d ağ ılım ın ı g ö sterm ek ted ir.
T ab lo 1 : K a n se rd e K u ll a n ıl a n B it k il e ri n F a m il y a la rı n a ve K u ll a n ıl a n K ıs ım la rı n a G ör e D a ğ ıl ım ı F a m il y a sı La ti nc c A dı Türkçe A dı K u ll a n ıl a n K ıs ım cd M P , cd >» >b£ cd a o «3 a> 55 m •o M S C cd TS o >hD S a 6 3 İ r t N f£| W K *-» CO <u N 9) S 0> •o o C cS cd > > cd O O ■ sİM 9-o) 73 > J5 CJ oî w co a ow> 3 S o 3 -n 5» m g s - a •° s c d <« G M 3 cd O G M § S M cd a fi *-< cd CO rfcfi Cd a cd >> o o c I * w> 9 - 1 LÛ Cx} a :0 M S 3 •o O C!<D •* o. s c * f 3 rr 03 *2 *û bil «■-* CQ .f»j t f a S i S O cd >b£ «4 cd ıbo S -S w D« _. N £? 3 c ■S I § •= S f? 'O i2 ^ § § â s s <t> o s 0) 5 .2 cu j W O
S
a bO 3 0) cd o> s 3 3 (D S S 8 KT ab lo 2 : K a n s e rd e K u lla n ıla n B itk ile rin B ileşim i
Aksoy, C ., Yücecarı, S., Çiftçi, N ., Tayfur, M ., Akgünf B .t Taşçit K
B itk i Adı B ileşim i
N ergis Z e h irli a lk a lo itle r (n a rc is s in )
S a rı kök (boyacı so m ağ ı y a p ra ğ ı)
T a n e n ve fla v o n tü re v le ri (fis e tin ) Z ak k u m y a p ra ğ ı G lik o z itle r (o le a n d rin )
B a lık o tu (h o d a n ) T a n e n , u ç u c u yağ , n i t r a t tu z la rı, m ü s ila j, s a p o n in ve re z in
H e rd e m ta z e U çucu yağ, rezin , ac ı m a d d e , k u m a rin , se rb e s t veya g lik o zit h a lin d e fla v o n tü re v le ri
S u m a n c a s ı (su te re si) G lik o z it (G lik o n a s tu r tiin ) , u ç u c u y ağ
Ç a v d a r N iş a s ta ve sellü lo z Ş a h te re o tu T a n e n , p o ta s y u m tu z la rı, fu m a r ik a s it re a lk a lo itle r K ıs a c ık m a h m u t T a n e n , ac ı m a d d e , re z in , s a p o n in le r ve u çu cu yağ K a ra b a ş o tu G likozit, s a p o n in le r ve u ç u c u yağ
M eyan kökü S a p o n o z it (g lisirizik a s it veya g lis ir riz in ;,
fla v o n o z it (lik irito z it)
S in a m e k i y a p ra ğ ı R ezin, fla v o n tü re v le ri, s e rb e s t v ey a gliko zit h a lin d e a n t r a s e n tü re v le ri
S a rım sa k K ü k ü rtlü u ç u c u y ağ
S oğan K ü k ü rtlü u çu cu yağ
E begüm eci y a p ra ğ ı M ü silaj
Iç g ın k ö k ü (u ç g u n k ö k ü ) T a n e n , a n t r a s e n tü re v le ri
Evelik o tu (k u z u k u la ğ ı) Y a p ra k la r ı p o ta s y u m tu z u h a lin d e o k salik a sit, k ö k le r ise t a n e n
M ah lep S a b it y ağ ve k u m a r in
B ö ğ ü rtle n kö k ü T a n e n , o rg a n ik a s itle r
Ud h in d i U çucu yağ ve re z in '
M ay d an o z F la v o n h e te ro z id i (a rio z it), u çu c u yağ
I s ır g a n y a p ra ğ ı (gezgez) O rg a n ik a s itle r (fo rm ik a s it) , h is ta m in , a se til k o lin
T ab lo 2, k a n se rd e k u lla n ıla n b itk ile rin b ileşim in i g ö ste rm e k te d ir. B ileşim d e y e r a lan e tk e n m a d d e le r gen eld e a lk o lo itle r,
gliko-KANSER VE Y Ö R ESEL B İTK İLE R 115 z itle r, ta n e n le r, sap o n o zitler, uçucu yağlar, sab it yağlar ve m üsilaj- d ır.
B itk ile rin k u lla n ış şekilleri Tablo 3’de ö zetlenm iştir. B itk iler % 52.8 o ra n ın d a k ay n atılıp suyunun içilm esi şeklinde tü k etilm ek te d ir. Çiğ o la ra k tü k e te n le rin o ra n ı % 14.6, h aşlad ık tan so n ra tü k e te n le rin o ra n ı ise °/o 12.7’dir. B itk iler ayrıca şüpheli yerin ü zeri ne k o n u la ra k d a k u lla n ılm a k ta d ır (% 12.7).
T a b lo 3 : B itk ile rin K u llan ış Şekilleri
K u lla n ış Şekli Sayı %
K a y n a tılıp su y u içilir 29 52.8 Çiğ o la ra k y e n ir 3 14.6 H a ş la n ıp y e n ir 7 12.7 Y a ğ d a k a v ru lu r, y e n ir 1 1.8 E k m e k y a p ılır, y e n ir 1 1.8 S a k ız g ib i a ğ ız d a ç iğ n e n ir 1.8 H a p g ib i y ap ılıp iç ilir 1 1.8 Ş ü p h e li y e r in ü z e rin e k o n u r 7 12.7 T o p l a m 55 100.0
T ab lo 4, b itk ile rd e n y a ra rla n m a d u ru m u n u gösterm ektedir. Y öre h a lk ın ın % 74.6'sı k u lla n d ık la rı b itk ilerd en y ararlan d ık ların ı b e lirtm iş le rd ir.
T a b lo 4 : B itk ile rd e n Y a ra rla n m a D urum u
Y a r a r l a n m a D u ru m u Sayı % Ç ok iyi g eld i 41 74.6 B a z e n iy i g eliy o r 4 7.3 H iç e tk is i o lm a d ı 6 10.9 D o k u n d u 2 3.6 B ilm iy o r ? 3.6 T o p l a m 55 100.0
T ab lo 5, y ö re h a lk ın ın k u lla n d ık la rı b itk ile ri öğrenim kaynak la rın ı g ö s te rm e k te d ir. K a n se rd e b itk ile ri tedavi am acıyla kullanan a ile le rin % 56.4’ü b u o tla rı yaşlı b ü y ü k lerd en öğrendiğini, % 12.7 si b ö lg e n in e sk id e n b e ri süregelen geleneği olduğunu, % 12.7'si
k e n d i te c rü b e s i ile, % 9.1’i an n e, b a b a , k a rd e ş gibi y a k ın la rın d a n ö ğ re n e re k u y g u la d ık la rın ı b e lirtm iş le rd ir.
T a b lo 5 : Y öre H a lk ın ın B itk ile ri Ö ğ re n im K a y n a k la r ı
Aksoy, C v Yücecan, S., Ç iftçi, N ., Tayfur, M.., Akoün_ B., Taşçı. N
K a y n a k l a r S ayı % A nne, b a b a , k a r d e ş ♦ 5 9.1 Y a şlı b ü y ü k le r 31 56.4 K ita p , d erg i, m e c m u a 3 5.5 S a ğ lık p e rs o n e li 1 1.8 K e n d i te c rü b e s i 7 12.7 B ö lg e n in e s k id e n b e r i s ü re g e le n g elen e ğ i 7 12.7 B ö lg e n in a k t a r l a r ı 1 1.8 T o p l a m 55 100.0 TARTIŞM A B u a ra ş tır m a b u lg u la rı, a r a ş tır m a y a p jla n y ö re le rd e yaşayan h a lk ın b ir k ısm ın ın «kan ser» h a sta lığ ın a k a rş ı b itk is e l kökenli d ro g la rı k u lla n d ık la rın ı g ö s te rm iş tir. B u d ro g la rın b irç o ğ u T ü rk i y e'd e h a lk a ra s ın d a e sk id e n b e ri değ işik a m a ç la rla sık k u lla n ıla n b itk ile rd ir (3,4). H a lk ın b u n la rı k u lla n m a la rı m u h te m e le n h a s ta lı ğın o rta y a ç ık ard ığ ı ra h a ts ız lık la rı a z a lta b ilm e k , kişiyi r a h a tla ta b ilm e k a m acıy la o la b ilir. Ç ü n k ü b u b itk ile rin e tk e n m a d d e le rin in id r a r a rtırıc ı, iş ta h açıcı, s a f ra a rtırıc ı, a ğ rı kesici, y a tış tırıc ı, k u s m ay ı önleyici, göğüs y u m u şa tıc ı, b a lg a m s ö k tü rü c ü , y a ra iyi edici, ta n siy o n d ü şü rü c ü , m ü s ila j, a te ş d ü ş ü rü c ü gibi e tk in lik le ri b u lu n m a k ta d ır (3). F a k a t k a n s e r te d a v isin d e e tk in lik le ri k e sin o la ra k b i lin m e m e k te d ir.
K a n se r k en d i k e n d in e o lu ş a n b i r h a s ta lık d e ğ ild ir ve b irço k dış fa k tö rü n e tk is i a ltın d a o lu şu r. B u f a k tö rle r için d e b e sle n m e de b u lu n m a k ta d ır. B eslen m e ile k a n s e r a ra s ın d a ç ift y ö n lü b ir k o re lasy o n v a rd ır (5, 6). B esin le r, b i r y a n d a n k a n s e r o lu ş u m u ve gelişi m in e n ed en o la b ile n k a rs in o je n le rin , d iğ e r y a n d a n ö n c ü öğelerden k a rs in o je n le rin o lu ş u m u n u engelleyen y a d a b u n la rın e tk ile rin i yok ed en doğal a n tik a rs in o je n ik ö ğ e lerin k ay n ağ ı o la b ilm e k te d ir. Bu k a rsin o g e n e sis in h ib itö rle rin d e n ö rn e ğ in ; a ro m a tik izotiyosiyanat- la r (benzyl iso th io c y an a te , p h e n e th y l is o th ia c y a n a te ) b ü rü k se lla- h a n a s ı ,la h a n a ve k a rn a b a h a rd a ; a s k o rb ik a sit, tu ru n ç g ille r, yeşil y a p ra k lı sebzeler, lcu şb u rn u n d a; k a ro te n o id le r h av u ç, yeşil y a p ra k lı seb zeler, y e r e lm a sın d a ; k u m a rin le r, la k to n la r (a-angelica lactone,
KANSER V E YÖ R E S E L B İTK İL E R 117 lim e ttin , c o u m a ra n o n e ) tu ru n ç g ille r vc sebzelerde; p osa (lignin - selü lo z b ile ş ik le ri )ta h ıl kepeği, k u rubaklagiller, meyve ve sebzeler de; fla v o n o id le r (q u e rc etin , m yricetin, kaem pferol, chrysin) m ey v e ler, se b z e le r ve ta h ılla rd a ; in d o ller (indole-3-acetonitrile, indol-3- c a rb in o l vb.) b ü rü k s e lla h a n a sı, lah an a ve k a rn a b ah a rd a ; fenolik a s itle r (caffeic acid , feru lic acid, chlorogenic acid, ellagic acid vb.) k a h v e, çay, so y a fasu ly esi, yulaf, elm a, p atateste; proteaz inh ib itö r- le ri so y a fa su ly esi, d iğ e r bak lag iller, to h u m la r ,fındık, cevizde; se le n y u m b ile ş ik le ri ta h ılla r, istiridye, m an tard a; a-tokoferol sıvı yağ, fın d ık , ceviz, k u şk o n m az ve ta h ıld a b u lu n m a k ta d ır (7). Karsi- n o je n ik s ü re ç te in h ib itö r le rin bazıları, örneğin, ask o rb ik asit ve a -to k o fe ro l ö n c ü m a d d e le rd e n k a rsin o jen lerin oluşum unu önler. D iğ e rle ri, k a rs in o je n le r in k ritik hedefli h ü crelere ulaşm asını veya re a k s iy o n a g irm e s in i ö n le r ki, b itk isel kaynaklı yiyeceklerde b u tü r b lo k e e d ic i in h ib itö r le r b u lu n m a k ta d ır. K arsin o jen lere m aruz k a lan h ü c r e le r d e n e o p la z im in o rta y a çıkm asını baskılayıcı o larak rol o y n a y a b ile n in h ib itö rle rd e n en yoğun o la ra k incelenileni ise reti- n o id le r d ir (8). în h ib itö r le r , k arsin o jen ik sü reçte oynadıkları role g ö re s ın ıfla n d ırıla b ild ik le r i gibi başlangıç ve başlangıç sonrası aşa m a la rd a k i e tk in lik le rin e göre de sm ıfJandırılabilm ektedirler. Kar- sin o g e n e z iste h e m b a şla n g ıç , hem de başlangıç so n rası aşam alard a a n tik a r s in o je ııle r o la ra k ; p ro te a z in h ib itö rleri, E vitam ini ve selen y u m , d iy e t p o s a s ı, A v ita m in i ve /3-karoten İncelenm ektedir (7). Bu tü r do ğ al a n tik a rs in o je n le r in b elirlen m esi ve etk i m ekanizm aları n ın a y d ın la tılm a s ı ç a lışm a la rı k a n se ri önlem ede yol gösterici ola b ileceğ i için h a le n s ü r d ü r ü lm e k te d ir (7- 11).
K a n s e rd e k u lla n ıld ığ ı ö ğ ren ilen b itk ile rd e n b ir kısm ının bile ş im in d e b u in h ib itö r le r b u lu n m a k ta d ır. Ö rneğin; m aydanoz, meyan k ö k ü , s in a m e k i y a p ra ğ ı, h e rd e m taz e , boyacı som ağı yaprağı (Sarı k ö k ), fla v o n ; m a h le p , h e rd e m ta z e k u m a rin içerm ektedir. Aynca m a y d a n o z , e b e g ü m e c i, ısırg a n o tu , sum ancası, saım ısak , soğan C vi ta m in i iç e r m e k te d ir (3). Y enilen o tla rın k a ro te n değerleri üzerine Ü n v e r’in (12) y a p tığ ı ç a lışm a d a , çiğ övelek o tu n u n 4180 (J.g/100 g, e b e g ü m e c in in 6217 |tg /1 0 0 g, evelik o tu n u n (kuzukulağı) ise 4168 »tg/ ] 00 g k a r o te n iç erd iğ i sap ta n m ıştı'. Ayrıca m aydanoz d a karo te n iç e r m e k te d ir . B u o t l a r y en ild iğ in d e k a ro te n ve C vitam ini gibi d oğal a n tik a r s i n o je n le r de alın m ış o lm a k ta d ır.
A yrıca, k a n s e r d e k u lla n ıld ığ ı ö ğ ren ilen zakkum b itk isin in k an s e r te d a v is in d e k u lla n ım ı son g ü n lerd e gündem de olu p bileşim inde
118 Aksoy, C ., Yücecan, S., Ç iftçi, N ., Tayfur, M ., Akgünj B ., Taşçı, N.
g lik o z itle r (o le a n d rin ) b u lu n m a k ta d ır. E tk is in in o lu p o lm a d ığ ı a ra ş tırılm a k ta d ır.
B itk ile rin k u lla n ılış şe k lin in en fa zla o r a n d a (% 52.8) k a y n atı lıp su y u içilm ek şek lin d e o ld u ğ u b e lirle n m iş tir. B u n u , % 14.6 ile ;iğ o la ra k tü k e tm e iz le m e k te d ir (T ab lo 3). Y ö re h a lk ın ın % 74.6 sı ise u y g u la m a n ın iyi g eld iğ in e in a n m a k ta d ır la r (T ab lo 3). B itk ilerin çeşitli h a s ta lık la rd a te d av i a m a c ıy la k u lla n ım la rı ile ilg ili diğer a ra ş tır m a b u lg u la rı d a b u so n u c u d e s te k le m e k te d ir (13, 15).
Y ö re h a lk ın ın % 56.4'ü b u b itk ile ri y aşlı b ü y ü k le rd e n öğ ren d ik le rin i s ö y le m işle rd ir (T ab lo 4). Ş e n e r'in (13) ç a lışm a sı h alk ın y iy ecek lerin sağ lık ü z e rin e e tk is i k o n u s u n d a k i in a n ç la rın ın en ö n em li k a y n ağ ın ın y ine y a şlı k im s e le r o ld u ğ u n u işa re tle m e k te d ir. A kgün (14), d ia b e tli h a s ta la rın u y g u la m a la rın ı e n fazla çevreden (% 85.2), Y ü cecan ve P e k c an (15) ise k o m şu - a k r a b a d a n (% 64.7) ö ğ re n d ik le rin i s a p ta m ış la rd ır.
SONUÇ ve Ö N E R İL E R
İn s a n sağ lığ ın ın k o ru n m a s ın d a ve h a s ta lık la rın ted av isin d e k u lla n ıla n ila ç la rın b ü y ü k ço ğ u n lu ğ u b itk is e l k ö k e n lid ir. Geçen y üzyılın s o n u n a d ek h e m e n b ü tü n ila ç la r b itk ile rd e n e ld e ed ilm ek teydi. Y üzyılım ızda, b ü y ü k çoğ u n lu ğ u , b a zı k im y a sal m a d d e le rin y an y an a g e tirilm e si ile s e n te tik o la r a k ü re tilm e k te d ir. S ağ lık için te d av i ed ici m a d d e, b itk in in iç in d e b u e tk iy i g ö ste rm e y e n diğer m a d d e le r ile b e r a b e r b u lu n m a k ta d ır, saf d e ğ ild ir. S e n te tik m ad d e ise e tk ili m a d d e n in k e n d is id ir ve s a ftır. C iddi b ir h a s ta lık , b itk i le rle te d av i ed ilm ey e ç a lışılırsa , h a s ta lık ile rle r ve te h lik e li b ir hal a lır. Ç ü n k ü b u gibi h a s ta lık la rd a ila ç la rı e tk ili m ik ta rla r d a alm ak g e re k m e k te d ir. K u lla n ıla n b itk in in için d ek i e tk ili m a d d e m ik ta rı b elli d e ğ ild ir veya k u lla n ıla n b itk in in h iç e tk is i b u lu n m a m a k ta d ır. H a tta to k s ik e tk isi o la b ilm e k te d ir. K a n se r gibi c id d i b i r h a sta lık ta d a m u tla k a b ir h e k im in ö n e rd iğ i ve ta k ip e ttiğ i ted av i u y g u lan m a lıd ır.
KANSER VE YÖ RESEL B İTK İLE R 119 S U M M A R Y
T H E PLANTS USED IN CANCER TREATM ENT
A ksoy, C., Y ücecan, S., Çiftçi, N., T ayfur, M.,Akgün, B., Taşçı* N. T his re s e a rc h h a d p la n n e d an d realizcd to d e term in e tra d iti- o n a l m e th o d s w h ic h a re u se d in vario u s disease a n d sy m p to m s in th e re g io n o f K a rs, Ağrı, V an, D iy arb ak ır, Ş a n lıu rfa a n d A dıyam an. I t w as d e te rm in e d th a t som e of th e people use p la n ts ag ain st can cer d ise a se in th e reg io n . I t \vas con clu d ed th a t th ese p la n ts a re frequ- e n tly u sed f o r d iffe re n t aim s am o n g p eople fo r m any y ears in Tur- key. S o m e o f th e se p la n ts in clu d e su b sta n c es claim ed to b e n a tu ra l a n tic a rc in o g e n . S tu d ie s have been c o n tin u in g to d e term in e th ese k in d o f n a tu r a l a n tic arc in o g e n ic su b sta n c es in fo o d stu ffs a n d elu- c id a te effect m e ch a n ism s. A tre a tm e n t m u st be p ro p o se d a n d cont- ro lle d by a d o c to r in c a n c e r as a serio u s disease.
K A Y N A K L A R
1 — F ır a t , D., K ü ç tik su , M. N. : T ü rk K a n s e r A ra ş tırm a ve S av aş K u ru m u ve K a n s e r K o n u s u n d a G e n e l B ilg iler, T ü rk K a n s e r A ra ş tırm a ve S a v aş K u ru m u Y a y ın la n . A n k a ra , 1980.
2 — Y ü c eca n , S., Ç iftçi, N., A kgün. B., Aksoy, C., T aşçı, N., T a y fu r, M. : D ia b e tli H a s ta la r ın K a n Ş e k e rle rin i D ü şü rm e k A m acıyla K u lla n d ık la r ı Y ö re sel O tla r, X X I. D ia b e t ve B eslen m e G ü n le ri T ebliği, C e r r a h p a ş a T ıp F a k ü lte s i. 10 - 12 H a z ira n 1987. İs ta n b u l.
3 — B a y to p , T. : T ü r k iy e ’d e B itk ile r İle T ed av i, İ s ta n b u l Ü n iv e rs ite s i Y a y ın la rı, No : 3255, E cz acılık F a k ü lte s i, No : 40, İs ta n b u l, 1984.
4 — D e m irh a n , A. : M ısır Ç a rşısı D ro g la rı, İ. Ü. T ıp F a k ü lte s i T ıp T a r ih i ve D s o n to lo jiK ü rs ü s ü , D o k to ra Tezi, İs ta n b u l, 1974.
5 — H o lla n d , J. F „ F re i, E. : C a n c e r M edicine, L ea a n d F eb ig er C om paııy L td ., P h ila d e lp h ia , 1982.
6 — A ksoy, M. : B e s le n m e ve K a n se r, Ç ağ M a tb a a sı. A n k a ra , 1984.
7 — F ia la , E. S., R ed d y , B. S., W e isb u rg er, J. H. : N a tu ra lly O c c u rrin g A n tic a r c in o g e n ic S u b s ta n c e s in F o o d stu ffs, A nn. R ev. N utr., 5 : 295, 1985. 8 — W a tte n b e r g , L. W. : I n h ib itio n of N e o p la sia by M in er D ie ta ry C
ons-ti tu e n ts , C a n c e r R es (S u p p l.), 43 : 2443, 1983.
y — Eys, J. V. : N u tr itio n a n d N eo p lasia, N u tr. Rev., 40 : 353, 1982. 10 — H ig g in so n , J. : N u tritio n a n d C a n c e r (S u m m a ry ), C an ce r Rss.
120 Aksoy, C., Yücecan, S., Çiftçi, N., Tayfur, M ., Akgün Taşç.f ^
11 — Lew is, W. H., E lv in Lew is, M. P . F . : M ed ica l B o ta n y , P la n t s E ffe c -tin g M a n ’s H e a lth A W iley - In te rsc d e n c e P u b llc a tlo n , New Y ork, 1977. 12 — Ü nv er, B. : Y e n ile n O tla r ın K a r o te n D e ğ e rle ri ve İ n s a n B e sle n m e s in d e K a tk ıla r ı ile İlg ili İk i A y rı K ö y d e Y a p ıla n A ra ş tırm a , H. Ü. B e sle n m e v e D iy e te tik B ö lü m ü D o ç e n tlik T ezi, A n k a ra , 1979.
13 — Ş en er, Y. : Y iy e c e k le rin S a ğ lık la İlişk is i K o n u s u n d a H a lk ın İn a n ç ve U y g u la m a la rı Ü z erin e B ir A ra ş tırm a , H. Ü. S a ğ lık B ilim le ri F a k ü l tesi, B e sle n m e ve D iy e te tik P ro g ra m ı B ilim U z m a n lığ ı Tezi, A n k a ra, 1978.
14 — A kgün, B. : D iy a b e tik H a s ta la r ın K a n Ş e k e r in i D ü ş ü rm e k İç in K u l la n d ık la r ı O tla r, H. Ü. B eslen m e v e D iy e te tik B ö lü m ü M e z u n iy e t Tezi, A n k a ra , 1984.
— Y ü c eca n , S., P e k c a n , G. : D ia b e tli H a s t a la r ı n B e sle n m e A lış k a n lık la rı, K a n Ş e k e rle rin i D ü şü rm e k A m ac ıy la K u lla n d ık la rı O tla r, Ddaöet Y ıllığı, 3 : 217, 1986.
