123
Türkiye’deki Hekimlerin Çalışma Koşullarının İrdelenmesi
The Evaluation of The Working Conditions of Physicians in Turkey
Handan Kumaş*, Fatma YÜCEL Beyaztaş** ÖZET
Tüm meslekler itibari ile çalışma koşulları; çalışanların performansları, işe bağlılıkları, başarıları ve işten memnuniyetleri, kalite, örgütün performansı, sunulan mal veya hizmete olan talep ve dolayısıyla kar düzeyi açısından en etkili faktörlerden biridir. Bu noktada, sağlık hizmetleri ve tıbbi yardımları sunan sağlık personelinin niteliği ve niceliği önem kazanmaktadır.
İyi eğitilmiş, tıbbi malzeme desteği yeterli ve etkin biçimde sağlanmış, sağlıklı ve iyi çalışma koşulları altında çalışan hekimler, bireysel ve toplumsal sağlığın oluşturulmasında doğrudan etkili bir faktör olmaktadır. Çalışma koşulları; hekimlik mesleği açısından irdelendiğinde, yaşamsal önem taşıyan boyutu ile üzerinde önemle durulması gereken bir konu olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu çalışmada sağlık hizmeti sunmanın dışında, idari ve akademik faaliyetleri de eşzamanlı yürütmek durumunda olan hekimlerin çalışma koşullarına yönelik durum tespiti yapılmaya çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Çalışma Koşulları, Hekim,
Görev, Sorumluluk, Sağlık Personeli.
ABSTRACT
The working condition in all occupations is one of the most effective factors in terms of the performance of workers, success and professional satisfaction, quality, the performance of sector, demand of service. In this sense, the quality and quantity of the health personnel presenting the medical services to the citizens are fundamental.
The well-trained physician with adequate medical equipment and improved working conditions is an influential factor for the improved working conditions for the individual and the society. The working conditions with respect to the occupation of physician have vital importance. In this study; the working conditions of physicians in Turkey, obliged to do the administrative and academic activities besides the presenting health service were determined.
Key Words: Working Conditions, Physician,
Duty, Responsibility, Health Official.
C.Ü. Tıp Fakültesi Dergisi 29 (3): 123-127, 2007
Türkiye’de Hekimlik Mesleğinin Görünümü
Sağlık hizmeti; 224 Sayılı “Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi Hakkında Kanun”un 2. maddesinin 2. fıkrasına göre (1), “İnsan sağlığına zarar veren çeşitli faktörlerin yok edilmesi ve toplumun bu faktörlerin tesirinden korunması, hastalıkların tedavi edilmesi, bedeni ve ruhi kabiliyet ve yetenekleri azalmış olanların işe alıştırılması için yapılan tıbbi faaliyetlerdir” şeklinde belirtilmiştir.
* Yrd.Doç.Dr, Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü. ** Yrd.Doç.Dr, Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Adli Tıp Anabilim Dalı.
Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi
124
Türkiyedeki Hekimlerin Çalışma Koşullarının İrdelenmesi
Sözü edilen kanunun 2. maddesinin 3. fıkrasında hekim tanımı sağlık personeli kapsamında yapılmış olup; sağlık hizmetlerinde maaş, ücret, yevmiye ve sözleşme ile istihdam edilen ve bu sahada mesleki eğitim görerek yetişmiş olanlar sağlık personeli kapsamında değerlendirilmektedir.
Bu bilgiler ışığında hekimlik mesleğini sürdüren kişileri; insan sağlığının sürdürülebilmesi, hastalık ve sakatlıkların oluşmadan önce önlenmesi, iyileştirilmesi ve tedavisinde teknik ve bilimsel bilgileri araştıran, uygulayan ve eğitimini veren nitelikli çalışanlar olarak tanımlayabilmek mümkündür. Ancak, çalışma koşulları ve özellikle çalışma saatleri (mesai ve nöbetler) açısından riskli ve ağır bir meslek sürdürmektedirler.
Türkiye’de hekimlerin çalışma saatlerine ilişkin yasal mevzuat dayanakları; 657 Sayılı “Devlet Memurları Kanunu”, 2368 Sayılı “Sağlık Personelinin Tazminat ve Çalışma Esaslarına Dair Kanun”, “Sağlık Bakanlığı Vardiyalı Çalışma Yönergesi” ve 926 Sayılı “Türk Silahlı Kuvvetleri Personel Kanunu”dur (1). 657 Sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 99. maddesi ve 926 Sayılı Kanuna göre, haftalık çalışma süresi genel olarak 45 saattir. Ayrıca, 2368 sayılı Kanunun 2. maddesine göre de, haftalık çalışma süresi 45 saattir. Ancak, özel kanunlara göre meslek ve sanatlarını serbest olarak icra etme hak ve yetkisine sahip olanlar için bu süre 40 saattir. Vardiyalı Çalışma Yönergesi’ne göre, Sağlık Bakanlığı’na bağlı yataklı tedavi kurumlarında sağlık hizmetinin 24 saat kesintisiz sürdürülmesi esastır. 657 sayılı Kanun’un 101. maddesine göre ise; günün 24 saatinde devamlılık gösteren hizmetlerde çalışan devlet memurlarının çalışma saat ve şekilleri, Başbakanlık Devlet Personel Başkanlığı’nın onayı alındıktan sonra kurumlarınca düzenlenir.
Ülkemizde ve Diğer Ülkelerdeki Hekimlerin Çalışma Koşulları
Çalışma ortamı, birey ve davranışları üzerinde etkili olan çalışma koşullarının bütününü ifade etmektedir (2). Hekimlerin çalışma koşulları açısından çalışma süreleri, nöbetler ile birlikte
değerlendirildiğinde ve diğer meslekler ile karşılaştırıldığında, riskli, yorucu ve uzun sürelerle çalıştıkları görülmektedir.
Tablo 1’de yer alan ülke örneklerine ilişkin yapılan araştırma sonuçlarına göre; tıbbi personelin çalışma biçimi; günlük iş mesaisi, çağrı üzerine çalışma ve vardiyalı çalışma biçimindedir. Çağrı üzerine çalışma en fazla haftalık çalışma süresi olarak örneğin, İngiltere’de 72 saat; Hollanda’da 60 saattir (3). Ancak Türkiye’ye bakıldığında, çağrı üzerine çalışan hekimlerin haftalık ortalama çalışma süreleri 120 saate çıkabilmektedir (özellikle personel sayısının yetersiz olduğu durumlarda
).
Sivas ilinin merkezi hastanelerinde yapılan bir çalışmada, tükenmişlik düzeyini arttıran unsurlar olarak; düşük ücret, vardiyalı çalışma ile yoğun çalışma gözlenmiştir (4). Hollanda’da adli tıp hekimlerini kapsayan araştırmada, hekimlerin travmatik olaylara bağlı olarak çok fazla problem yaşadıkları, stres ve travmatik olayların fazla olmasının yorgunluk ve stresle ilgili olduğu sonuçlarına ulaşılmıştır (5).
Manisa ilinin merkez sağlık kurumlarımda çalışan sağlık personeli üzerinde yapılan bir çalışmada, çalışma süresinin tükenmişliği arttırdığı saptanmıştır. Bu kapsamda, sağlık ocağında 10 yıl ve üzerinde çalışmış olan bireylerde duygusal tükenme puanları daha yüksek çıkmıştır (6).
Üniversite hastanelerinde çalışan hekimler, mesleklerine ilişkin çalışma koşullarının yanı sıra, üniversitelerin örgüt iklimi ve akademik statüden kaynaklanan koşullardan da etkilenmektedirler. Akademik alanda çalışan 135 bireyi kapsayan bir araştırma sonucuna göre; en yüksek duygusal tükenmişlik, araştırma görevlilerinde saptanmıştır. Bu özelliğe sahip araştırma görevlileri, yardımcı doçent olduktan sonra tükenmişlik düzeylerinde azalma görülmüştür (7).
The Working Party on Future Medical Work” adlı kuruluş tarafından 1996 yılında Avrupalı genç hekimlerin on-call çalışma (çağrı üzerine çalışma) koşullarını ortaya çıkarmaya yönelik olarak 300 hekim ile çalışma yapılmış olup bu araştırmanın
125
Kumaş ve ark.
Tablo 1. Tüm Dünyadaki Genç Hekimlere Göre Çalışma Saatleri Düzenlemelerinin Mevcut Durumunun Özeti (3).
İngiltere Hollanda Danimarka Fransa Almanya İrlanda New
York Çağrı Vardiya Çağrı Vardiya Çağrı -
Vardiya Çağrı - Vardiya Çağrı -Vardiya Çağrı -Vardiya Çağrı- Vardiya Çalışma Saatlerini Düzenleyen Kurumlar Bakanlık Düzenlemesi Ulusal Yasal Düzenleme Yasalar ve Toplu İş Sözleşmesi Ulusal Yasal Düzenleme Toplu İş
Sözleşmesi Ulusal Yasal
Düzenleme Yasal Düzenleme Maksimum Çalışma Vardiya için 14-16 saat1 Günde 13 saat2 Gündüz 15 Gece 9.5 saat3 Ulusal Yasal Düzenleme Ücretli saat limitlerinde sınırlama yok 7.5 -10 saatin dışında 12-24 saat çağrı Ulusal Yasal Düzenleme Ulusal Yasal Düzenleme Nöbetlerarası Minimum Dinlenme
12 saat 8 saat 10 saat 10 saat 8-11 saat Sınırlama
Yok 7.5 saatlik günden sonra 10 saat4 Ulusal Yasal Düzenleme Ulusal Yasal Düzenleme Gece Çalışmasında Dinlenme 32 saatlik çalışmada 8 saat Ulusal Yasal Düzenleme Ulusal Yasal Düzenleme Ulusal Yasal Düzenleme Ulusal Yasal Düzenleme Ulusal Yasal Düzenleme Ulusal Yasal Düzenleme Ulusal Yasal Düzenleme Ulusal Yasal Düzenleme Maksimum . Haftalık Çalışma
72 saat 56-64 saat 5 60 saat 60 saat Ulusal
Yasal Düzenleme Ulusal Yasal Düzenleme Ulusal Yasal Düzenleme Ulusal Yasal Düzenleme Ulusal Yasal Düzenleme Maksimum Ortalama Haftalık Çalışma
56 saat 56 saat 48 saat 48 saat 45 saat 50 saat ve
çağrı 56 saat 65 saat, 129 saati aşabilir. 80 saat
1 Kısmi vardiyalar için maksimum süre 16 saati, tam zamanlı çalışmalarda 14 saati aşmamalıdır. 2 Çalışma saatleri hastanede çalışma anlamına gelmektedir.
3 Çalışma saatleri işte geçirilen saatlerdir ki bunlar, çağrı üzerine çalışma, ders ve kurslardır.
4 Çağrı üzerine çalışmada takip eden günde işin devam etmesi durumunda 10 saatlik dinlenme süresine izin verilmektedir. 5 Kısmı vardiyalarda haftalık maksimum çalışma 64 ve tam zamanlı vardiyalarda 56 saati geçmemelidir.
“sonuçlarına göre; hekimlerin %70’i sözleşmeye bağlı olarak haftada 37 ve 45 saat çalışırken, %23’ü 46-72 saat çalışmaktadır. %67’si haftada beş saatten daha fazla mesai yaparken, %25’i haftada ortalama 21 saatten fazla mesai yapmaktadırlar. Hekimlerin %46’sı “tükenmişliği” majör problem olarak görmektedir. Pratik ve teorik eğitim olanakları hakkında olumsuz düşünceye sahip olan grup, %45-55 arasında değişmektedir. Hekimlerin %86’sı bilimsel çalışma ve işlere yeterli zaman ayıramamanın kariyerlerinde sorun oluşturacağını düşünmektedirler. %83.4’ü parası verilmeyen fazla mesai yapmaktan dolayı baskı hissetmektedirler (8). Sağlık hizmetlerinde normal çalışma süresinin dışında gece çalışması, vardiya, çağrılma, nöbet vb.
uygulamalar fazla mesai olarak
değerlendirilmektedir. Fazla mesai, ülkeden ülkeye farklılık göstermekle birlikte, ücretlendirme veya dinlenme hakkı ile düzenlenmekte ve belirli saati aşan çalışmalar da sınırlandırılmaktadır. Örneğin,
Avusturya’da günlük çalışma saatinde üst sınır 10 saat olarak belirlenmiş iken, haftada beş saat, yılda ise 60 saat fazla mesai yaptırılmaktadır. Fransa’da yataklı tedavi kurumlarında ayda en fazla 20 saat fazla mesai yaptırılmaktadır. Fransa’da çalışma sürelerine ilişkin en fazla ödeme limitinin üzerinde bir ödeme yapılmazken, İrlanda’da 49 saati aşan çalışma süreleri için %50 oranında ödeme yapılmaktadır (9). Türkiye’ye bakıldığında, özellikle eğitim hastanelerinde araştırma görevlilerinin aylık çalışma süreleri 200 saatin üzerine kadar çıkabilmesine rağmen 80 saatten fazla mesai süresi ücretlendirilmemektedir. Türk Tabipleri Birliği’nin önerisine göre, bir hekim verimli ve etkin biçimde günde 15 ile 20 hasta bakabilmektedir (9). Ankara Tabip Odası’nın Mart 2002’de rastgele örneklem yolu ile seçilen odaya kayıtlı 400 hekime yaptığı anket çalışması sonucunda (10), %90’ının “Mevcut sağlık sistemlerinde, hekimler kapasitelerinin üzerinde hasta ile ilgilenmek zorunda kalmaktadır” ifadesine katıldıkları tespit edilmiştir.
Türkiyedeki Hekimlerin Çalışma Koşullarının İrdelenmesi
Hekimlerin hasta muayene etme ve/veya ameliyat yapma görevlerinin dışında, ek görev ve sorumlulukları da bulunmaktadır (bilimsel araştırma, eğitim, idari-akademik görevler gibi). Hekimlerin söz konusu görevlerine ek olarak verimlilik standartlarının üzerinde hasta muayene etmek, stresli ve hızlı çalışma koşulları altında hata yapma risklerini artırabileceğinden hukuki ve/veya cezai sorumluluklarla sıklıkla karşılaşabilmektedirler.
Ankara Tabip Odası bulgularına göre; hekimlerin %50’si, çalıştıkları kurumlarda mevcut fiziki altyapı ve teknik olanaksızlıkların etkin hizmet üretimini düşürdüğünü belirtmişlerdir (10).
Hekimlerin mesleki bilgilerini etkin biçimde uygulayabilecekleri ve yenileyebilecekleri teknik donanıma gereksinim bulunmaktadır. Teknik donanım mesleklerinin ve günlük işlerinin bir parçasıdır. Bunun yanında hekimlikte, sürekli ve yeniden eğitim zorunlu bir faaliyettir. Bu bağlamda, eğitim ile ilgili alt yapının da yeterli olması ve sürekli güncelleştirilmesi gerekmektedir. Hekimler elektrokardiyografi çekme ve taşıma işlemleri gibi kendilerinin görev tanımlamalarına girmeyen (angarya işler) işlemleri yapmak durumunda kalabilmektedirler. Avrupa’da yapılan benzer bir araştırmada, genç hekimlerin %90’ı, kendi görevleri olmayan işleri yapmaları için baskı hissetmiş olup; %30’u bu durumu sıklıkla yaşamıştır (8).
Türkiye’de hekimlerin çalışma koşulları ile ilgili yaşadıkları en büyük sorunlardan biri, ücret konusudur. Aslan ve arkadaşlarının yaptığı bir çalışmada (9), Türkiye’de bir hekimin maaşı, İngiltere’deki meslektaşının maaşının 15’te biri kadardır. Ülkemizde 2002 yılında yapılan hesaplamalara göre; 1/4 kıdemindeki bir uzman hekim508 $, 8/3 kıdemindeki bir pratisyen hekim 394$ maaş almaktadır. Türk Tabipleri Birliği tarafından Tabip Odaları’na kayıtlı 1.754 hekime yapılan anket sonuçlarına göre de, hekimlerin çoğunluğunun(%64.4) ayda 1-2 bin YTL kazandıkları tespit edilmiştir (9). Hekimlerin en temel iki sorunu; ekonomik (maddi doyumsuzluk) ve fazla olması, hastanelerin çalışma koşullarından kaynaklanan (iş yükünün teşvik
yetersizliği, hastane koşullarının mesleki gelişime olanak tanımaması ve yardımcı personel eksikliği) sorunlardır. Kamu kesiminde çalışan hekimlerin büyük çoğunluğu emeğinin karşılığını alamadığı konusunda hemfikirdir (10).
Hollanda’da Visser ve arkadaşları tarafından yapılan ve 2.400 uzman hekimi kapsayan araştırmada (5), “kötü yönetim” ve “kişilerin destek hissetmemesi” iş memnuniyetini azaltan bulgular olarak saptanmıştır. Benzer biçimde, McManus ve arkadaşları tarafından yapılan araştırmada da (11), hekimlerin çalışma koşullarına ilişkin memnuniyetleri sağlanırken, karar verme sürecine katılımlarının sağlanması, kontrol ve otonomilerine ihtiyaç duyulduğunun ve değerli olduklarının hissettirilmesi önemi üzerinde durulmuştur. Sağlıklı ve iyi bir çalışma ortamında yer alan psiko-sosyal etmenler, çalışan ve yönetici diyalogu ile iyi bir yönetimdir.
Ankara Tabip Odası’nın 400 hekime yaptığı anket çalışmasında (10), örneklemin %82’lik kısmının “Hekimlik mesleğinin toplum önünde prestij kaybettiğini” düşündüğü bulgusuna ulaşılmıştır.
Avrupa’daki genç hekimlere yapılan araştırmada da, hekimlerin %50’si mesleki seçiminden dolayı pişman iken, çalışma koşullarından memnuniyetlerine ilişkin konularda, %60’ı memnun ve %33’ü oldukça memnuniyetsiz olarak sunulmuştur (8).
Türk Tabipleri Birliği’nin 1,754 hekim üzerinde yaptığı araştırma sonucuna göre; 514 hekimin (%29,6) tanı konulmuş bir hastalığı olduğu bulgusuna ulaşılmış ve en sık tanı konulmuş hastalıklar, “kardiyovasküler hastalıklar”, “gastro-intestinal sistem hastalıkları”, “endokrinoloji ile ilgili sorunlar”, “nörolojik problemler”, “göğüs hastalıkları” ve “ruhsal sorunlar” olarak sıralanmıştır (9). Avrupa’daki genç hekimlere yapılan araştırmada, iş ile ilgili hastalık bulgularına rastlanılmıştır. Sıklıkla tecrübe edilen hastalıklarda ilk sıraları; baş ağrısı, kas-iskelet sistemi rahatsızlıkları, depresyon, mide yakınmaları almıştır (8).
Kumaş ve ark.
SONUÇ
Türkiye’de çalışan hekimlerin hasta muayene etmek ve/veya ameliyat gibi sağlık hizmetlerinin yanında bilimsel araştırma, eğitim, idari ve akademik çalışmalar gibi ek görev ve sorumluluklarının olması, çalışma koşullarının ağır ve riskli bir görünüm sergilemesine neden olmaktadır. Çoğunlukla yetersiz ekipman ve az sayıda sağlık personelinin olmasıyla artan iş yükü ve çalışma sürelerinin uzunluğuna karşın ücret düşüklüğünün yaşanması hekimleri mesleki memnuniyetsizliğe ve düşük motivasyona itmektedir.
Bu durumda, daha sık hata yapma riski ve memnuniyetsizlik, kısır döngü halinde devam etmektedir. Özellikle iş yükü ve görev alanları daha fazla olan üniversite hastanelerinde çalışan hekimler başta olmak üzere Türkiye’de çalışan hekimlerin maddi ve manevi doyumu ve buna paralel daha sağlıklı bir tolum için özlük haklarının ve ücretlerinin en kısa zamanda iyileştirilmesi öncelikli konulardır KAYNAKLAR
1- http://www.istabip.org.tr/yasa/ E.T:13.11.2006.
2- Tınar M.Y. Çalışma psikolojisi Birinci Baskı, İzmir, 1986.
3- AMA : Overview of Overseas Experience in Regulating Hours of Work of Doctors in Training, January, 1998.
4- Mollaoğlu M. Yılmaz M. Kars T. Hemşirelerde tükenmişlik (burnout) sendromu. Toplum ve Hekim 2003;18(4):289-92.
5 – Visser MRM, Smets EMA, Oort FJ, Haes HCJM. Stres, satisfaction and burnout among Dutch medical specialists. CMAJ 2003;168(3):271-5.
6 – Ay S, Güngör N, Özbaşaran F. Manisa il merkezi
sağlık ocaklarında çalışan personelin sosyo- demografik özelliklerinin tükenmişlik düzeyleri üzerine etkisi. IX.Ulusal Halk Sağlığı Kongresi, Kongre Kitabı, Ankara, 2004:306.
7 – Çam O. The burnout in nursing academicians in Turkey. International Journal of Nursing Studies 2001;(38):201-7.
8 – Policy Statement on Future Medical Work (PWG). Annex:Brief Analysis of PWG Questionnaire on Future Medical Work. Tallin, 1997.
9 – Aslan D, Kiper N, Karaağaoğlu E, Topal F, Güdük M, Cengiz ÖS. Türkiye’de tabip odalarına kayıtlı olan bir grup doktorda tükenmişlik sendromu ve etkileyen faktörler. Türk Tabipleri Birliği Yayınları, Ankara, 2005.
10 – Ankara tabip odası üyelerinin mesleki ve sağlık alanına yönelik görüş ve tutumları araştırması, Ankara Tabip Odası, Ankara, 2002.
11 – McManus IC, Winder BC, Gordon D. The casual links between stress and burnout in longitudinal study of UK doctors. The Lancet 2002;15(359):2089-9
Yazışma Adresi:
Yrd.Doç.Dr. Fatma YÜCEL BEYAZTAŞ
Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Adli Tıp Anabilim Dalı 58140-Sivas.
e-mail: fyucel@cumhuriyet.edu.tr
