Ankara Ecz. Fak. Der. 15. 58 (1985)
J, Fac. Pharm. Ankara 15. 58 (1985)
İ ç A n a d o l u B ö l g e s i n d e B ö b r e k T a ş l a r ı n a K a r ş ı K u l l a n ı l a n H a l k İ l a ç l a r ı
F o l k R e m e d i e s for R e n a l Stones U s e d i n Central A n a t o l i a R e g i o n
Sevgi ŞAR* Eriş ASİL*
ÖZET
Bu çalışmada İç A n a d o l u B ö l g e s i ' n d e b ö b r e k taşlarına karşı kul-lanılan halk ilaçları incelenmiştir. O r a l T r a d i s y o n T e k n i ğ i kullanılarak t o p l a n a n materyal üzerinde T ı p v e Eczacılık T a r i h i ile F a r m a k o g -n o z i Bilimleri açısı-nda-n d e ğ e r l e -n d i r m e l e r yapılmış, istatistik so-nuçlar elde edilerek k o n u tartışılmıştır.
Elde edilen sonuçlara g ö r e İç A n a d o l u Bölgesi'nde 17 d r o g d a n oluşan 16 ilaç b ö b r e k taşlarına karşı kullanılmaktadır. Bu 17 d r o ğ u n 15 tanesi bitkisel ve 2 tanesi hayvansal kaynaklıdır. 17 d r o g d a n 2 ta-nesi g ü n ü m ü z d e ilaç olarak m o d e r n t e d a v i d e kullanılmakta o l u p 15 tanesi tedaviden kaldırılmıştır.
SUMMARY
In this study, F o l k R e m e d i e s for renal stones w h i c h are used in Central A n a t o l i a R e g i o n have b e e n investigated. T h e materials w h i c h are c o l l e c t e d b y using O r a l T r a d i t i o n T h e c n i c have b e e n evaluated, s o m e statistical results o b t a i n e d a n d discussed f r o m the p o i n t of v i e w o f History o f M e d i c i n e a n d P h a r m a c y and P h a r m a c o g n o s y .
A c c o r d i n g to the results: 16 folk remedies for renal stones w h i c h are f o r m e d 17 drugs have b e e n b e i n g used in Central A n a t o l i a R e g i o n . Of these, 15 drugs are o b t a i n e d f r o m plants a n d 2 drugs are animal
Reaksiyona verildiği tarih: 17.4.1985
İç Anadolu Bölgesi'nde Böbrek Taşlarına Karşı Kullanılan.
originated. T w o of these 17 drugs are still used as r e m e d y in o u r times a n d 15 of t h e m are n o t used in m o d e r n therapy.
A n a h t a r K e l i m e l e r : İ ç A n a d o l u Bölgesi, B ö b r e k Taşları, H a l k İlacı.
B ö b r e k taşlarına bağlı kolikler ç o k sık rastlanan ve hastaya b ü y ü k ızdıraplar veren rahatsızlıklardır. K i m y a s a l yapıları farklılıklar gös-teren b ö b r e k taşları b a z e n k e n d i l i ğ i n d e n düşmekte b a z e n de operas-y o n l a alınmaları gerekmektedir. B ö b r e k koliklerinde h e k i m tavsioperas-ye- tavsiye-siyle kuvvetli ağrı kesici ve s p a z m ç ö z ü c ü l e r kullanıldığı gibi b a z ı halk ilaçlarının da sıklıkla kullanıldığı bilinmektedir.
B u çalışmada İ ç A n a d o l u Bölgesi'nde b ö b r e k taşlarına karşı kul-lanılan halk ilaçları ele alınmış ve b u n l a r ü z e r i n d e T ı p ve Eczacılık T a r i h i ile F a r m a k o g n o z i açısından i n c e l e m e l e r yapılmıştır.
A L A N Ç A L I Ş M A L A R I
M a t e r y a l v e M e t o d
Ç a l ı ş m a n ı n materyalini İ ç A n a d o l u Bölgesi'nde oturan halktan t o p l a n a n bilgiler oluşturmaktadır. M a t e r y a l i n toplanması için uygu-lanan y ö n t e m ise S a h a d a Folklor D e r l e m e Y ö n t e m l e r i n d e n en yaygını olarak bilinen O r a l T r a d i s y o n T e k n i ğ i d i r ( 1 5 ) . T e k n i ğ i n u y g u l a n -ması i ç i n özel K a y ı t F o r m l a r ı * geliştirilmiştir ( 2 8 ) . H a l k ilaçlarının yapısına giren a n c a k h e n ü z d r o g olarak belirlenmemiş olan bitki ve bitki kısımlarının L â t i n c e isimleri verilmemiştir.
İ ç A n a d o l u B ö l g e s i ' n d e B ö b r e k T a ş l a r ı n a K a r ş ı K u l l a n ı -lan H a l k İ l a ç l a r ı
1. Bir a v u ç mısır püskülü suda kaynatılır, süzülür, süzüntüden g ü n d e ü ç çay b a r d a ğ ı içilir.
2. Bir a v u ç arpa bir miktar suda kaynatılıp süzülür, bir g e c e soğukta bekletilir. Bu süzüntüden sabah akşam birer ç a y b a r d a ğ ı içilir.
*Araştırma ile ilgili formlar A . Ü . Eczacılık Fakültesi Eczacılık Tarihi ve İşletmeciliği Bilim Dalı Arşivi'ndedir.
60 Sevgi ŞAR, Eriş ASİL
3. Bir tutam söğüt y a p r a ğ ı bir b a r d a k sıcak suda 15 dakika bekletilir süzülür ve içilir.
4. 1 kg kereviz 2 kg suyla kaynatılır, süzülür, s ü z ü n t ü d e n g ü n d e bir ç a y b a r d a ğ ı içilir.
5. Bir t u t a m kekik bir b a r d a k sıcak suda 15 dakika bekletilir, süzülür, süzüntüden aç karına içilir.
6. Bir a v u ç a r d ı ç t o h u m u d ö v ü l ü r , bir miktar bal ile karıştırı-lır, sabahları aç karına birkaç kaşık yenir.
7. T a v u k taşlığı zarı yıkanır, kurutulur, d ö v ü l ü r ve g ü n d e bir kahve kaşığı içilir.
8. Bir t u t a m d ö v ü l m ü ş ısırgan o t u t o h u m u bir b a r d a k sıcak suda 10 dakika bekletilir, süzülür ve içilir.
9. Birer a v u ç mısır püskülü, arpa ve ayrıkotu kökü suda kaynatılır, süzülür, süzüntüden sabahları aç karına bir ç a y b a r -d a ğ ı içilir.
10. Bir a v u ç i ğ d e meyvası suda kaynatılır, süzülür, s ü z ü n t ü d e n g ü n d e bir ç a y b a r d a ğ ı içilir.
1 1 . Bir a v u ç kendir t o h u m u 1 kg sütte kaynatılır, süzülür, süzün-t ü d e n g ü n d e 3 defa birer f i n c a n içilir.
1 2 . Bir miktar b ö ğ ü r t l e n k ö k ü suda kaynatılır, süzülür, süzün-d e n sabahları aç karına birer f i n c a n içilir.
13. Bir t u t a m pelinotu bir b a r d a k sıcak suda 10 dakika bekletilir, süzülür, süzüntü aç karına içilir.
14. Bir a v u ç kiraz sapı bir litre suda kaynatılır, süzülür, süzüntü bir g e c e soğukta bekletildikten sonra sabah akşam birer f i n -c a n içilir.
1 5 . Aç karına bir ç a y kaşığı tere t o h u m u yenir.
16. Bir tutam p a p a t y a ç i ç e ğ i bir ç a y b a r d a ğ ı sıcak suda 10 daki-ka bekletilir, süzülür, süzüntü sabahları içilir.
İç Anadolu Bölgesi'nde Böbrek Taşlarına Karşı Kullanılan... 61 İ ç A n a d o l u B ö l g e s i ' n d e B ö b r e k T a ş l a r ı n a K a r ş ı K u l l a n ı l a n
H a l k İlaçlarının İ ç e r d i ğ i D r o g l a r ı n İ n c e l e n m e s i
A r d ı ç M e y v a s ı , F r u c t u s J u n i p e r i
B ö l g e d e d o ğ a l olarak yetişen Juniperus foetidissima, juniperus sabina ve juniperus oxycedrus (Cupressaceae) bitkilerinin kurutulmuş m e y v a -larıdır. Foetidissima meyvalarının halkın kullandığı tarzda kullanıldığına dair literatürde h e r h a n g i bir k a y d a rastlanmamıştır. J u n i -perus sabina bitkisinin dal uçları kullanılır ve e m e n a g o g etkilidir. D ü ş ü k d o z l a r d a uterus k a n a m a l a r ı n a karşı kullanılır. M e y v a l a r ı n kullanıldığına dair bir kayıt b u l u n m a m a k t a d ı r . Juniperus o x y c e d r u s ' un kullanılan kısmı ise o d u n u n d a n elde edilen katrandır ( 1 9 ) .
Eski M e z o p o t a m y a ' d a d r o g olarak kullanılan a r d ı ç t o h u m u ( 2 3 ) , D İ O S C O R İ D E S ' i n (16) eserinde d e kayıtlıdır.
A r d ı ç meyvasının E g e B ö l g e s i ' n d e halk arasında b ö b r e k k u m v e taşlarını düşürücü olarak kullanıldığı k a y d e d i l m e k t e ise de (24) bu etkiyi sağlayacağı tarafımızca şüphe ile karşılanmaktadır.
A r p a , F r u c t u s H o r d e i (28)
D r o ğ u n halkın kullandığı a m a ç l a kullanılışına literatürde rast-lanmamıştır.
A y r ı k o t u K ö k ü , R h i z o m a G r a m i n i s
İç A n a d o l u B ö l g e s i ' n d e d o ğ a l olarak yetişen Agropyrum repens ( G r a m i n e a e ) bitkisinin kurutulmuş rizomlarıdır. D r o ğ u n bileşiminde u ç u c u yağ, agropiren, müsilaj, Ca ve K tuzları, tritisin isimli ö z e l bir k a r b o n h i d r a t vardır (8, 19). 1930, 1940 ve 1948 T ü r k K o d e k s l e r i n e kayıtlı o l a n R h i z o m a G r a m i n i s ' i n diüretik etkisi bilinmektedir (6, 8, 19, 2 0 ) . B A Y T O P ( 8 ) , bu etkinin taşıdığı K tuzlarından ileri geldiğini bildirmektedir. Ç E L E B İ O Ğ L U ( 1 1 ) , ayrıkotunun depüratif, tonik ve diüretik olarak kullanıldığından bahsetmektedir.
Ç o k eski devirlerden beri tanınan ayrıkotu kökü, eski Mısır Ç a r şısında k u m ve taş d ü ş ü r ü c ü olarak satılırdı ( 2 5 ) . O s m a n l ı l a r ve A n a -d o l u Selçukluları -d e v r i n -d e k u m -d ü ş ü r ü c ü ve i-drar artırıcı olarak kul-lanıldığı bilinmektedir (2, 3 ) . E g e B ö l g e s i ' n d e halk arasında d a k u m d ü ş ü r ü c ü ve idrar artırıcı olarak kullanılmaktadır ( 2 4 ) .
62 Sevgi Ş A R , Eriş ASİL
D r o ğ u n idrar söktürücü etkisiyle m e k a n i k olarak b ö b r e k k u m v e taşlarının düşmesine y a r d ı m c ı o l a b i l e c e ğ i düşüncesindeyiz. Bu n e d e n -le halkın d r o ğ u bu a m a ç l a u y g u n olarak kullandığı söy-lenebilir.
Bal, M e l (4)
D r o ğ u n halkın kullandığı a m a ç l a kullanılışına literatürde rast-lanmamıştır.
B ö ğ ü r t l e n K ö k ü , R a d i x R u b i
İç A n a d o l u B ö l g e s i ' n d e d o ğ a l olarak yetişen Rubus ( R o s a c e a e ) türlerinin g ö l g e d e kurutulmuş kökleridir. Böğürtlen köklerinde tanen b u l u n m a k t a d ı r ( 1 1 ) . B ö ğ ü r t l e n i n kökleri ve meyvaları astrenjan ve tonik olarak kullanılmıştır (10, 11, 2 1 ) .
A n a d o l u Selçukluları ve O s m a n l ı l a r d e v r i n d e (2, 3) idrar artırıcı olarak kullanılan b ö ğ ü r t l e n kökü, eski Mısır Çarşısında aynı a m a ç i ç i n aranırdı ( 1 2 ) .
D r o ğ u n halk arasında b ö b r e k k u m v e taşlarını d ü ş ü r m e d e yarar sağlayacağı şüpheli g ö r ü l m e k t e d i r .
I s ı r g a n otu, H e r b a U r t i c a e
İç A n a d o l u Bölgesi'nde d o ğ a l olarak yetişen Urtica dioica ve Ur-tica urens ( U r t i c a c e a e ) bitkilerinin toprak üstü kısımlarıdır. D r o ğ u n bileşiminde histamin, f o r m i k asit, klorofil, urticosit, nitratlar (kalsi-y u m , p o t a s (kalsi-y u m ) b u l u n m a k t a d ı r (10, 11, 19). Eskiden bitkinin tü(kalsi-yleri i ç i n d e k i ö z e l yakıcı bir m a d d e o l a n formik asit nedeniyle kronik ra-hatsızlıklarda, dahilen iç o r g a n k a n a m a l a r ı n d a kan kesici olarak, haricen e g z e m a ve yaralarda kullanılmıştır ( 1 7 ) . Eskiden kanı iç o r g a n -l a r d a n çevreye çekmekte, r o m a t i z m a d a , siyatikte, saç d ö k ü -l m e -l e r i n d e ve b u r u n k a n a m a l a r ı n d a ısırgan o t u yapraklarından hazırlanan in-f ü z y o n u kullanılmaktaydı ( 7 ) . D r o ğ u n , diüretik, dépuratiin-f, antidiabe-tik, a n t i r o m a t i z m a l , astringen, hemostaantidiabe-tik, antianemik, k o l a g o g , stimülan, vazokonstriktör etkileri bilinmektedir (10, 11, 19, 2 1 ) .
Isırgan o t u ç o k eski d e v i r l e r d e n beri tanınan bir d r o g d u r . D İ O S C O R İ D E S ( 1 6 ) , d r o ğ u n a n t i r o m a t i z m a l , diüretik, e m e n a g o g v e h e -mostatik olarak kullanıldığından bahsetmektedir. O s m a n l ı l a r devrin-de (2) mayasılda, A n a d o l u Selçukluları d e v r i n d e (3) cilt
hastalıkların-İç Anadolu Bölgesi'nde Böbrek Taşlarına Karşı Kullanılan. 63
da kullanılmıştır. Eski Mısır Çarşısında h e m o r o i d tedavisi i ç i n ç o k satılan d r o g ( 1 2 ) , E g e Bölgesi halk h e k i m l i ğ i n d e sivilce, yara, kanser ve diğer b a z ı cilt hastalıklarında kullanılmaktadır ( 2 4 ) .
D r o ğ u n idrar söktürücü etkisiyle m e k a n i k olarak b ö b r e k k u m v e taşlarının düşmesine y a r d ı m c ı o l a b i l e c e ğ i düşüncesindeyiz. Bu n e d e n l e halkın d r o ğ u b u a m a ç l a u y g u n olarak kullandığı söylenebilir.
İ ğ d e M e y v a s ı , F r u s t u s E l e a g n i
İç A n a d o l u Bölgesi'nde kültürü yapılan Eleagnus angustifolia ( E l e a g n a c e a e ) bitkisinin meyvalarıdır.
D r o g , O s m a n l ı l a r d e v r i n d e öksürük kesici olarak kullanılmıştır ( 2 ) . S U C U ( 2 4 ) , i ğ d e yapraklarının E g e Bölgesi'nde halk arasında b ö b -rek k u m ve taşlarını düşürücü olarak kullanıldığını yazmaktadır.
D r o ğ u n , halkın kullandığı a l a n d a yarar sağlayacağı şüpheli gö-rülmektedir.
K e k i k O t u (4)
H a l k ı n " K e k i k O t u " adı v e r d i ğ i v e b ö b r e k taşlarına karşı kul-landığı bitkinin cins ve türü hakkında kesin bir bilgi sağlanmamıştır. Halk, t i m o l ve karvakrol'ün karakteristik kokusunun d u y u l d u ğ u her bitkiye " k e k i k " demektedir. A n c a k t i m o l ve karvakrolün halkın kul-landığı tarzda bir etkisi b i l i n m e m e k t e d i r . Bu n e d e n l e halkın "kekik o t u " olarak adlandırdığı bitkinin etkisi hakkında kesin bir görüş bildir-m e k bildir-m ü bildir-m k ü n değildir.
K e n d i r T o h u m u , F r u c t u s C a n n a b i s
Kayseri, Sivas, K o n y a , K ü t a h y a , A n t a l y a yörelerinde kültürü y a p ı l a n Cannabis sativa ( C a n n a b i n a c e a e ) bitkisinin meyvalarıdır. Bi-leşiminde protein, v i t a m i n K ve sabit y a ğ b u l u n m a k t a d ı r . Bitkinin dişi çiçekli dal u ç l a r ı n d a ( H e r b a C a n n a b i s ) u ç u c u y a ğ v e t e t r a h y d r o c a n n a -b i n o l ihtiva e d e n reçine -b u l u n m a k t a d ı r (7, 8, 19, 2 7 ) . Dişi çiçekli dal uçlarının salgıladığı reçineli m a d d e kurutularak uyuşturucu ve zehirli bir m a d d e o l a n esrar elde edilmektedir (7, 18, 19).
H e r b a C a n n a b i s merkezi sinir sistemine tesir e d e n bir yatıştırıcı v e uyuşturucudur ( 7 ) .
64 Sevgi Ş A R , Eriş ASİL
Eski ç a ğ l a r d a n beri tanınan d r o g , Sümerler z a m a n ı n d a kullanıl-mış o l u p , M e z o p o t a m y a K o d e k s i n d e kayıtlıdır ( 2 5 ) . Esrar o t u n u ilk defa narkotik olarak Çinli bir cerrah o l a n H u a - T u kullanmıştır ( 1 3 ) . D r o g , O s m a n l ı l a r d e v r i n d e (2) idrar artırıcı olarak kullanılmıştır.
D r o ğ u n bilinen y a p ı ve etkileri g ö z ö n ü n e alındığında halkın kul-landığı a l a n d a yarar sağlayacağı şüpheli görülmektedir.
K e r e v i z Y a p r a ğ ı , Folia A p i i
Apium graveolens ( U m b e l l i f e r a e ) bitkisinin yapraklarıdır. Bitkinin bileşiminde f l a v o n o i t , apiosid, a p i g e n o l heteroziti b u l u n m a k t a d ı r ( 1 0 ) . D r o ğ u n , e u p e p t i k ve taşıdığı A p i o s i d ' d e n d o l a y ı diüretik etkileri bilinmektedir (10, 2 1 ) .
D İ O S C O R İ D E S ( 1 6 ) , d r o ğ u n g ö z iltihaplarında v e m i d e y a n -m a l a r ı n d a kullanıldığından bahset-mektedir. İ B N İ S İ N A ' n ı n (22) d a kaydettiği d r o ğ u H İ P P O C R A T E S idrar söktürücü olarak tavsiye e d e r ( 5 ) .
D r o ğ u n idrar söktürücü etkisiyle m e k a n i k olarak b ö b r e k taş ve kumlarının düşmesine y a r d ı m c ı o l a b i l e c e ğ i düşüncesindeyiz. Bu ne-d e n l e halkın ne-d r o ğ u b u a m a ç l a u y g u n olarak kullanne-dığı söylenebilir.
K i r a z Sapı
İç A n a d o l u Bölgesi'nde kültürü y a p ı l a n Prunus avlum ( R o s a c e a e ) bitkisinin m e y v a saplarıdır. K i r a z sapının diüretik etkisi bilinmekte-dir ( 1 , 10, 2 1 ) .
D r o ğ u n idrar söktürücü etkisiyle m e k a n i k olarak b ö b r e k taş ve kumlarının düşmesine y a r d ı m c ı o l a b i l e c e ğ i düşüncesindeyiz. Bu ne-denle halkın d r o ğ u bu a m a ç l a u y g u n olarak kullandığı söylenebilir.
M ı s ı r P ü s k ü l ü , Stylus M a y d i s
İ ç A n a d o l u Bölgesi'nde kültürü yapılan
Zea mays
( G r a m i n e a e ) bitkisinin dişi çiçeklerinin kurutulmuş u z u n styluslarıdır. Mısır Püs-külü şekerler (glikoz, m a l t o z ) , sabit yağ, steroller, reçine, tanen, u ç u c u yağ, saponin, f l a v o n , k a r b o n hidratlar, tuzlar v e m u m ihtiva e t m e k -tedir (7, 8, 1 9 ) . 1930, 1940 ve 1948 T ü r k K o d e k s l e r i n e kayıtlı o l a n d r o g , eskiden idrar söktürücü, idrar yolları temizleyici ve taş d ü ş ü r ü c üİç Anadolu Bölgesi'nde Böbrek Taşlarına Karşı Kullanılan... 65
olarak i n f ü z y o n ve d e k o k s i y o n h a l i n d e kullanılmıştır ( 7 , 8, 19, 2 1 ) . A L T I N K U R T ( 1 ) , mısır püskülünün d o ğ a l diüretik olarak kullanıl-d ı ğ ı m kaykullanıl-detmektekullanıl-dir.
İ B N İ S İ N A ' n ı n (22) eserinde ilaç olarak kayıtlı o l a n d r o g , Os-manlılar d e v r i n d e (2) idrar söktürücü olarak kullanılmaktaydı. X I X y ü z y ı l d a M ı s ı r Çarşısında ç o k satılan d r o g ( 1 2 ) , E g e Bölgesi'nde halk arasında idrar artırıcı, b ö b r e k k u m ve taşlarını düşürücü olarak kul-lanılmaktadır ( 2 4 ) .
D r o ğ u n idrar söktürücü etkisiyle m e k a n i k olarak b ö b r e k taş ve kumlarının düşmesine y a r d ı m c ı o l a b i l e c e ğ i düşüncesindeyiz. Bu ne-denle halkın d r o ğ u b u a m a ç l a u y g u n olarak kullandığı söylenebilir.
P a p a t y a , F l o r e s C h a m o m i l l a e ( 2 8 )
D r o ğ u n bilinen yapısı ve etkileri g ö z ö n ü n e alındığında, halkın kullandığı a l a n d a yarar sağlayacağı şüpheli g ö r ü l m e k t e d i r .
Pelinotu, H e r b a A b s i n t h i i ( 2 8 )
D r o ğ u n bilinen yapısı v e etkileri g ö z ö n ü n e a l ı n d ı ğ ı n d a halkın kullandığı a l a n d a yarar sağlayacağı şüpheli g ö r ü l m e k t e d i r .
Söğüt Y a p r a ğ ı , Folia Salicis
İç A n a d o l u B ö l g e s i ' n d e d o ğ a l olarak yetişen Salix alba ( S a l i c a c e a e ) bitkisinin yapraklarıdır. Bitkinin kabuklarında tanen, reçine ve gliko-zit taşımaktadır (6, 7, 8 ) . K a b u k l a r ı n iştah açıcı, kabız, ateş düşürücü, kuvvetlendirici, a n t i r o m a t i z m a l , a n t i s p a z m o d i k , astringen etkileri bi-linmektedir (6, 7, 8, 9, 21, 2 6 ) .
Eski devirlerden beri kullanılmakta o l a n d r o ğ a , M . Ö . 78. y ü z yıla ait t ı b b î tabletlerde v e antik M ı s ı r ' d a rastlanmıştır ( 5 ) . D İ O S -C O R İ D E S ( 1 6 ) , t e d a v i d e söğüt yaprağını kullandığını bildirmekte-dir. O s m a n l ı l a r d e v r i n d e (2) e g z e m a d a kullanılmıştır.
D r o ğ u n halk arasında kullanıldığı a l a n d a yarar sağlayacağı şüp-heli görülmektedir.
T a v u k T a ş l ı ğ ı Z a r ı
T a v u k t a , halk d i l i n d e " t a ş l ı c a " adıyla anılan a d a l i m i d e n i n mu-kozası, b o y n u z gibi sert, k o y u renkli ve uzunlamasına d ü r ü m l ü d ü r .
66 Sevgi Ş A R , Eriş ASİL
Bu m u k o z a n ı n dış y ü z ü boynuzlaşmış, h o m o j e n ve sert b i r t a b a k a ile örtülüdür. Bu sert tabaka, m u k o z a içerisindeki bezler tarafından ya-pılan salgının, m o d i f i y e olarak sertleşmesi neticesinde m e y d a n a gel-miştir ( 1 4 ) .
T a v u k taşlığı zarı üzerinde çalışmalar d e v a m etmektedir. Bu ned e n l e halkın kullannedığı a l a n ned a yarar sağlayıp s a ğ l a m a y a c a ğ ı k o n u -s u n d a karar verilememiştir.
T e r e T o h u m u (4)
D r o ğ u n halkın kullandığı alanda yarar sağlayacağı şüpheli gö-rülmektedir.
SONUÇ ve TARTIŞMA
Bu araştırmada İç A n a d o l u Bölgesi'nde halk arasında b ö b r e k taşlarına karşı 16 ilaç terkibinin kullanıldığı saptanmıştır. Bu ilaçlar 17 d r o g d a n yapılmaktadır. B ö b r e k taşlarına karşı kullanılan halk i l a ç -ları b ö l g e d e kullanıldığı saptanan t ü m halk ilaç-larının (926 adet) % 1.73 ü n ü oluşturmaktadır*.
Bu 17 d r o g d a n
15 tanesi bitkisel
2 tanesi hayvansal kaynaklıdır. * Bu b i t k i l e r d e n :
8 tanesi b ö l g e d e d o ğ a l olarak yetişmekte, 6 tanesinin b ö l g e d e kültürü yapılmakta,
1 tanesinin y ö r e dışında h e m kültürü y a p ı l m a k t a h e m de d o ğ a l olarak yetişmektedir.
17 d r o g d a n , 2 tanesi g ü n ü m ü z d e ilaç olarak kullanıl-makta, 15 tanesi ise ilaç olarak kullanılmamaktadır. Bu araştırmada halk arasında b ö b r e k taşlarına karşı kullanıldığı saptanan d r o g l a r ı n p e k ç o ğ u eski devirlerden beri bilinmekte ve klasik yazarlarca i l a ç olarak kaydedilmektedir.
H a l k ı n ilaç olarak kullandığı 17 d r o g d a n 6 tanesi bilinen etkileri-ne u y g u n olarak kullanılmaktadır. 11 taetkileri-nesinin ise kimyasal yapıları
*Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Eczacılık İşletmeciliği ve Tarihi Bilim Dalı Arşivi.
İç Anadolu Bölgesi'nde Böbrek Taşlarına Karşı Kullanılan. 67
ve b i l i n e n etkileri dikkate a l ı n d ı ğ ı n d a b ö b r e k k u m ve taşlarını d ü ş ü -r ü c ü etki sağlamala-rını ş ü p h e y l e ka-rşılamaktayız.
H a l k arasında kullanılışlarını u y g u n olarak n i t e l e d i ğ i m i z d r o g -ların hepsi diüretik etkili d r o g l a r d ı r . Bu d r o g l a r diüretik etkileri ile m e k a n i k olarak b ö b r e k taş ve k u m l a r ı n ı n sürüklenmelerine ve d ü ş -m e l e r i n e y a r d ı -m c ı o l a b i l -m e k t e d i r . D r o g l a r ı n etkilerini siste-mik bir etki olarak n i t e l e m e k m ü m k ü n d e ğ i l d i r . E ğ e r b u d r o g l a r ı n g e r ç e k t e n b ö b r e k taşlarını d ü ş ü r ü c ü etkileri olsaydı g ü n ü m ü z d e b ö b r e k sancısı çeken hasta k a l m a z d ı .
LİTERATÜR
1- Altınkurt, O., Farmakoloji (I), Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara (1981). 2- Asil, E., Osmanlı Saray Eczacılığı ve Osmanlılar Devrinde Kullanılan Drogların
Farmakoloji ve Farmakognozi Yönünden İfade Ettiği Değerler (Doktora Tezi), A . Ü . Eczacılık Fakültesi, Ankara (1974).
3- Asil, E., Anadolu Selçukluları Devri T ı p ve Eczacılık Kurumu (Doçentlik Tezi), Ankara (1979).
4- Asil, E., Tanker, M., Şar, S., İç Anadolu Bölgesi'nde Baş Ağrılarına Karşı Kullanılan Halk İlaçları, Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Mecmuası, 14 (1), 67-80 (1984). 5- Baylav, N., Eczacılık Tarihi, Yörük Matbaası, İstanbul (1968).
6- Baytop, A., Farmasötik Botanik, Baha Matbaası, İstanbul (1977).
7- Baytop, T., Türkiye'nin Tıbbi ve Zehirli Bitkileri, İsmail Akgün Matbaası, İstabul (1963).
8- Baytop, T., Farmakognoziye Giriş, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul (1966). 9- Baytop, T., Farmakognozi Ders Kitabı (2), Baha Matbaası, İstanbul (1971). 10- Bezanger Beauquesne, L., Pınkas, M., Torck, M., Les Plantes Dans la
Thera-peutique Moderne, Editör: Maloine S.A. 27, ruede l'Ecole de Medicine, 75006 Paris (1975).
11- Çelebioglu, S., Farmakognozi Repetitorium, Çelik Cilt Matbaası, İstanbul (1963). 12- Demirhan, A., Mısır Çarşısı Drogları (Doktora Tezi), Sermet Matbaası, İstanbul
(1975).
13- Demirhan, A., Geçmişte ve Günümüzde Esrar, İ. Ü. İstanbul Tıp Fakültesi Mecmuası, 42 (79), İstanbul (1979).
14- Erençin, Z., Özel Histoloji (Mikroskopik Anatomi), Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara (1971).
68 Sevgi Ş A R , Eriş ASİL.
15- Goldstein, K.S., Sahada Folklor Derleme Metodları (Çev. Ahmet E. Uysal), Baş-bakanlık Basımevi, Ankara (1977).
16- Gunther, R.T., The Greek Herbal of Dioscorides, Hafner Publishing Co, New York (1959).
17- Güley, M., Samsun ve Trabzon Bölgesi Tıbbi ve Zehirli Bitkilerden Başlıcalarının Farmakodinamik Etkileri ve Tedavideki Önemleri (Doktora Tezi), A . Ü . Basımevi, Ankara (1953).
18- Güven, K.C., Tıbbi Formüler, İstanbul (1979).
19- Karamanoğlu, K., Farmasötik Botanik Ders Kitabı, A . Ü . Ecz. Fak. Yayınları, Sayı: 24, Ankara (1973).
20- Perrot, E., Paris, R., Les plantes Medicinales (I) Presses Unıversıtaıres de France (1971).
21-Perrot, E., Paris, R., Les plantes Medicinales (2), Presses Unıvesıtaıres de France (1971).
22- Said, H.M., Al- Birunî's Book on Pharmacy and Materia Medica, Hamdard National Foundation, Pakistan, Karachi (1973).
23- Sigerıst, H.E., A History of Medicine, Oxford University Press, New York (1951). 24- Sucu, İ., Ege Bölgesi Halk İlaçları ve Bu İlaçlardaki Drogların Farmakognozik
İnce-lenmesi (Doktora Tezi), Ankara (1978).
25- Şehsuvaroğlu, B.N., Eczacılık Tarihi Dersleri, Hüsnütabiat Matbaası, İstanbul (1970). 26- Tanker, M . , Tanker, N., Farmakognozi (I), Özışık Matbaası, İstanbul (1973). 27- Tanker, M., Tanker. N., Farmakognozi Cilt 2, Reman Matbaası, İstanbul (1976). 28- Tanker, M., Asil, E., Şar, S., İç Anadolu Bölgesi'nde Ateş Düşürücü Olarak
Kulla-nılan Halk İlaçlan, Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Mecmuası, 13 (1,2), 193-205 (1983).
