t
t - û
j
f-, _
"
r-7bı,ı$o^
• •
• •
bir
düşünürün
olumu
Prof. Dr. Cavit Orhan TÜTENGİL
S
a b a h a ttin E y ü b o ğ lu 1962 y ılın d a y a y ım la n a n b ir y a zısın d a, y a şa m ın ın b ir d ilim in i dile g e tirirk e n , d ü n y a g ö rü ş ü n e te m e l o lan b i r b e n z e tm e y i d e a n ım s a r : «B en on ik i y a şım d a K ü ta h y a ’d ay d ım . Y u n a n lıla r g ird i g ire c e k ti o ra y a . K a rd e ş im B e d ri ile b i r m e y d a n a gi d e r, A n a d a lu ’n u n d ö rt b i r y a n ın d a n g elip s ıra sıra d izilen M e h m e tç ik le ri s e y re d e rd ik . O s ı ra d a o rd u y u d ü z en e so k m ak , Ç e rk e ş E th e m le - r i fa la n te m iz le m e k le u ğ ra ş a n îs m e t P a ş a sık sık g e lir, te p e m iz d e u ç a n d ü şm a n u ç a ğ ın a al d ırış e tm e d e n h iza y a g irm e sin i ö ğ re tir, n e re li o ld u k la rın ı s o ra rd ı M e h m e tç ik le re . K im i K a ra d e n iz , k im i A k d e n iz k ıy ıla rın d a n , k im i boz k ır la r d a n y e r li k ılık la riy le g e lm işti b u h em en sa v a ş a g id ec ek in s a n la r . B a b am ız K ü ta h y a M u ta s a r rıf ı id i o z a m a n . O d a M e h m etçik leri, ö lü m e g id e ra y a k , d o y u rm a k la u ğ r a ş ır d ı. D il le r i, h a lle ri d e ğ iş ik n ic e A n a d o lu lu la r g ö rm ü ş t ü k o z a m a n k a rd e ş im le , tıp k ı îly a d a ’d a o ld u ğu gibi. A ra d a k i b e n z e r lik şim d i şim d i A n a d o lu ta r ih in in İ p u ç la rın ı v e r ir g ib i o lu y o r bana.»Düden Gibi./.
S a b a h a ttin E y u b o ğ lu 'n u n «m avi» d ü n y a s ı n a b u k ü ç ü k a r a lık ta n b a k tığ ım ız d a A n a d o lu ile in s a n la rın ı, H o m e ro s’u n a n tik d ü n y a s ın d a n , ta n ığ ı o ld u ğ u m u z ç ağ ın g ü n c el s o ru n la ra b a ğ la n a n b ir le ş tir ic i b i r u z a n tıs ın d a k a y n a ş m ış b u lu ru z . B u k a y n a ş m a e n s o m u t ö rn e ğ in i, M on- ta ig n e ’in « D e n e m e le r in d e n d e g elen b i r u y a- riy le , « T ü rk le rin P a d iş a h ı İk in c i M ehm et» ile K u r tu lu ş S a v a ş ı’n m M u s ta fa K e m a l P a ş a ’sın ı, Y u n a n lıla rd a n T r o y a lıla n n ö c ü n ü a la n H e k to r b e n z e tm e sin d e b u lm a k ta d ır . G ö z lerin i B a tıy a ç ev ird iğ i v a k it d e g ö rd ü ğ ü A n a d o lu d a ğ la rı n ın d o r u k la n , A n a d o lu in s a n ın ın zen g in iç d ü n y a s ıd ır. 1937 ta r ih in i ta ş ıy a n « T ü rk H a lk B ilm eceleri» a d iy le y a y ım la d ığ ı ilk k ita p ç ı ğ ın d a , «şiirle b ilm e c e n in a y n ı d ili k o n u ş tu ğ u n u » k a n ıtla m a k için d e n iz v e y e lk e n lile ri a n la ta n P a u l V a le ry ’n in « Ü s tü n d e g ü v e rc in le r y ü rü y e n b u sa k in dam » d izesiy le «M avi t a r l a ü s tü n d e b e y a z g ü v e rc in y ü r ü r » d iy en T ü r k h a lk b ilm ecesin i k a rş ıla ş tırm a s ı çok ilg in ç tir. D a h a so n ra k i y ılla rd a p e k ço k ö rn e ğ in i b u la cağ ım ız b u b a k ış açısı, k e n d i k e lim e le riy le •U z a k b i r F ra n s ız ş a iriy le m eç h u l b i r K a ra d e n iz lin in r u h la r ın ı b irle ştirm e si» , ç a ğ d a ş la rın d a n b ir b ö lü ğ ü n ü n a h la m a k ta g ü ç lü k çek tiğ i b i r u lu s a llık a n la y ış ın ı o r ta y a k o y u y o rd u .
O n u n ş iir d o lu d ü n y a sı, A n a d o lu b o z k ırla r ın ın k o k u s u n u d a m ıta n k ü ç ü k v e y o k s u l k a y
n a k la r ın b esled iğ i b i r «düden» gibi, k â h k ö p ü r ü p ç a ğ la y a ra k , k â h to p ra ğ ın d e rin lik le rin e g ö m ü le re k den ize u la ş a n b i r ırm a ğ a b e n ze tile b ilir. Ö rn e ğ in , a n n esi L ü tfiy e H a n ım d a n d in le d iğ i Y u n u s E m re İlâh ileri, g ü n g e lir, b ir m ito lo ji y a ra tığ ın ın b a ğ rın d a n gök g ü rlem esi g ib i y ü k se len , « Y ü reğ in i, d ü şü n c e sin i eze n le re k a r ş ı e z ile n le rd e n y a n a k o y m u ş / in s a n la rı b irliğ e , d irliğ e , d o ğ ru lu ğ a , b a rış a ç a ğ ıra n , y a şa m ay ı sev en , am a ö lü m d e n k o rk m a y a n / Şa ir le r ş a iri, in s a n la r in sa n ı, g a rip le r g a rib i, dost l a r d o stu , T ü rk m e n K ocası Y u n u s E m re ’ye» u la ş a n m a v i b ir «SELÂM » o lu r. K ü ta h y a y ıl la r ın d a y a ra lı a s k e rle rim iz in m e k tu p la rın ı y a z an « S a b a h attin » , A n ad o lu in sa n ın ın « tü rk ü » s ü n ü h e m bize, h em de ç ağ d a ş u lu s la ra ile te n b i r «m essage» a d am ı olm a n ite liğ in i, b ü tü n o- la n a k la r d a n y a r a r la n a r a k , 13 O cak 1973 öğle so n ra s ın a d eğ in y ü re ğ i ç a rp a ra k , so n ra d a to p ra ğ ım ız ı m a y a la n d ıra ra k s ü rd ü rm e k te d ir. B ir g e rçe k a d am ı o la ra k «ölüm» k a rş ıs ın d a k i d av ra n ış ı S to isy e n le ri h a tı r l a t ır : « ö lü n c e to p ra ğ a k a r ış ıp g ideceğim e, in sa n k a rd e ş le rin k a fa sın d a k a la b ile ce k iz le rd e n b a ş k a hiç b ir v a rlığ ım k a lm ıy a c a ğ ın a in a n ıy o ru m . C e n n e tin , ceh e n n e m in iy ilik le r k ö tü lü k le r için in s a n la rın çok esk id en d ü şü n e b ild ik le ri k a r ş ılık la r o ld u ğ u n d a n , hiç, am a hiç şü p h e m yok. B u n u sö y le r k e n n e k im sey i k ız d ırm a k , n e de b ö y le d ü şü n m e n in d o ğ ru lu ğ u n a b a ş k a la rın ı in a n d ırm a k n i y e tin d e y im .»
S a b a h a ttin E y u b o ğ lu ’n u n 1930larda b a şla y a n y a z a rlığ ı, yö n eld iğ i k o n u la ra göre adlan- d ırm a y a p a n la r için , on u n k işiliğ in in b ir cep h e sin i y a n s ıta n e le ştirm e n , çevirm en, s a n a t ta rih ç isi, d en em eci, film y a p ım cısı gibi y a n la rın ı
o rta y a k o y a r. B u n la rın y a n ı s ıra , y ö n e tic i, de n e tic i, ö ğ re tim ü y e si o la ra k d a ilgim izi çek er. B an a k a lırs a , a y rın tılı b iy o g rafisin in v e b ir a y rım g ü tm e d e n b ü tü n in s a n la ra b ıra k tığ ı d e ğişik y a p ıtla r ın ın « k ü ltü r t a r i h ç i s in d e n geçe re k u la ş tığ ı son aşam a o n u n « d ü şü n ü r» k işili ğ id ir. B u n e d e n le , o rta m ın ı h a z ırla m a k için y a şa m b o y u d id in d iğ i, k ırılıp k üsse de b ir k a t k ıd a b u lu n m a k ta n g eri k a lm a d ığ ı ışık lı d ü n y ası, b ir d u m a n b u lu tu için d e a k ’la k a r a ’nın p e k de seçilem ediği b ir o rta m d a to p lu m a y e te rin ce m ale d ilem e m işse b u n u n s o ru m lu su k e n disi d eğ ild ir. Ç ağ ın ı a sa n h e r «insan» gibi, g er çek d e ğ eri z a m a n la a n la şılac ak «has» b i r d ü şü n ü r ü y itirm e n in b ü y ü k lü ğ ü n ü gelecek y ılla rd a d ah a d e rin d e n d u y a ca ğ ız k u şk u s u z . B ir h ü m a n is t o lm asını b i r ö ğ re tin in a d am ı o lm a sın a yeğ tu tm a y a n k ü ç ü k b ir a z ın lık , S a b a h a ttin E y u b o ğ lu ’n u n k o lay yolu seçm ed iğ in i b ir gün e lb e t te a n la y a c a k tır.
1943 y ılın ın , K öy E n s titü le ri’nin y ap ıcısı İsm a il H a k k ı T o n g u ç ile ta n ış m a s ın ın , S a b a h a t tin E y u b o ğ lu ’n u n y a şa m ın d a k ö k lü b ir değiş m ey i işa re tle d iğ i s ö y le n e b ilir. H asan o ğ lan Y ü k sek K öy E n s titü s ü ’n d e «M etinlerle B a tı K ü ltü r ü T arih i» o k u ta n , p iy es sah n e le y en , d erg i y ö n e te n E y u b o ğ lu , b irço ğ u m u z g ib i, «okul»dan v e «kitap» ta n « h ay at» a, « h a lk hazin esi» n e y ö n e lişe . K öy E n s titü s ü b a sa m a ğ ın d a n u la ş m ış tır. L ise öğren- c is iy k e n , a rk a d a ş ı N iyazi ile b a şla ttığ ı b ir lik te ç e v iri ç a lışm a la rı, «imece» y o lu y le gönül b irli ğ in d en geçm iş, d o st çev re si, o rta k la ş a u ğ ra şi için d e gelişip se rp ilm iş tir. Bu n ite liğ in d e de, B a tı k ö k e n li iş b irliğ i ve o rta k ç a b a ile A nado lu k ö k e n li «imece» d a y an ışm as ı iç iç e d ir. Sa b a h a ttin E y u b o ğ lu , b ü tü n y a p ıtla riy le e v r e n
s e le a ç ıld ık ç a u lu sa lla şm a n m ö rn e k le r in i v e y o lla rın ı g ö s te rm iş tir. O n u n iz in d e n y ü r ü y e c e k o la n la r, d ü n y a f i k ir v e s a n a t p a z a rın a u la şa c a k d e ğ e rd e ç a lış m a la rın «u lu sal» m t a k en d isi o ld u ğ u n u , b a ş k a b ir d e y işle , e v re n s e l ile u lu s a lın , b i r k u m a ş ın İki y ü z ü g ib i o ld u ğ u n u g ö re c e k le rd ir.
1934 ( te rh is i 1936’d a ), 1940 v e 1942’d e ü ç k ez y e d e k su b a y o la ra k a s k e re a lın d ığ ım b ild i ğim iz E y u b o ğ lu , «M avi Y o lc u lu k » la rd a A n tik Ç a ğ ’m k a lın tıla rın ı v e y u r d u m u z u n doğa g ü z e llik le rin i d o s tla rıy le cö m e rtç e p a y la ş a ra k u y g a r lık la r b eşiğ i A n a d o lu ’y u v e o n u n u z a k k ü l tü r le r in m ira sç ısı h a lk ın ı y a k ın d a n ta n ım ış tı. G izli k a lm ış d e ğ e rle ri is te r m ü zed e, is te r y e r a ltın d a ya d a ü s tü n d e olsu n a ra y ıp gün ışığ ın a ç ık a rm a k , b ir d o st im ecesi ü r ü n ü o la r a k çev i r ile r, film ler, a r a ş tır m a k ita p la r ı, tü r k ü le r o r ta y a k o y m a k , sözün kısası, d ü n y a m ız d ah a m a v i o lsu n d iv e e m e k h a rc a m a k o n u n yaşam b o y u tu ttu r d u ğ u b i r tü r k ü o lm u ş tu r. E yuboğ- l u ’n u n H a lik a rn a s B a lık ç ıs ı’nt a n a r a k söylediği şu söz k e n d isi için de g e ç e rlid ir: «Ne k a d a r u z ağ ız h âlâ ta b ia tta n b u n c a k ıla v u z la ra ve b u n c a gü zel s a b a h la ra ra ğ m e n ...» .
Aydınların Dramı
4 A ra lık 1972 g ü n ü , o r ta k d o stu m u z Vedat. G iinyol ile e v in d e y a p tığ ım ız z iy a re t son gö rü şm e m iz old u . K a lo rife r ra d y a tö r ü n ü n sıcak h a v a d a lg a sın a ç e v irttiğ i re n k li fırıld a k la rı b i ze g ö s te rirk e n , d ed esi H am d i B e y k a d ı’nın boş v a k itle r in d e f ır ıld a k la r y a p tığ ın ı b ilm iy o rd u m . « S u rn am e» film in i g ö rm em i cok fstem is. b ü y ü k a v g ıt çalışm ay ın ca k ü ç ü ğ ü n ü n a ra c ılığ ı ile N e m ru t D ağı film in i ilg iy le g ö rm ü ştü m . D ağ y o lu n d a k o n a k la d ık la rı b ir k ö y d en d ü ş ü n d ü r ü cü g ö rü n tü le r g e tirm iş ti d o st so fram ıza. O gün, M a d rit B ü y ü k e lç im izd e n aldığı b ir m e k tu p ta n « K a rag ö z ’ü n D ünyası» a d lı b elg esel film in in ödül k a za n d ığ ın ı ö ğ re n m işti. B u m u ş tu y u dost- la rıy le b ir lik te k u tla m ış tık . N e v a r k i. sevinci b ir ç elişk id e d ü ğ ü m le n iy o rd u : Bu çelişk i, tü m a y d ın la rın o r ta k çizgisivdi. A ydın «halk»! sev d ik çe, onu b a ş tacı e ttik ç e . «lıalk»a o ld u ğ u k a d a r «düzen»e d e te rs d ü ş ü y o rd u . S a b a h a ttin E y u b o ğ lu ’n u n , h e rk e s le rd e n çok b a y ra ğ a s a rıl m ası «hak» olan ta b u tu h a lk ç ı a y d ın la rın d r a m ını y e n id e n o rta y a k o y m u ş tu : C en aze n a m a zını k ıla n la rla ta b u tu n u M erk ezefen d i G ö m ü t lü ğ ü n e k a d a r iz le y e n le r a y rı d ü n y a la rın in sa n la rıy d ı. «D evlet» ise. b u d e ğ e rli e v lâ d ın ın ö lü m ü n ü u m u rsa m a m ış tı.
