Bağımsızlık-yaratıcılık-geçim üçgeninde sanatçı

~BAGIMSIZLIK.YARATICILIK-GEÇiMÜÇGENiNDESANATÇı"

ElifÇiMEN*

ARTlSTL'liIHE TRIANGE OF INDEPENDENCE·CREATNl1Y·SUPPORT

Ever sina the old ages,aıtandıbeartisi are incibaııleofe.xislence. /n paral/el toıbechatlengefur bating the power

ofıbe!r arıacceptedand"eepingıbeircreativitV alire, IhlJ)' h(welomanagelIuıbworkingindependeııllVand supportingıheınsehıes

and Ibeir/amily. /nıbispaper, Ihe approacblol/.?issfraGlurein Ibe Middle Age and Renais.'ance is bandled. cmdfaleı'on,ıbe relation helwee/Jıbe arlisıand econblny is eliafualedwiıbseliemIe:wmıp{esufarlisls' aclivileserilisizıng ıheeconomical issues

0/

arıinıbe20th cenlury

L

Anabtar Kelimeler: Sanal.Sanatçı, Ekonomi,YarallCllık Key Words; Art.Arıist.EcOliotIJy,Ö'eaıi1!ity

RolloMayı "...Sanatçılargenellikle kendi iç imgeleri ve hülyalannadalmış yumuşakhuyluinsanlardır.Amatam dabuonları baskıcıbir toplum için korkulukılar.çünkü sanatçılar, iTlsanoğlunun süregelen kafa tutma gücünün taşıyıcılandır. ...»

Estetiğininsanyaşamlna girişi,insanLn zevkleri için harcayacakanı değeresahipolmasıyla aynızamana denkgeldiği,yanitarımdevrimine kadardayandığı bilinmektedir. Ailesini besleyecek miktardanfu7lasımüreten insan, bunlanbaşka ihtiyaçlarıylatakas ediyordu,bunların ~azılarıda ruhunu besleyen veyaratıcılıkisteyen ürünlerdi. Insan önceyaşam alanınısüsledi,kapkacağınısüsledi, dokumalar,giysiler,takılar üretti,tapınaklar yaptı, (ınıann içine kutsal resimler, adak heykeJ'cikleri, tannça heykelleri üretti, dinselanlayı,şlar değiştikçesanatsal kavramlarda da değişimleroldu. Bu kez de freskolar, vitraylar,ik(ınalar f<lpıldı. Bu uzun süreç giderek modern anlamda"sanaıç!"yı oluşturdu ve aruk onunsaruıtı vardı. Ortaçağ'da baskı altında olarıama Rönesans ileözgürleşmeye başlayan "bağımsız sanatçı/özgürsanat"eğilimleri aydınlanmadönemisonrası modernistakımlan gelişEirdi. Bu süreçtesanatçılarözgürlük noktaSınagelinceye kadarağırbedeller ödemek zorunda kaldılar.Ailelerini geçindirebilmek içinbağımsızlıklanndan tavizler verdiler. Zengin sanatseverlerin hamiliklerine sığındılarya da onlannsiparişlerini beklediler.

Ortaçağ sanatçılannın hemen hiçyazılıbelge bırakmamaları nedeniylehakkında bazıbilgilere

ulaşabildiğimizeskisanarçılardanbiri olan ve Amold Hausefe göre "özgürsanat/sanatçı" kavramının öncülerinden ve bu anlamda ilkmodernistıerden sayılabilecekolan Leonarda da Vinci'nin, günlüklerinde daima parasal konulara değinmektc olduğunugörmekteyiz.Sanatçının "Kaylıktaki Meryem" (1483)adlı yapıtıiçin, çerçeveustasındandaha az paraaldığmadair mahkemekayıtlan bulunmuştuP!.Hauser'in "Rönesam DönemindeSanatçının Toplumsal Konumu"

başlıklı makale~inde,sanateğitimininustalann atölyelerinde çocukyaşlarda çıraklıkederekbaşladığına değinilir. Sanatçılann uzunca sürenuğraşılarsonucunda zanaatkar lancalanndanbağımsız işler a1ma)ı başardıklanOJ, ayncalıklı bir konumdaçalı.ştıklannı, saraylarda prensierinhamiliğinde, f<lrdımcılar, çıraklarkullanar-J.kaldıkları siparişleri yaptıklannı, bu konumaerişince şairler, edebiyatçılar, bilginlerkatında yera1dıkJarını, yazarlartarafından dahioıayegördüklerini anlaur3. Aynımakalede Akademikeğitimintemelini oluşturanbilimsel sanatanlayışını. başlattığısöylenen Leon BaUista Alberti ise "ResimSanatıUzerine"adlı kitabının52.

paragrafında, ressamıngörevlerinden söz ederken; "...İyi ve dürüst bir ahlak sahibi olmak, maddi destek görmek bakımından sanatçının çalı.şkanlığıvesanatındandaha önemlidlr. Bir ressamJO ün ve parakaz3nmasında kendini destekleyenkişilerin bulunmasıson dereceyararlıdır.

Tecrübel'le sabittir ki zenginkişiler insanınmükemmel bir sanat bilgisine sahipoluşundanziyade, dürüst karakterli ve kibaroluşunaönemvermiş, dolayısıylabumütevazı

• Yrd.Doç.,Dalıke.\ırÜnvmiı. iGüzel Sanatlar FakültesiResımBiilü nü.Balıkeoir. ıMAY,Röııo; '{araımaCcsarcu •.isı:aııbul,ZOOl, S::ry'fa1\0,56. .

2sımolER,[:my:Sanatın !cadı,15D111hul, 2004. Sayf3~o·73-:4.

3 H.:\USEH, Arnold,'RönesansDönemindeSaoatçırıınToplumsal Konumu" RiinesaııslOSerüveni,15uııbul,2005.SayfaNo.139

Resim ıMareel Duchamp. Tzanekcheck,1919.

.!ZXd!ı".';t Sl:X~t ~,"/,01:r' ~<I"M i'~(l.'fll-'

./1-:.i;•."kJ

vazgeçmiştir.Bu karan, "sanat üretme, sergileme ve satma" yani"sanat market" sisteminden nefretettiğiiçinalmıştır. Duchamp,yıllarsonra para kazanmak içinaynıimgeyi tekrar tekrarişleyen sanatçılariçinde"artıkonlar resimyapmıyorlar çekyapıyorlar'i demişve bununladalga geçmek içinDişçisine üzerinde115.' yazan,imzalıbir çek resmiyaprruşar(TZanck check). Resimalıpsatmaişinigeçiminisağlamak amacıyla yaptığını

ama

paraiçin sanatyapmayıetikbulmadığınısöyler. "Ressamları, parakazanelıklan İçinsuçlayamam amaiş adamlarıyla aynıkefeye koyanm." der. Bu konuda "Parave sanatkarışımından, sulanclırıJmış şarapgibi nefret ederim."

şeklindebir de benzetmesivardır...7.

! ·1

Sanatçınınekonomiksorunlannıçözmek için kimllğindenödün vermesine dair birbaşkaörnek, David Smith (1906-1965) in 'GünümüzAmerika'sında Sanata Ekonomik Destek'başlıkJı1953tJrihli birbildiıisidir. Sanatçı kimliğininöneminedeğinenya7.ar; "Kimlik saf ve bölünmemiş olmalıdır.Kimlik asla ikişeybirden olamaz. Sadece biriydiğehizmet eder.Eğer sanatçı ya5amınıidame içinöğretmeyeya da hendek kazmaya mecbur edilirse o kısmibirsanarçıdır. Sanatçı kimliğini teslim etmez. Sanat yapanöğretmen ya da hendekçiyedönüşmez.Bilinmelidir ki sanat eseri tek bir kimliktarafından yaratılangörsel bir tepki ülküsüne bizmet eden bir üründür. Kimlik,sanarçının bitmiş işinibelirtmek1e yetenekten önce gelir. Yetenek kat:kı.lardan biridir, sadecekimliğinbir derecesinioluştulUr. Yetenek bir is üretebilir ama kimlik önceki ve sonrakiişleri yapar.Sürekliliğini sağlar."8(liyerek kimlik sorununa bir açılımgetirmeyeçalışmıştlr.

Bubağlamda sanatçının kiml\iğindenödün vermemesiadınabirkısımsanatsev-crinkoruması altına girerek özgürceçalışma olanağı bulmasıile ilgili olarak "sanathamiliği" konusuna dadeğinmekteyarar var. Bu konuda Duchampsanatçıyadestekolrruınınzenginlerin kendilerini iyi hissetmeleri gibi bir tatminsağlayacağını söylemiştir. E~kidensaray, kilise veyasoyluların yaptığı desteği,günümüzde devletin, büyükşirketlerinya da yine

sanatçılarapara vermeyi, çok yetenekli fabttaşkın

davrananlara vermeyeyeğlemişlerdif. .. Birsanatçının fakirliğe karşıkoyabilmesi için terbiyelivesempatik

davranmasıgerekir..."4. Diyerek,farkındaolmadan, sanatçının, özgilrduruşile maddi kazançarasındaseçim yapma zorundabırakılmasını,ümçıplaklığıylaönümüze sermektedir.

Halefi Leonardo Da Vinci isedoğrudan doğa

betimlemeleri içerenyapıtlanyla, kendisini zanaatkardan ayıranvebağımsız sanatçı kılan atııımı gerçekleştirerek, sanatyapıMın,görkemidoğrudankendisinden kaynaklanan kişiliğinbiryaratısı olduğunu, dahisanatçının özgürlüğünün vebaşına buyrukluğunun haklılığını, bu anlamdasanatının özgün ve biricikolduğunuortaya koyarak kendisinden sonra gelen özgürsanatçının da ufkunuaçmıştırs_.

Sanatçılariçinbağtmsızhk, yaratıcılık ve geçim üçgeni sorunununortaçağdanbu yana varolduğu gerçeğindenyolaçıkarak çağımızdabu üçgeninnasıl işlediği konusunda sanatkuramcısıAnne Cauquelin'in 1991Y1lında yazdığı "çağdaşSanat"adlı yapıunabir gözatalım.Bukitıpta, 19.yüzyılın başlarındanitibaren endüsuiyelgelişmeve buna koşuıburjuvasınıfınınortayaçıkışıylaAkademinin gücünün zayıfladığı, sanata1ıcılannm değiştiği, ressamların dahaaz moritevedaha

az

merkeziyetçi bir statü istedikleribeliıtilir. Sanatın "üretim-{]ağltım.tüketim" üçgenindekaldığı,"piyasa" olarakadlandırılan büyük sanayimekanizmasının ortaya çıkışıylaarz-talepkuralının değerinin kalmaelığı anlatılır.

Y:VM,talebin yapayolarakoluşturulduğu,olaylara yol açarak, kışkırtarak, kamçılayacakve üretereksürdüğünüanlanr, akademik sistemi de budeğişken piyasada sanatla i1gilenmediği, sanatı geliştirmedlği, sanatsalkimliği

cesaretlendirmediği içinsuçl~.

Anne Cauquelin'in sözü geçenkitabındapiyasa koşullanna aykırıdavranma cesareti göstermesi nedeniyle "kırıa"olaraknitelendirdiği "Ready-M.ade" türü sanat yapıtınınöncüsüDuchamp'ıngeçimi içinbağımsızlığından ödün vermemeadınasanatanlayışına farklıbirbakış getirdiği bilinmektedir."Hazır-yapıt" ürünlerinden sadece müzeler için lO'ar kopya üreten ve satmak için eser yapmayaka~ı oJan,"sanatçınınyüksek idealistik durumunu koruma:k için belli bir finansal kaynak gerekir." diyen Dumamp, birişini 2000 Dolarasattığıiçin suçlulukduyduğunu, 1916 da

Manhattın'dabir galerinin, kendileri için üretmesikaydıyla

Y1lda 10.000 Dolar teklifettiğiniama bunureddettiğini beliıtir. Ducharnp bohem biryaşam sürınüş,paraihtiyacı gerektirecek aile,~gibibağlantılan olmamış, eşlerikendileri de para kazanankadınlar olmuştur, Erken dönem eserlerini sattıktansonra 1918 den itibaren tuva! yapmaktan

4AlBERll,LennBaulsra, "ResimSanaııÜzerine"Rönesaıısuı Seıiheni, İ.sumbul,2005,Sayfa No:218.

5 HAUSER;SayfaNo:ı43.

6CAUQUEUN, Anne;ç~daIjSanat, Ankara, 2005,SayfiıNo:24-25.

7NAUM.ANN, F(3.l1cis M.;"MoneyisNoOblecı"AnlnAmeriea,Sayı:Mart2003,USA,2003,

SayfiıNo:72.

8 SMITH,Daviu;"Eenııomie SllppOl1ofAıtioAmerica Today"AnIIITheof)',USA,1953,SayfaNo: 663

zenginlerin himayesindekurulmuşdcrnekyadavakıftanD yapınası beklenmektedir. Bukuruluşların sanaı hamiliği yapınaYtancak kendireklamları için ya da kötü ünlerini aklamaadına yapması,yinesanaıçı kimliğinin ı.edelenıııesı

tehlikesini gündeme getirmektedir.

NinaMontmann,AıtForumun 2002yazsayısında yayınlınan "Sanat veEkonomi"başlıklımakalesinde, sanathamiliğine soyunan Siemensfirmasının aynı başlıklı birser~si ilc ilgili kritiğiniaktanrken,sanatınburddayalnızcabir vitrinişlevi gördüğünü, firmanın tanıtımbölümünde gütdikleri sözüm ona sanatpolitikalarını, güç, güvenilirlik, fark edilme gibi kavramlarlaaçıklayıp CEO'lannın jii7.~~lın kahramanlanymış edasıyla çekilıni§ fotoğraflannı sergilemiş olduklannı anlatır. Serginin sanatsal bölümünde ise32sanatçının işi vardıve çokazınınsanat vciş dünyasının evliliğine saldırgan saydabilecek bireleştirel taVlı' sergilediğini vmgular ve bunlardan örnekler verir.Orneğin;etkinlik yapan sanatçılardanbiri olan CJaude Clouskiadlı sanatçı basılmış reklamlardan binlercc"loganıbir araya getirerek, binlerce mutluluk vaadinin "keyfine göre

seç",

"mutluluğu yaşa"vb. slogarun bir arada görünmesinin komikolduğunusöyler. Başkaikisan.atçınınbir mafya grubunuamlıran birfotoğraf çekmiş olduğunu, bunlırın aslındabirfirmanınyönetim kurulu üyeleriolmasının i1ginç(!)olduğunu anlatır.Bir sinemacının, firmalann M.T. (YöneticiAdayı)seminerlerini filmeçekmişama sanatsal birşeyeklemeyegerekkalmamış olmasının, yeterinceçarpıo olduğunu düşüncn\iontmann, bunları, sanatçı kimliğininlüksmalpazarlamasında reklan1 aracıolarakkullanılmasından başkabirşeyolmadığı biçimindedeğerlendirir. iş dünyasının kendiyöntemleıiyle kendiJerineçıkar sağbma amaçlı eıkinlikdiizenledikle(ini, oysa sanatsaleleştiıininböyleolmaması gerektiğini söyler. Yazar, "Sanat,kaynağını özgürlükten bulur, ekonomi

temasına"otonomus"yaniözerk,bağını~ızolarakyaklaş;ıbilir, kendi özünü de özgürlüktenalır." der ve sanatlaişdünyas! arasındaki ilişkiyi,bu etkinlikteki,çoğunluğu tek boyutlu ve yavan blan projelerin yetelince scrgileyemediklerini düşünür, buradan daiş adamlarınınhenüz kurumsal eleştiriye hazır olmadıklarısonucunuçıkarır.9

Resım2 Hans Haacke, SigarJbKovboy,1975

9~{O!'<TItA.\I\,Nma,"ArıandE~nomy" Arıforum,Sayıyaz 2002,eSA,2002

10 ARTlIN, All;SaMIÇIMtiıelerl, L~t:ınbulı200;,S~yf.ıNo: 181-216.

Tecimselkaygılannsanat üretimini etkilemesi ve tOOm-sanatmekfuılanndan sayılabilecekmüzelerin, bu konuyayaklaşımın! anlatansanatçıHans Haacke'nin çalışmalarıörnek olarak verilebilir.Sanatçı,toplumun kültürelyapısını oluşturan ınüze,galeri gibikurumların ardındakisiyasal ve ekonomik desteklerinniteliğiniortaya çıkarmakiçinçeşitliprojelerhazırlar, Bunlardan birisini de Seurar'ın 'Modeııer' adlıeserinikuııanarak yapmıştır. Tabloyu o güne kadarsatınalankişivekuruluşların izini sürerek,mülkiyeıinin tarihçesini ve mallklerin sosyal ve ekonomikdurumlannı, politikbağlantılarınıve tablo için ödenen ücretleri sergiler ve "bir eserinanlamıvedeğeri müze sergisinde ima edilenin aksine, ne zaman ötesidir ne de özerk; tarihselkoşullara bağlıdırvedeğişen sınıf çıkarlanylaşekillenlr" olduğunuispatlar.YıneHaackeyaptığı çalışmalarla, sanatçılarasponsorluk yaparak ve sanat ham.isi gibi gözükerek kendireklamlannıyapanbazı şirketlerin, örneğin'Mobil'in ye 'PhillipMorıis'ininsan haklan ve insan sağlığına aykınfaaliyetlerini ortayadökmüşve bunlan protestoetmiş,hatta firmalarca engellenmeyeçalışılanbir dizi protesteıkinlik yapmışve bunlarla ilgiliyapıdar sergilemiştir. Sigaraşirketinin Picasso sergisineverdiği destek üzerineyaptığı 'Sigaralı Kovboy' resmi buna iyi bir örnektir.lO

Sanatsal ürünlerin ticaretininyapıldığı, bıınlann maddideğerlerinietkileyebilecek yerlerinbaşındagelen, sanatın bor:;ası sayılabilecek g:ıJeriler hakkındabirkaç kelime etmeliyiz. Bu melclnlardasanatınınalenenalınıp satdması, sanatçınınetik anlamda zaten içinesindiremediği bir husus iken, kimi galerid ve küratürlerinsanatçı kimliğini hiçe sayan adeta bir'emlakçı' edasıyladavranmalan bu etik sorunu ikiyekatlamaktadır. Bu kadan bilesanatçının kimlik-sanat- parailişkisi gerçeğini yadsımasına engelolmaktadır.

Sonuç olarak,Ortaçağdangünümüze,sanatçı, bağımsızlığından ödün vermeden geçiminisağlayamamak ya dayaşam k~ullanndan

ödün

vemıeden yaratıaolamamak ikilemiyle yüzyüıedir. Günümüzdesanatçıkendisine bir yer edinebilmekadına, üretim-dağ!tım-tüketim sınırlamasının yani "çizginin içinde"kalmayıbir noktada kabul etmek durumundadır. Duchamp gibi cesur"kına"lann bir aile geçindirrnek wrundaolmayışı. düşündüriididür. Çağımızda

liberal sistemde sanat, özellikle de tüketimikı~kırtma amaçlı olarak kullamlmayadev1ım ettiğisüret'esanatçının "bagımsıılık·r.ıratıcılık-geçim" üçgenindekendisiıu geliştimıesigiderekzorlaşmaktave bu döngü içindesıkışması kaçınılmaz olmaktadır.

KAYNAKlAR

ALBERTI, Leon Bauista; "ResimSanatıÜzerine"Rönesansın

Serüveni,İstanbul, 2005, Sayfa no: 2]8-225.

ARTUN, Ali; Sanaeçı Müzeleri, İstanbul, 2005, İletişim

CAVQUELIN, Anne; Çağdaş Sanat, Ankara, 2005, Dost FRlSBY, David; "Sunuş: Georg Simmel Modernitenin Ilk Sosyoloğu" Modern Kültürde Çaıışma, Isranbul, 2006, Sayfa no: 7-5], Iletişim HAVSER, Arnold: "Rönesans Döneminde Sanatçının Toplumsal Konumu" Rönesansm Serüveni, Istanbul, 2005, Sayfa )io: 138-153, YKY HICKEY, David; "Sanat Ucuzdur" Resmi Görüş. Sayı: 3,

L~tanbuı,2000, Sayfa no: 2-9

KUSP1T, Donaıd; Sanatın Sonu:!~tanbıılı 2006, Metis LYNTON,Norbert;ModemSanatınOyküsli, Istanbul, 1991,

Remzi Kitabevi

MAY, Rollo;Yaratma Cesareti, İstanbul, 2001, Metis '\iONnIAN:--l, :'Ilina; "Art and Econümy"ArtForum, Sayt:

Yaz 2002, USA, 2002

NAUi'l1f\NN,Frands\1.;·'Mofley Is NoObjecı"ArtinAmcıica,

Sarı:MaIt 2003, USA, 2003

SHI~ER, Larry; Sanaun İcadı, İstanbul, 2004, Ayrıntı SMırn,David; "&onomie Support ofArt in America Taday" Art in Theory, USA, 1953, Sayfa No: 663-665, Blackwell