Tu¤ba SOLMAZ
Selçuk Üniversitesi, Konya Sa¤l›k Yüksekokulu, Halk Sa¤l›¤› Hemflireli¤i KONYA Tlf: 0356 212 09 07 e-posta: tuba13solmaz@yahoo.com Gelifl Tarihi: 18/07/2008 (Received) Kabul Tarihi: 04/10/2008 (Accepted) ‹letiflim (Correspondance) Tu¤ba SOLMAZ Belgin AKIN
MEDICATION USE AND ABILITY OF
SELF-MEDICATION USE IN ELDERLY LIVING AT HOME
EVDE YAfiAYAN YAfiLILARDA ‹LAÇ
KULLANIMI VE KEND‹ KEND‹NE ‹LAÇ
KULLANIM YET‹S‹
Ö
ZGirifl: Çal›flman›n amac›, evde yaflayan yafll›larda ilaç kullan›m özellikleri ve kendi kendine ilaç
kullan›m yetisini incelemektir.
Gereç ve Yöntem: Rastgele seçilen, 65 yafl ve üzerinde, kronik hastal›¤› olan ve
araflt›rma-ya kat›lmay› kabul eden 239 araflt›rma-yafll› çal›flmaaraflt›rma-ya al›nm›flt›r. Verilerin toplanmas›nda bir anket formu, il-kokul ve daha fazla e¤itimliler için Standardize Mini Mental Test (SMMT), e¤itimsizler için Stan-dardize Mini Mental Test (SMMT_E) ve K›sa Yetiyitimi Anketi (KYA) kullan›lm›flt›r. ‹statistiksel ana-lizler için Ki Kare testi ve lojistik regresyon analizi kullan›lm›flt›r.
Bulgular: ‹leri yaflta, düflük e¤itimli, dul, yaln›z yaflayan, yard›m edecek kimsesi olmayan ve
ekonomik durumu kötü olan yafll›lar›n ilaç kullan›m›nda daha fazla sorun oldu¤u saptanm›flt›r (p<0.05). Kronik hastal›k say›s› ve kullan›lan ilaç say›s›n›n fazla olmas›, ilaçlar›n›n kullan›m amac› ve yan etkisi konusunda bilgi sahibi olmama, verilen bilgiyi yeterli bulmama, fiziksel, sosyal ve ay-n› zamanda biliflsel yetersizlik kendi kendine ilaç kullanma yetisinde önemli faktörler olarak belir-lenmifltir (p<0.05).
Sonuç: Evde yaflayan yafll› bireylerde kendi kendine ilaç kullan›m›nda yetersizlik yayg›nd›r.
Özellikle fiziksel ve sosyal yönden yeti yitimi olan, ilaç kullan›m›nda yard›mc›s› ve yeterli bilgisi olmayan ileri yafltaki bireyler ilaç kullan›m hatalar› ve buna ba¤l› olas› sorunlar yönünden daha yak›ndan izlenmelidir.
Anahtar sözcükler: Yafll›, Polifarmasi, ‹laç kullan›m yetisi, Biliflsel yetiyitimi, Fiziksel-sosyal
yetiyitimi.
A
BSTRACTIntroduction: The aim of the study was to examine the self-medication use ability and also
characteristics of medication use of elders who live in their home.
Materials and Method: IRandomly selected 239 elders who are 65 years and older having
at least one chronic diseases and accepted to join the study were included in study. A question-naire, Standardised Mini-mental Test for having primary or more education level and another Standardised Mini-mental Test for having no education, and Brief Disability Questionnaire were used to collect data. Chi-Square test and logistic regression analysis were used for statistical analyses.
Results: The elders who have low educational level, widowed, living alone, not having a
per-son for assistance, economically in bad situation had more problems in medication use (p<0.05). According to the study results the important factors in self-medication use ability were number of chronic disease, number of drugs used, not having enough knowledge about the medicine and its side effects, not satisfied with given knowledge, having physical and social, and also cog-nitive disability (p<0.05).
Conclusion: Inability with self-medication use is common among older people living at
home. The elders who are physically and socially disabled, not having assistance for medication use, and not having necessary knowledge about medication use should be followed more close-ly for having problem in self-medication use and related problems.
Key words: Elderly, Polypharmacy, Medication use ability, Cognitive disability, Physical and
G
‹R‹fi‹
nsan ömrünün uzamas› ve bunun sonucu olarak yafll› nüfu-sun artmas› nedeniyle yafll› nüfusa iliflkin sorunlar günü-müzde say› olarak daha fazla önem kazanm›flt›r (1,2). Yafll›lar-daki en önemli sa¤l›k sorunlar›ndan birisinin birden fazla has-tal›¤›n bir arada bulunmas› oldu¤u bilinmektedir (3-5). Ül-kemizde 65 yafl ve üzerindeki kiflilerin %90’›nda genellikle bir kronik hastal›k, %35’inde iki, %23’ünde üç ve %14‘ünde dört veya daha fazla kronik hastal›¤›n bir arada bulundu¤u bildirilmektedir (6). Yafll›larda s›k rastlanan birden fazla kro-nik hastal›k ve sorun ise çok say›da ilaç kullan›m›na yol aç-maktad›r (6-11).Epidemiyolojik çal›flmalar yafll› nüfusta çoklu ilaç kullan›-m›n›n genç nüfusa göre 3-4 kat fazla oldu¤unu ortaya koy-makta ve bu durum istenmeyen ilaç etkileri kadar ilaç etkile-flim riskini de art›rmaktad›r (7,12-17). Çoklu ilaç kullan›m›-na ba¤l› olarak yafll›larda hastal›k ve ölüm gibi önemli sonuç-lar görülebilmektedir (18,19). Bu durum sa¤l›k kurumsonuç-lar›n- kurumlar›n-da gereksiz yere kullan›lmas›na neden olarak sa¤l›k bak›m sis-temine yük getirmekte (20) ve yüksek maliyetlere yol açmak-tad›r (21). Yafll›larda birden fazla hastal›k olmas› ve farkl› te-davi yöntemlerinin birlikte kullan›lmas›n›n di¤er önemli so-nucu biliflsel ve fonksiyonel kapasitenin azalmas› ve buna ba¤-l› olarak ilaç kullan›m›nda uyum sorunlar› yaflanabilmesidir (22).
Kronik hastal›¤› olan yafll› bireyler ilaç tedavilerini genel-likle evde sürdürmektedir. Yafll›larda ilaçlar›n farmakokineti-¤i ve farmakodinamifarmakokineti-¤indeki defarmakokineti-¤ifliklikler, birden fazla ilaç kullan›m›, rastgele ilaç kullanman›n yayg›nl›¤› ileri yaflta du-yusal fonksiyonlarda azalma nedeniyle ilaçlar›n hat›rda tutu-lamamas›, ilaç tedavisinin önemini anlamama, önemsememe, bulant›, kusma gibi yan etkiler nedeniyle yafll›lar yanl›fl doz-larda veya yanl›fl zamanda ilaç kullanabilmektedir (18,23).
Yafll›larda kendi kendine ilaç kullan›m becerisini gelifltir-meye yönelik programlar yafll› birey ve yak›nlar› ile hekim ve hemflire aras›nda iyi bir iletiflimi gerektirir (13). Kullan›lacak ilaçlar›n kar›flmas›n› ve uygunsuz kullan›m› önlemek için ilaç uyum listesine ya da bireysellefltirilmifl düzenlemelerin (eti-ketleme gibi) yap›lmas›na gereksinim vard›r. Bu uygulamalar yafll›n›n tedavisine kat›l›m›n› ve ba¤›ms›zl›¤›n› art›rman›n yan›nda, bireysellefltirilmifl hasta bak›m› ve hasta e¤itimi yö-nünden sistematik bir yap› oluflturulmas›na da katk› sa¤laya-bilmektedir (19).
Uluslararas› Hemflireler Birli¤i (ICN) 1992 y›l›nda “Sa¤-l›kl› Yafllanma” temas›n› gündeme getirmifltir. Bu bak›fl aç›-s›na göre hemflirelik yafll› bireyin ba¤›ms›zl›¤›n› sürdürme-sinde yard›mc› olma, kendi kendine bak›m›n› destekleme ve yafll›lar›n yaflam kalitesini yükseltmeyi amaçlamaktad›r (24).
Hemflireler, hastalar için temel bilgi kayna¤› ve rehber kiflilerdir. Yafll› bireylerin kulland›¤› ilaçlar› bilmek, kullan-may› ö¤retmek ve evde gereksiz ilaç bulundurulmas›n› önle-mek yafll› bak›m›nda hemflirenin temel sorumluluklar›ndan-d›r (25). Özellikle birinci basamakta; yafll›lar›n ilaç kullan›m özellikleri ve kendi kendine ilaç kullan›m yetisini de¤erlen-dirmeye yönelik olarak, ev ziyaretleri ile yafll› bireyi ve yafla-d›¤› çevreyi tan›ma olana¤› olan hemflirenin yafll› bireylerde ilaç kullan›m›na iliflkin yap›lan hatalar› önleme, erken dö-nemde fark etme ve gerekli önlemleri alma f›rsat› vard›r. Böy-lece yafll› bireylerde yanl›fl ilaç kullan›m›na ba¤l› sorunlar› ön-leme ve azaltma sa¤lanabilece¤i düflünülmektedir. Çal›flma-n›n amac›; Sivas ili Kad›burhanettin Sa¤l›k Oca¤› Bölgesi’nde evinde yaflayan yafll› bireylerin ilaç kullan›m özellikleri ve kendi kendine ilaç kullan›m yetisini de¤erlendirmektir.
G
EREÇ VEY
ÖNTEMB
u çal›flma kesitsel tipte bir araflt›rmad›r. Çal›flma 1 Mart-30 May›s 2007 tarihleri aras›nda, Sivas merkez Kad›bur-hanettin Sa¤l›k Oca¤› bölgesinde yürütülmüfltür. Araflt›rma-n›n evrenini sa¤l›k oca¤› bölgesinde evinde yaflayan 1144 olan yafll› oluflturmufltur (2006 y›l› sa¤l›k oca¤› kay›tlar›). Örnek büyüklü¤ünün belirlenmesinde toplumda yafll› bireylerde ilaç kullan›m›na uyum sorunlar›n› yaflama yüzdesi olarak 83 (26) al›nm›fl ve n=N.t2.p.q /d2.(N-1) + t2.p.q formülündenyarar-lan›lm›flt›r (27). Alfa (0.05) sonsuz serbestlik derecesindeki t de¤eri olan 1.96 al›nm›fl ve sapma miktar› d= 0.04 seçilmifl-tir. Örnek seçiminde yafll› bireylere ait ETF kartlar› birer dos-ya kabul edilerek rastgele bir seçme yöntemi olan Sistematik Örnekleme Yöntemi kullan›lm›flt›r (27). Her 4 (N/n) ( 1144/264=4.3) dosya da bir dosya rastgele seçilerek 264 yafl-l› tespit edilmifltir. Örne¤e seçilen 264 yaflyafl-l›dan 25’i kronik hastal›¤› olmamas› nedeni ile örnekten ç›kar›lm›fl ve 65 yafl ve üzerinde, kronik hastal›¤› olan, son bir ayd›r kulland›¤› en az bir ilaç bulunan, verilerin toplanmas›n› engelleyebilecek ile-tiflim sorunu (iflitme bozuklu¤u, konuflma bozuklu¤u, men-tal) olmayan ve araflt›rmaya kat›lmay› kabul eden 239 yafll› araflt›rman›n örne¤ini oluflturmufltur.
Araflt›rmac› taraf›ndan literatüre dayal› olarak haz›rlanan (4,5,7,8,19,22,28-33) anket formunda; bireye özgü tan›mla-y›c› bilgiler, sa¤l›k durumu, ilaç kullan›m özellikleri ve ilaç kullan›m›n› etkileyen bilgi, beceri ve destek kaynaklar›na ilifl-kin sorular yer almaktad›r. Yafll›lar›n biliflsel durumunu de-¤erlendirmede araflt›rma bulgular›n›n güvenilirli¤ini sa¤la-mak amac›yla e¤itim düzeyine göre iki farkl› Mini Mental Test uygulanm›flt›r. ‹lkokul ve daha ileri e¤itimi olan yafll›
bi-reyler için “Standardize Mini Mental Test (SMMT)” (34), okur-yazar olmayan ve ilkokulu bitirmemifl yafll›lar için “E¤i-timsizler ‹çin Mini Mental Test (SMMT-E)” (35) kullan›lm›fl-t›r. Yafll›lar›n fiziksel ve sosyal yeti durumlar›n› de¤erlendir-mek amac›yla da “K›sa Yetiyitimi Anketi (KYA)” (36) kulla-n›lm›flt›r.
‹laç kullan›m yetisi ile ilgili befl soru yöneltilmifltir.
“‹la-c›n›z› almay› hiç unuttu¤unuz olur mu? ‹la“‹la-c›n›z› alma zama-n›n›z konusunda özensiz (zaman›nda almad›¤›n›z) davrand›¤›-n›z olur mu? ‹lac›davrand›¤›-n›z› doktorun önerdi¤i dozda (adet ya da ka-fl›k vs. ölçüsü) al›yor musunuz? Kendinizi iyi hissetti¤iniz za-manlarda doktora sormadan ilac›n›z› almad›¤›n›z olur mu? ‹lac›n›z› ald›¤›n›zda kendinizi kötü hissederseniz doktorunu-za sormadan ilac›n›z› almay› b›rakt›¤›n›z olur mu?.” ‹laç kul-lan›m› ile ilgili yöneltilen bu sorulara dayanarak, hiç hatal› davran›fl› olmayanlar “ilaç kullan›m yetisinde sorun yok”, bir ya da daha fazla hatal› davran›fl› olanlar “ilaç kullan›m yetisin-de sorun var” olarak yetisin-de¤erlendirilmifltir.
Çal›flma öncesi Selçuk Üniversitesi T›p Fakültesi etik ku-rul onay› al›nm›flt›r. Sivas il Sa¤l›k Müdürlü¤ü’nden yaz›l› izin ve çal›flmaya kat›lan yafll›lara aç›klama yap›larak sözlü onamlar› al›nm›flt›r. Veriler araflt›rmac› taraf›ndan ev ziyaret-leri ile bireylerle yüz yüze görüflülerek toplanm›flt›r. Yafll› bi-reylerin en az bir ayd›r kulland›¤› ilaçlar araflt›rmac› taraf›n-dan görülerek de¤erlendirilmifltir.
Araflt›rman›n istatistiksel analizleri SPSS 10.0 paket prog-ram›nda yap›lm›flt›r. Verilerin analizinde; ortalama, yüzdelik da¤›l›m ve Ki-kare testi kullan›lm›flt›r. ‹laç kullan›m yetisi için risk faktörlerinin belirlenmesinde logistik regresyon ana-lizinden yararlan›lm›flt›r. Logistik regresyona ba¤›ml› de¤ifl-ken olarak ilaç kullan›m yetisi al›n›rde¤ifl-ken, ba¤›ms›z de¤iflde¤ifl-ken olarak ki-kare testinde ilaç kullan›m yetisi ile iliflkili bulunan de¤iflkenler (yafl, e¤itim, medeni durum, birlikte yaflan›lan ki-fli, ilaç kullan›m›nda yard›m alaca¤› kiki-fli, düzenli ayl›k gelir, alg›lanan ekonomik durum, kronik hastal›k ve kullan›lan ilaç say›s›, verilen bilgiyi yeterli bulma durumu, ilaçlar›n›n kulla-n›m amac›n› ve yan etkisini bilme durumu, fiziksel ve sosyal yetiyitimi durumu, SMMT_E’ye göre belirlenen biliflsel bo-zukluk durumu) al›nm›flt›r. ‹statistiksel analizler sonucu elde edilen sonuçlar›n önem kontrolünde tek yönlü p de¤eri kulla-n›lm›flt›r ve p de¤eri 0.05’in alt›nda olanlar önemli kabul edilmifltir.
B
ULGULARY
afll›lar›n %44.8’i 65- 69 yafl grubundad›r, %50.6’s› er-kektir ve ço¤unlu¤u (%69.4) yazar de¤il ya da okur-yazar ama okula gitmemifltir, %53.1’i evlidir ve %67.8’i efliya da çocuklar› ile beraber yaflamaktad›r. Yafll›lar›n %89.1’inin sa¤l›k güvencesi, %53.1’inin düzenli ayl›k geliri vard›r ve %47.7’si ayl›k gelirini orta düzey olarak ifade et-mektedir. Araflt›rma grubunda yer alan yafll›lar›n %46.5’i üç ve daha fazla ilaç kullanmaktad›r ve ilk s›ray› (%42.2) antihi-pertansif ilaçlar oluflturmaktad›r. Yafll›lar›n reçete edilen ilaç-larla ilgili yaflad›klar› yan etkiler de¤erlendirildi¤inde; %90.8’inin kulland›¤› ilaca ba¤l› yan etki yaflad›¤› ve ilk s›-ray› (%61.3) mide flikayetlerinin oluflturdu¤u belirlenmifltir. Yafll›lar›n %19.2’sinin doktor reçetesi d›fl›nda baflkalar›n›n
Tablo 1— Yafll›lar›n ilaç kullan›m›na iliflkin bilgi, beceri ve destek
kaynaklar›n›n da¤›l›m›
Say› % ‹laçlar›n kullan›m amac›n› bilme (n=239)
Evet 166 69.5
Hay›r 73 30.5
Yan etkilerini bilme (n=239)
Bütün yan etkilerini biliyor 10 4.2
Baz› yan etkilerini biliyor 75 31.4
Yan etkilerini bilmiyor 154 64.4
Son kullanma tarihini kontrol etme (n=239)
Evet 88 36.8
Hay›r 151 63.2
Prospektüs okuma (n=239)
Evet 46 19.2
Hay›r 193 80.8
Prospektüs okumama nedenleri (n=193)
Yaz›lan ifadeleri anlamama 150 77.7
Görme problemi 25 13.0
Okumaya gerek duymama 18 9.3
Kullan›lan ilaçla ilgili bilgi alma (n=239)
Evet 208 87.0
Hay›r 31 13.0
Bilgi al›nan kifli (n=208)
Hekim 135 64.9
Hemflire 36 17.3
Eczac› 37 17.8
Verilen bilgiyi anlama durumu (n=208)
Evet 183 88.0
Hay›r 25 12.0
Verilen bilgiyi yeterli bulma durumu (n=208)
Evet 121 58.2
Hay›r 87 41.8
‹laç kullan›m›nda yard›m alaca¤› kifli (n=239)
Var 114 47.7
önerisiyle ilaç kulland›¤›, %54.4’ünün ise reçete edilen ilaçla-r›n› düzenli kullanmad›¤›, reçete edilen ilaçlar› kullanmama nedenlerinin ço¤unlukla (%51.5) ilaçlar›n yarar›n› görmedi-¤ini düflünmesi oldu¤u ve kulland›¤› ilaca ba¤l› yan etki ya-flayan yafll›lar›n ço¤unlu¤unun çözüm olarak kulland›¤› ilac› b›rakt›¤› saptanm›flt›r.
Yafll›lar›n ço¤unlu¤unun; ilaçlar›n›n kullan›m amac›n› bildi¤i (%69.5), ancak yan etkilerini bilmedi¤i (%64.4), son kullanma tarihini kontrol etmedi¤i (%63.2), prospektüs oku-mad›¤› (%80.8) ve ço¤unlu¤unun prospektüste yaz›lanlar› anlamad›¤› (%77.7) ya da göremedi¤i (%13.0) belirlenmifltir. Yafll›lar›n ilaç kullan›m›na iliflkin destek kaynaklar›n›n da¤›-l›m› de¤erlendirildi¤inde; %87.0’sinin kullan›lan ilaçla ilgili bilgi ald›¤›, ço¤unlu¤unun (%64.9) verilen bilgiyi hekimden ald›¤›, %88.0’inin verilen bilgiyi anlad›¤› ve %58.2’sinin ye-terli buldu¤u, %52.3’ünün ise ilaç kullan›m›nda yard›m ala-ca¤› bir yak›n› olmad›¤› bulunmufltur (Tablo 1).
Yafll›lar›n %77.0’sinin ilaç kullan›m yetisinde sorun var-d›r. ‹laç kullan›m›na yetisine iliflkin sorun alanlar› de¤erlen-dirildi¤inde; kendisini hastal›kla ilgili iyi hissetti¤i zaman-larda doktora sormadan ilac›n› b›rakma (%72.0), ilaç almay› unutma (%70.7), kendisini ilaca ba¤l› kötü hissetti¤i zaman-larda doktora sormadan ilac›n› almay› b›rakma (%69.0), ilaç-lar› alma konusunda özensiz davranma (%63.5) ve ilaçilaç-lar› doktorun önerdi¤i dozda almama (%58.6) fleklinde s›raland›-¤› görülmektedir.
Yafll›lar›n ilaç kullan›m yetisinin sosyodemografik ve eko-nomik özelliklere göre da¤›l›m› inceledi¤inde (Tablo 2); ileri yaflta, düflük e¤itimli, dul, yaln›z yaflayan ve ilaç kullan›m›n-da yard›m alaca¤› birisi bulunmayan, düzenli ayl›k geliri ol-mayan ve ekonomik durumunu kötü olarak alg›layan yafll›la-r›n ilaç kullan›m yetisinde daha fazla sorun yaflad›¤› (p<0.001, 0.01, 0.05) ve cinsiyetin ilaç kullan›m yetisi ile iliflkili olmad›¤› belirlenmifltir (p>0.05).
Yafll›lar›n tamam›nda fiziksel-sosyal yetiyitimi sorunu vard›r. Yetiyitimi düzeyi; %28.9’unda orta ve %65.2’sinde de a¤›r düzeydedir. Yetiyitimi ile ilgili olarak ayr›ca yafll›lar›n son bir ay içinde günlük ifllerini ortalama 10.6±4.4 gün ak-satt›klar› ve ortalama 6.5±4.1 günlerini hastal›k ya da yara-lanma nedeni ile yatakta geçirdikleri saptanm›flt›r. Hiç e¤iti-mi olmayan ya da birkaç y›l okula gidip ilkokul diplomas› ol-mayan yafll›lar›n biliflsel yetiyitimi sorunu %77.1’inde orta ve %10.2’sinde de a¤›r düzeydedir. SMMT_ E’den ald›klar› or-talama puan 17.9± 4.0 bulunmufltur. ‹lkokul ve daha ileri e¤itimi olan yafll›lar›n biliflsel yetiyitimi sorunu %23.3’ünde hafif ve %61.6’s›nda ise orta düzeydedir. SMMT’den ald›kla-r› ortalama puan 21.74±2.55 bulunmufltur.
Yafll›lar›n ilaç kullan›m yetisinin fiziksel-sosyal yetiyitimi durumu ve biliflsel bozukluk yönünden da¤›l›m› incelendi-¤inde; fiziksel ve sosyal yeti durumu (KYA) a¤›r düzeyde olanlar ve biliflsel bozukluk düzeyi (SMMT_E) orta ya da a¤›r düzeyde olan e¤itimsizlerin ilaç kullan›m yetisinde daha faz-la sorun yaflad›¤›, ilkokul ve daha üzeri e¤itimli yafll›faz-larda ise biliflsel bozukluk düzeyinin (SMMT) önemli bir faktör olma-d›¤› saptanm›flt›r. Kronik hastal›k say›s› iki ve daha fazla ve kullan›lan ilaç say›s›n›n üç ve daha fazla olmas›, ilaçlar›n kul-lan›m amac› ve yan etkisi konusunda bilgi sahibi olmama,
ve-Tablo 2— Yafll›lar›n ilaç kullan›m yetisinin sosyodemografik ve
sosyoekonomik özelliklere göre da¤›l›m›
Sosyodemografik- ‹laç Kullan›m Yetisinde ekonomik Özellikler Var Sorun Yok
Say› (%)* Say› (%)* p Yafl Grubu 0.001 65-69 70(65.4) 37(34.6) 70-74 58(81.7) 13(18.3) 75 ve üzeri 56(91.8) 5(8.2) Cinsiyet 0.795 Erkek 94(77.7) 27(22.3) Kad›n 90(76.3) 28(23.7) Ö¤renim Durumu 0.022 Okur-yazar de¤il 102(84.3) 19(15.7) Okur-yazar 33(71.7) 13(28.3) ‹lkokul ve üzeri 49(68.1) 23(31.9) Medeni Durum 0.037 Evli 91(71.7) 36(28.3) Dul 93(83.0) 19(17.0)
Birlikte Yaflad›¤› Kifli 0.011
Yaln›z 67(87.0) 10(13.0)
Efl ya da çocuklar› ile 117(72.2) 45(27.8)
‹laç Kullan›m›nda Yard›m 0.001 Alabilece¤i Kifli
Var 77(67.5) 37(32.5)
Yok 107(85.6) 18(14.4)
Düzenli Ayl›k Gelir 0.017
Var 90(70.9) 37(29.1) Yok 94(83.9) 18(16.1) Alg›lanan Ekonomik 0.001 Durum ‹yi 12(48.0) 13(52.0) Orta 89(78.1) 25(21.9) Kötü 83(83.0) 17(17.0) * Sat›r yüzdesidir.
Tablo 3— Yafll›lar›n ilaç kullan›m yetisinin fiziksel-sosyal yetiyitimi durumu, biliflsel bozukluk durumu, kronik hastal›k
say›s›, kullan›lan ilaç say›s› ve ilaçla ilgili bilgi durumuna göre da¤›l›m›
‹laç Kullan›m Yetisinde Sorun Var Yok
Say› (%)* Say› (%)* p Fiziksel ve sosyal yeti durumu (KYA) (n=239) 0.0045
Sorun yok-hafif düzey 8(57.1) 6(42.9)
Orta düzey 49(71.0) 20(29.0)
A¤›r düzey 127(81.4) 29(18.6)
Biliflsel bozukluk durumu (SMMT_E) (n= 166) 0.025
Sorun yok-hafif düzey 13(61.9) 8(38.1)
Orta ya da a¤›r düzey 120(82.8) 25(17.2)
Biliflsel bozukluk durumu (SMMT) ( n= 73) 0.818
Sorun yok-hafif düzey 20(71.4) 8(28.6)
Orta ya da a¤›r düzey 31(68.9) 14(38.1)
Kronik Hastal›k Say›s› 0.0001
Bir 107(69.5) 47(30.5)
‹ki ve daha fazla 77(90.6) 8(9.4)
Kullan›lan ‹laç Say›s› 0.001
Bir 17((70.8) 7(29.2)
‹ki 69(66.3) 35(33.7)
Üç ve daha fazla 98(88.3) 13(11.7)
Kullan›lan ‹laçla ‹lgili Bilgi Alma (n=239) 0.286
Evet 157(75.8) 50(24.2)
Hay›r 27(84.4) 5(15.6)
Verilen Bilgiyi Anlama (n= 208) 0.996
Evet 139(76.0) 44(24.0)
Hay›r 19(76.0) 6(24.0)
Verilen Bilgiyi Yeterli Bulma Durumu (n=208) 0.0001
Evet 81(66.9) 40(33.1)
Hay›r 77(88.5) 10(11.5)
‹laçlar›n Kullan›m Amac›n› Bilme(n= 239) 0.009
Evet 120(72.3) 46(27.7)
Hay›r 64(87.7) 9(12.3)
Kullan›lan ‹laçlar›n Yan Etkisini Bilme(n=239) 0.001
Evet 55(64.7) 30(35.3)
Hay›r 129(83.8) 25(16.2)
rilen bilgiyi yeterli bulmaman›n ilaç kullan›m yetisindeki so-run yaflamada önemli faktörler oldu¤u (p<0.001, 0.01, 0.05), ilaç kullan›m› konusunda bilgi alma, bilgiyi anlama durumu-nun önemli faktörler olmad›¤› (p>0.05) saptanm›flt›r (Tablo 3).
Yafll›lar›n ilaç kullan›m yetisi ile iliflkili ba¤›ms›z de¤ifl-kenlerin logistik regresyon sonuçlar› incelendi¤inde (Tablo 4); ileri yafl grubunda (75 yafl ve üzeri gurup) olma, ilaç kul-lan›m›nda yard›mc› kifli olmamas›, kulland›¤› ilaçlar›n yan et-kisini bilmeme ve ilaç kullan›m›yla ilgili verilen bilgiyi ye-terli bulmama durumu ve e¤itimsizlerde biliflsel bozukluk durumunun orta ya da a¤›r düzeyde olmas›n›n ilaç kullan›m yetisindeki sorun yaflamada risk faktörleri oldu¤u belirlen-mifltir (p<0.01, 0.05).
‹laç kullan›m yetisinde sorun olmas›n›n yafll›n›n sa¤l›k durumu ile ilgili olumsuz sonuçlar› olaca¤› düflünülerek baz› sa¤l›k özelliklerinin ilaç kullan›m yetisi ile iliflkisi incelen-mifltir. ‹laç kullan›m yetisinin olumsuz ç›kt›lar› ile iliflkili ba-¤›ml› de¤iflkenler olarak alg›lanan sa¤l›k, son alt› ay içinde hastaneye yatma durumu ve hekime baflvurma say›s› ve kulla-n›lan ilaca ba¤l› yan etki yaflama durumu incelenmifltir. ‹laç kullan›m yetisinde sorun olan yafll›lar›n alg›lanan sa¤l›k du-rumunun daha kötü, hekime baflvurma say›s›n›n daha fazla ve kullan›lan ilaca ba¤l› yan etki yaflama s›kl›¤›n›n daha yüksek
oldu¤u (p<0.01, 0.05) ve hastaneye yatma durumunun ise ilaç kullan›m yetisi ile iliflkili olmad›¤› (p<0.05) saptanm›fl-t›r (Tablo 5).
T
ARTIfiMAY
ap›lan çal›flmada, yafll›lar›n en az bir ayd›r kulland›klar›ilaç say›lar› de¤erlendirildi¤inde; %46.5’inin üç ve daha fazla ilaç kulland›¤› saptanm›flt›r. Yafll›larda birden fazla ilaç kullan›m› s›k olup, önemli ve yayg›n bir sorun oldu¤u litera-türde belirtilmektedir (6,8,9,10,11,22,29,37-41). Çal›flmada en yayg›n olarak kullan›lan ilaç türü antihipertansifler (%45.2) olarak bulunmufltur ve literatürde benzer bulgular oldu¤u görülmektedir (4,8,9,10,11,22,42,43). Yafll›lar›n %90.8’i kulland›¤› ilaçla ilgili yan etki yaflad›¤›n› ifade et-mifltir. Yafll›lar üzerinde yürütülen bir çal›flmada; yafll›lar›n %69.1’i ilaca ba¤l› yan etki yaflad›¤›n› belirtmifltir (7). Arafl-t›rma kapsam›ndaki yafll›lar›n kulland›klar› ilaçla ilgili yafla-d›klar› yan etkilerin da¤›l›m› de¤erlendirildi¤inde; ilk s›ray› mide flikayetleri (%61.3) oluflturmaktad›r. Yafll›lar üzerinde yürütülen baflka bir çal›flmada ilaç kullan›m›na ba¤l› mide fli-kayetleri birinci s›rada yer almaktad›r (7).Çal›flmada, yafll›lar›n %19.2’sinin hekim reçetesi d›fl›nda baflkalar›n›n önerisiyle (komflu, akraba, eczac›, vb.) ilaç kul-land›¤› saptanm›flt›r. Arslan ve Efler taraf›ndan yap›lan
çal›fl-Tablo 4— Yafll›lar›n ilaç kullan›m yetisi ile iliflkili ba¤›ms›z de¤iflkenlerin logistik regresyon sonuçlar› ‹laç Kullan›m Yetisinde Sorun Ba¤›ms›z De¤iflkenler OR % 95 Güven Aral›¤› p Yafl* (75 ve üzeri) 0.513 (0.305-0.863) 0.012
E¤itim durumu 1.192 (0.836-1.701) 0.332
Medeni durum 0.990 (0.632-1.549) 0.965
Birlikte yaflad›¤› kifli 1.152 (0.380-3.495) 0.803
‹laç kullan›m›nda yard›m alaca¤› kifli** (yok) 0.393 (0.187-0.826) 0.014
Düzenli ayl›k gelir 0.827 (0.342-1.997) 0.672
Alg›lanan ekonomik durum 0.938 (0.594-1.483) 0.784
Kronik hastal›k say›s› 0.548 (0.186-1.612) 0.274
Kullan›lan ilaç say›s› 0.431 (0.168-1.106) 0.080
Verilen bilgiyi yeterli bulma**(Yeterli Bulmuyor) 0.263 (0.123-0.562) 0.001
‹laçlar›n›n kullan›m amac›n› bilme 0.781 (0.316-1.929) 0.592
‹laçlar›n›n yan etkisini bilme**(Bilmiyor) 0.435 (0.221-0.856) 0.016
Fiziksel ve sosyal yeti durumu (KYA) 0.844 (0.389-1.829) 0.667
Biliflsel bozukluk durumu (SMMT_E)** 2.953 (1.108-7.873) 0.030 (Orta yada a¤›r düzey)
*Yafl ba¤›ms›z de¤iflkeni logistik regresyon analizine sürekli de¤iflken olarak dahil edilmifltir. ** Regresyon analizinde risk faktörü olarak belirlenmifltir.
mada, hekim reçetesi d›fl›nda baflkalar›n›n önerisiyle ilaç kul-lanma s›kl›¤› %20.0 olarak bulunmufltur ve kardiyovasküler sistem ilaçlar› kullanan yafll›lar›n yar›s›n›n ilac› bitti¤inde re-çetesiz ilaç alma e¤iliminde olduklar› bildirilmifltir (19). Esengen ve arkadafllar› taraf›ndan yap›lan bir baflka çal›flmada ise reçetesiz ilaç kullanma oran› %14.4’dür (22). Bu bulgular yafll›larda reçetesiz ilaç kullanman›n önemli bir sorun oldu¤u-nu düflündürmektedir. Yafll›lar›n ço¤unlu¤uoldu¤u-nun (%54.4) re-çete edilen ilaçlar› düzenli kullanmad›¤›, rere-çete edilen ilaçla-r› kullanmama nedenlerinin ço¤unlukla (%51.5) ilaçlailaçla-r›n›n yarar›n› görmedi¤ini düflünmesi oldu¤u bulunmufltur. Kul-land›¤› ilaca ba¤l› yan etki yaflayan yafll›lar›n ço¤unlu¤unun kulland›¤› ilac› b›rakt›¤› saptanm›flt›r. Yafll›lar›n kulland›¤› ilaçlar› b›rakmalar› yönündeki davran›fllar› tedavinin sürdü-rülmesi yönünden olumsuz bir bulgudur ve yafll›lar›n ilaç kullanma durumunun özellikle birinci basamakta çal›flan hemflire taraf›ndan de¤erlendirilmesinin önemine dikkat çek-mektedir.
Yafll›lar›n ilaç kullan›m›na iliflkin bilgi, beceri ve destek kaynaklar›n›n da¤›l›m› de¤erlendirildi¤inde (Tablo 2); %30.5’i ilaçlar›n›n kullan›m amac›n› ve %64.4’ü ise ilaçlar›-n›n yan etkilerini bilmedi¤ini belirtmifltir. Eski ve P›nar taraf›ndan yap›lan çal›flmada çal›flmada yafll›lar›n ilaç kullan›-m› ile ilgili yan etkilerini bilmeme yüzdesi yüksek (%94.2)
bulunmufltur (20). Yafll›lar›n %63.2’sinin son kullanma tari-hini kontrol etmedi¤i ve %80.8’inin prospektüs okumad›¤› görülmektedir. Yap›lan baflka bir çal›flmada da ilaç prospek-tüsünü okumama s›kl›¤› %81.7 olarak bulunmufltur ve çal›fl-ma bulgusuyla benzerdir (19). Yafll›lar›n ilaç prospektüsünü okumama nedenleri incelendi¤inde (Tablo 1); %77.7’si yaz›-lan ifadeleri anlamad›¤›n›, %13.0’ü görme problemi oldu¤u-nu ifade etmifltir. Neafsey ve Shellmann’›n 2001 y›l›nda yapt›klar› çal›flmalar›nda da benzer flekilde yafll›lar›n görme sorunlar›n›n ilaç bilgilerini okumamada önemli oldu¤u bildi-rilmektedir (14). Bu bulgulara dayanarak yafll›lara ilaç kulla-n›m›yla ilgili verilen bilgilerin yetersiz oldu¤u ve bunun te-davilerini kendi kendine yürütmeleri konusunda önemli so-runlara yol açabilece¤i düflünülmektedir. Yafll›lar›n %87.0’si-nin kullan›lan ilaçla ilgili bilgi ald›¤›, ço¤unlu¤unun (%64.9) verilen bilgiyi hekimden ald›¤›, %88.0’inin verilen bilgiyi anlad›¤› ve %58.2’sinin yeterli buldu¤u ve %52.3’ünün ise ilaç kullan›m›nda yard›m alaca¤› bir yak›n› olmad›¤› belirlenmifltir. Yafll›lar›n önemli bir ço¤unlu¤u ve-rilen bilgiyi anlamas›na ra¤men, önemli bir bölümü (%41.8) yeterli bulmad›¤›n› belirtmifltir. Çal›flma bulgular› yafll›lar›n ilaçlar› konusunda bilgilendirilmesinin yeterli düzeyde olma-d›¤›n› düflündürmektedir.
Tablo 5— Yafll›lar›n alg›lanan sa¤l›k, hastaneye yatma durumu, hekime baflvurma say›s› ve kullan›lan ilaçla ilgili
yan etki yaflama durumunun ilaç kullan›m yetisine göre da¤›l›m›
‹laç Kullan›m Yetisi Sorun var Sorun yok
Say› (%)* Say› (%)* p Alg›lanan Sa¤l›k Durumu 0.001
Mükemmel-‹yi 61(33.2) 31(56.4)
Pek iyi de¤il-Kötü 123(66.8) 24(43.6)
Hastaneye Yatma Durumu 0.056
Evet 80(43.5) 16(29.1)
Hay›r 104(56.5) 39(70.9)
Hekime Baflvurma Say›s› 0.030
Bir kez 19(10.4) 13(23.6)
‹ki kez 49(26.8) 18(32.7)
Üç kez 56(30.6) 13(23.6)
Dört ve daha fazla 60(32.2) 11(20.0)
Kullan›lan ‹laçla ‹lgili Yan Etki Yaflama Durumu 0.036
Evet 171(92.9) 46(83.6)
Hay›r 13(7.1) 9(16.4)
Yafll›lar›n %77.0’sinin ilaç kullan›m yetisinde sorun var-d›r ve sorun yaflanan alanlar önem s›ras›na göre; kendisini
has-tal›kla ilgili iyi hissetti¤i zamanlarda doktora sormadan ilac›n› b›-rakma, ilaç almay› unutma, kendisini ilaca ba¤l› kötü hissetti¤i za-manlarda doktora sormadan ilac›n› almay› b›rakma, ilaçlar› alma konusunda özensiz davranma ve ilaçlar› doktorun önerdi¤i dozda al-mama fleklindedir. ‹laç kullan›m yetisi ile ilgili alanlarda
yay-g›n olarak sorun yaflanmas› ilaç tedavisinin etkin bir flekilde yürütülmesi ve yafll› sa¤l›¤› yönünden olumsuz bir bulgu ola-rak de¤erlendirilmektedir.
Yafll›lar›n ilaç kullan›m yetisinin sosyodemografik ve eko-nomik özelliklere göre da¤›l›m› inceledi¤inde (Tablo 2); ilaç kullan›m yetisinde sorun yaflama yüzdesi, 75 ve üzeri yafl gru-bunda (%91.8) daha yüksektir ve aradaki fark istatistiksel ola-rak anlaml›d›r (p<0.001). Huzurevinde yaflayan yafll›lar üze-rinde yürütülen çal›flmalarda (22,45) yafl›n artmas› ile ilaç kullan›m›nda sorun yaflama aras›nda iliflki anlaml›d›r (p<0.05). Lau ve arkadafllar› taraf›ndan yap›lan baflka bir ça-l›flmada da (31) ileri yafl grubunda olma yafll›larda uygunsuz ilaç kullan›m›nda risk faktörü olarak belirlenmifltir. ‹laç kul-lan›m yetisinde sorun yaflayanlar›n (%84.3) ço¤unlu¤u okur-yazar de¤ildir. Yap›lan baflka bir çal›flmada yafll›lar›n e¤itim düzeyi artt›kça ilaç kullanma uyumlar›n›n olumlu düzeyde de¤iflti¤i belirlenmifltir (44). Düflük ö¤renim düzeyinde ve okur-yazar olmayan yafll›lar›n ilaç kullanma yetisinde sorun yaflama yönünden risk grubu oldu¤u düflünülmektedir. Efli ölmüfl ya da eflinden ayr›lm›fl olanlar›n evli olanlara göre ilaç kullan›m yetisinde daha fazla sorun yaflamaktad›r. Dul olma-n›n ileri yafl ve yaln›z yaflama durumu ile iliflkili olabilece¤i göz önünde bulunduruldu¤unda yafl ile ilgili bulgular› des-tekleyen bir durum olarak de¤erlendirilmektedir. Yaln›z ya-flayan (%87.0) ve ilaç kullan›m›nda yard›m alaca¤› kifli olma-yan yafll›lar›n (%85.6) ilaç kullan›m yetisinde sorun yaflama oran› daha yüksek bulunmufltur.
Yafll›lar›n ilaç kullan›m yetisinin fiziksel-sosyal yetiyitimi durumu, biliflsel bozukluk durumu, kronik hastal›k say›s›, kullan›lan ilaç say›s› ve ilaçla ilgili bilgi durumuna göre da-¤›l›m› incelendi¤inde (Tablo 3); fiziksel ve sosyal yeti (KYA) durumu a¤›r düzeyde olan yafll›lar›n ço¤unlu¤unda (%81.4) ilaç kullan›m yetisinde sorun vard›r ve fark istatistiki olarak önemlidir (p<0.05). Yap›lan baflka çal›flmalar›n yetiyitimi olan yafll›larda ilaç kullan›m hatalar›n›n daha fazla oldu¤u yö-nündeki bulgular› çal›flma bulgusunu destekler niteliktedir (46,47). Biliflsel bozukluk düzeyi (SMMT_E) orta ya da a¤›r düzeyde olan e¤itimsiz yafll›lar›n (%82.8) ilaç kullan›m yeti-sinde sorun daha fazlad›r ve fark istatistiksel olarak önemlidir (p<0.05). Yap›lan baflka çal›flmalarda da e¤itim düzeyi ile
bi-liflsel bozukluk düzeyi aras›nda istatistiksel olarak anlaml› iliflki bulunmufltur (48,49). ‹lkokul ve daha üzeri e¤itimli yafll›larda ise biliflsel bozukluk düzeyinin (SMMT) ilaç kulla-n›m yetisinde önemli bir faktör olmad›¤› saptanm›flt›r. E¤i-tim düzeyinin yüksek olmas›n›n, yafll› bireylerde zihinsel bo-zuklu¤a ra¤men ilaç kullan›m uyumlar›n› olumlu yönde etki-leyen bir durum oluflturdu¤u düflünülmektedir.
Yafll›larda kronik hastal›k say›s›n›n (iki ve daha fazla) faz-la olmas› ifaz-laç kulfaz-lan›m yetisinde önemli bir faktördür. Bu du-rum kronik hastal›k say›s› artt›kça kullan›lan ilaç say›s›n da artmas› ile ba¤lant›l› oldu¤u düflünülmektedir. Bunun yan›n-da kronik hastal›k say›s›n›n artmas› yafll›n›n genel sa¤l›k rumunu ve dolay›s›yla ilaç kullan›m yetisini etkileyen bir du-rum olarak de¤erlendirilmektedir. Yap›lan baflka çal›flmalarda (50,51) da birden fazla ilaç kullan›m› ile ilaç kullan›m hatas› aras›nda iliflki anlaml› bulunmufltur. Yafll› bireylerin en fazla ilaç tüketen yafl grubu oldu¤u ve ço¤unlu¤unun ayn› anda üç veya daha fazla ilaç kulland›¤› ve bu durumun ilaç tedavisine uyumu zorlaflt›rd›¤›n› bildirilmektedir (52-54). Kullan›lan ilaçlar›n kullan›m amac› ve yan etkisi konusunda bilgi sahibi olmama, verilen bilgiyi yeterli bulmaman›n ilaç kullan›m ye-tisindeki sorun yaflamada önemli faktörler oldu¤u, ilaç kulla-n›m› konusunda bilgi alma ve bilgiyi anlaman›n ise önemli faktörler olmad›¤› saptanm›flt›r. Bu bulgular ilaç kullan›m yetisi yönünden önemli olan›n ilaç kullan›m› konusunda bil-gi verilmesinden ziyade verilen bilbil-ginin içeri¤i ve niteli¤i ol-du¤unu düflündürmektedir (Tablo 3).
Yafll›lar›n ilaç kullan›m yetisi ile iliflkili ba¤›ms›z de¤ifl-kenlerin logistik regresyon sonuçlar› incelendi¤inde (Tablo 4); ileri yafl grubunda (75 yafl ve üzeri) olma, ilaç kullan›m›n-da yard›mc› kifli olmamas›, kulland›¤› ilaçlar›n yan etkisini bilmeme ve ilaç kullan›m›yla ilgili verilen bilgiyi yeterli bul-mama durumu ve e¤itimsizlerde biliflsel bozukluk durumu-nun orta ya da a¤›r düzeyde olmas›n›n ilaç kullan›m yetisin-deki sorun yaflamada risk faktörleri oldu¤u saptanm›flt›r. Ça-l›flmada ileri yaflta olan, bak›m konusunda yard›m alamayan, kulland›¤› ilaçlar›n yan etkileri konusunda bilgi sahibi olma-yan, ilaçla ilgili kendisine verilen bilgileri yeterli bulmaolma-yan, e¤itimsiz ve biliflsel bozuklu¤u olan yafll›lar›n ilaç kullan›m yetisinde sorun yaflama yönünden özellikle ele al›nmas› gere-ken risk gruplar› oldu¤u saptanm›flt›r.
‹laç kullan›m yetisinde sorun yaflaman›n olas› olumsuz so-nuçlar›n›n incelendi¤i çal›flmada ilaç kullan›m yetisi ile ilgili olarak incelenen ba¤›ml› de¤iflkenler; alg›lanan sa¤l›k, hasta-neye yatma durumu, hekime baflvurma say›s› ve kullan›lan ilaçla ilgili yan etki yaflama durumudur (Tablo 5). ‹laç kulla-n›m yetisinde sorun olan yafll› bireylerin alg›lanan sa¤l›k du-rumu daha olumsuz (pek iyi de¤il/kötü) yöndedir ve hekime baflvurma say›lar› daha fazlad›r. ‹laç kullan›m yetisinde sorun
olanlar›n %92.9’u kulland›¤› ilaçla ilgili yan etki yaflamakta-d›r. Yap›lan baflka bir çal›flmada benzer bulgu elde edilmifltir (20). Yafll›lar›n ilaç kullan›m yetisinde sorun olmas› ilaçla il-gili yan etki yaflamalar›nda önemli bir faktördür. ‹laç kulla-n›m yetisinde sorun olmas› tedavinin etkinli¤ini olumsuz yönden etkilemesi yan›nda yafll› sa¤l›¤› yönünden de önemli olumsuz sonuçlara yol açmaktad›r.
Sonuç olarak; araflt›rma verileri de¤erlendirildi¤inde; yafl-l›lar›n büyük ço¤unlu¤unun ilaç kullan›m› konusunda sorun yaflad›klar› bulunmufltur. Yafll›lar›n ilaç kullan›m hatalar›n› azaltma ve karfl›laflt›klar› sorunlar›n en az düzeye indirilebil-mesi için;
• Özellikle evde yaflayan yafll›lar›n, halk sa¤l›¤› hemflireleri taraf›ndan ilaç kullan›m› yönünden periyodik olarak de-¤erlendirilmelerini,
• ‹leri yaflta, düflük e¤itimli, dul ve yaln›z yaflayan, ilaç kul-lan›m›nda yard›m alaca¤› yak›n› olmayan, sosyoekonomik düzeyi düflük, kronik hastal›k say›s› ve kullan›lan ilaç sa-y›s› iki ya da daha fazla olan yafll›lar›n ilaç kullan›m hata-lar› yönünden özellikle izlenmesini,
• Fiziksel, sosyal ve zihinsel yetiyitimi olan yafll›lar›n ilaç kullan›m hatalar› yönünden risk gruplar› olarak özellikle izlenmesi ve yak›nlar›n›n bilgilendirilmesini,
• ‹leri yaflta, yard›m alaca¤› yak›n› olmayan, ilaç yan etkile-ri konusunda bilgisizli¤i olan ve kullan›lan ilaçlar konu-sunda yeterli bilgi sahibi olmad›¤›n› düflünen ve özellikle e¤itim düzeyi düflük yafll›larda biliflsel yetiyitimi duru-munun de¤erlendirilmesi ve öncelikle ele al›nmas›n›, • ‹laç kullan›m yetisinde sorun olan yafll›lar›n genel sa¤l›k
durumunda olumsuz yönde de¤iflim olabilece¤inin düflü-nülmesi ve sa¤l›k durumunun daha yak›ndan izlenmesini önerebiliriz.
K
AYNAKLAR1. Güner P, Güler Ç. Yafll›lar›n ev güvenli¤i ve denetim listesi. Turkish J Geriatrics 2002; 5(4): 150-154.
2. Aylaz R, Günefl G, Karao¤lu L. Huzurevinde yaflayan yafll›lar›n sosyal, sa¤l›k durumlar› ve günlük yaflam aktivitelerinin de¤er-lendirilmesi. ‹nönü Ünv. T›p Fak. Dergisi 2005; 12(3): 177-183.
3. Bilir N. Bulafl›c› olmayan hastal›klar›n kontrolü ve yafll›l›k so-runlar›. In: Bertan M, Güler Ç. (Ed): Halk Sa¤l›¤› Temel Bilgi-ler. Günefl Yay›nevi,2. Bask›, Ankara, 1997, pp. 366-368.
4. Diker J. Körfez 6 no’lu sa¤l›k oca¤› ile yüzbafl›lar sa¤l›k oca¤› bölgelerinde 65 yafl ve üzerindeki kiflilerde kronik hastal›klar ve ilaç kullan›m›. Turkish J Geriatrics 2000; 3(3): 91-97.
5. Ellidokuz H, Ellidokuz E, Uçku R, Ayd›n Ü. Kurumda ve ev-de yaflayan yafll›larda sa¤l›k durumu ev-de¤erlendirmesi. Sa¤l›k ve
Toplum 2005; 15(2): 40-44.
6. Arslan GG. Yafll›lara verilen e¤itimin ilaç kullan›m uyumuna etkisinin incelenmesi. Yay›nlanm›fl Doktora Tezi, Ege Üniver-sitesi, ‹zmir, 2003, p.19.
7. Arslan fi, Atalay A, Kutsal YG. Yafll›larda ilaç tüketimi. Turkish J Geriatrics 2000; 3(2): 56–60.
8. B›y›k A, Özgür G, Özsoy SA, et al. Huzurevinde yaflayan yafll›-lar›n fiziksel sa¤l›k sorunlar› ve hastal›kyafll›-lar›na yönelik ilaç kul-lanma davran›fllar›. Turkish J Geriatrics 2002; 5(2): 68-74.
9. Erkin G, Gülflen ED, Dülgero¤lu D, Aybay C, Özel S. Kas is-kelet sistemi hastal›¤› olan yafll› hastalar›n sistemik hastal›klar› ve ilaçlar›n›n de¤erlendirilmesi. Turkish J Geriatrics 2004; 7(3): 155-158.
10. Diflcigil G, Tekinç N, Anadol Z, Bozkaya AO. Toplum içinde
yaflayan ve bak›mevinde kalan yafll›larda polifarmasi. Turkish J Geriatrics 2006; 9(3): 117-121.
11. Özbek S, Kaya E, Tekin A, Do¤an fi. Yafll›larda tedaviye uyum.
Turkish J Geriatrics 2006; 9(3): 177-181.
12. Kayaalp SO. Rasyonel Tedavi Yönünden T›bbi Farmakoloji.
1.cilt, Ankara, 2000, pp. 99-103.
13. Ak›c› A, Kalaça S, U¤urlu MÜ, Çal› fi, Oktay fi. Pratisyen
he-kimlerin yafll›larda ilaç kullan›m al›flkanl›klar›n›n de¤erlendi-rilmesi. Turkish J Geriatrics 2001; 4(3): 100–105.
14. Neafsey PJ, Shellmann J. Adverse Self-medication practise of
older a attending blood pressure clinics: Adverse self –medica-tion practises. The Internet Journal of Advanced Nursing Prac-tice, 2001; http//: ispub.com/ journals/ IJANP/ VOL5N1/self html.10.5.2004.
15. Cornelius C. Drug use in the elderly: Risk or protection. Curr
Opin Psychiatry 2004; 17(6): 443-447.
16. Fillenbaum GG, Hanlon JT, Landerman LR, Artz MB,
O’Con-nor H, Dowd B, et al. Impact of ›nappropriate drug use on he-alth services utilization among representative older commu-nity-dwelling resident. The American Journal of Pharmacothe-rapy 2004; 2(2): 92-101.
17. Laroche ML, Charmes JP, Nouaille Y, Merle PL. Is
inappropri-ate medication use a major cause of adverse drug reactions in the elderly? British Journal of Clinical Pharmacology 2006; 63(2): 177-86.
18. Karadakovan A. Yafll›larda ilaç kullan›m› ve hemflirenin
sorum-luluklar›. Ege Ünv HYO Dergisi 1992; 8(3): 97-106.
19. Arslan GG, Efler ‹. Yafll›lar›n kendi kendine ilaç kullan›m›na
uyumu ve hemflirenin rolü. Ege Ünv HYO Dergisi 2005; 21(2): 147-157.
20. Eski Ö, P›nar R. Kardiyovasküler problemi olan yafll›larda ilaç
kullan›m hatalar›n›n incelenmesi. Turkish J Geriatrics 2005; 8(3): 141-147.
21. Fick DM, Cooper JW, Wade WE, Waller JL, Maclean JR,
Be-ers MH. Updating the beBe-ers criteria for potentially ›nappropri-ate medication use in older adults, Arch Intern Med 2003; (163): 2716-2724.
22. Esengen fi, Seçkin Ü, Borman P, Bodur H, Kutsal YG, Yücel
de¤erlendirme ve ilaç kullan›m›. Turkish J Geriatrics 2000; 3(1): 6-10.
23. Evcik D, K›z›lay B. Geriatrik hastalarda el kavrama gücü ve
günlük yaflam aktivitelerindeki yetersizlik düzeyi ile iliflkisi. Turkish J Geriatrics 2001; 4(1): 11-14.
24. fiavl› H. Kronik hastal›klarda hasta e¤itim programlar› ve
da-n›flman e¤itim hemflirelerinin önemi. ‹nönü Ünv. Sa¤l›k Hiz-metleri Meslek Yüksekokulu Dergisi 1996; 2(2): 37-38.
25. Turaman C. Yafll› sa¤l›¤› hizmetlerinin birinci basamakta
plan-lanmas›. Turkish J Geriatrics 2001; 4(1): 22-27.
26. Özbek S, Kaya E, Tekin A, Do¤an fi. Yafll›larda tedaviye uyum.
Turkish J Geriatrics 2006; 9(3): 177-181.
27. Sümbülo¤lu V, Sümbülo¤lu K. Biyoistatistik. Hatipo¤lu
Yay›-nevi, 9.Bask›, Ankara, 2000, pp. 1-6.
28. Stanley M, Beare PG. Gerontological Nursing: A health
promo-tion/ protection approach. Second Edition, FA Davis, USA,Phi-ledelphia, 1999, 335-341.
29. Hanlon JT, Schmader KE, Boult C, Artz MB, Gross CR,
Fillen-baum GG, et al. Use of ›nappropriate prescription drugs by ol-der people. American Geriatric Society 2002; (50): 26-34.
30. Uskun E, Öztürk M, Kiflio¤lu AN. Sa¤l›k oca¤›na baflvuru
ön-cesi ilaç kullan›m›. Sted Dergisi 2004; 13(12): 451-54.
31. Lau DT, Kasper JD, Potter DEB, Lyles A. Potentially
›napprop-riate medication prescriptions among elderly nursing home re-sidents: Their scope and associated resident and facility charac-teristics. Health Services Resarch 2004; 39(5): 1257-1281.
32. Blalock SJ, Byrd JE, Hansen RA, et al. Factors associated with
potentially ›nappropriate drug utilization in a sample of rural community-dwelling older adults. The American Journal of Geriatric Pharmacotherapy 2005, 168-179.
33. Saygun M, Çakmak A, Ulu N. K›r›kkale ili merkez sa¤l›k
oca-¤›nda hastalar›n baflvuru amaçlar› ve ilaç tüketim al›flkanl›kla-r›n›n de¤erlendirilmesi. Sa¤l›k ve Toplum 2006; 16(1): 47-53.
34. Güngen C, Ertan T, Eker E, Yaflar R, Engin F. Standardize
mi-ni mental testin türk toplumunda hafif demans tan›s›nda geçer-lilik ve güvenilirli¤i. Türk Psikiyatri Dergisi 2002; 13(4): 273-281.
35. Ertan T, Eker E, Güngen C, Engin F, Yaflar R, K›l›ç G, Özel S.
The standardized mini mental state examination for illiterate turkish elderly population. 2th ›nternational symposium on neurophysiological and neuropsychological assessment of men-tal and behavioral disorders. Kirazl›yayla, Bursa, 1999, 28-30.
36. Kaplan ‹. Yar› K›rsal alanda bir sa¤l›k oca¤›na baflvuran
hasta-larda ruhsal bozukluklar›n yetiyitimi ile iliflkisi. Türk Psikiyat-ri Dergisi 1995; 6(3): 169-179.
37. Akan P, Erdinçler D, Tezcan V, Be¤er T. Yafll›da ilaç
kullan›-m›. Turkish J Geriatrics 1999; 2(1):33-38.
38. Ellenbecker CH, Frazier SC, Verney S. Nurses’ observations and
experiences of problems and adverse effect of medication mana-gement in home care. Geriatric Nursing 2004; 25(3): 164-170.
39. Brekke M, Straand J, Hunskar S. Self-reported drug utilization,
health and lifestyle factors among 70-74 year old comminity dwelling individuals in Western Norvay. BMC Public Health, 2006; 6(121): 1-19.
40. Kutsal YG. Yafll›larda çoklu ilaç kullan›m›. Turkish J Geriatrics
2006 (özel say›); 9: 37-44.
41. Steinman MA, Landafeld CS, Rosenthal GE, Berthenthal D,
Sen S, Kaboli PJ. Polypharmacy and prescribing quality in ol-der people. The American Geriatrics Society 2006; (54): 1516-1523.
42. Ak›n B, Emiro¤lu ON. Evde yaflayan yafll›larda mobiliteye
ba¤-l› yetiyitimi ve iliflkili faktörlerin incelenmesi. Yay›nlanm›fl Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 2002, pp. 42-44.
43. Yeflilbalkan ÖU, Karadakovan A. Narl›dere dinlenme ve
bak›-mevinde yaflayan yafll› bireylerdeki düflme s›kl›¤› ve düflmeyi et-kileyen faktörleri. Turkish J Geriatrics 2005; 8(2): 72-77.
44. Yard›mc› (Önal) E, Tümerdem Y, Yard›mc› O. Huzurevi
yafll›-lar›nda medikososyal bir araflt›rma. ‹stanbul T›p Fakültesi Der-gisi 1996; 59(4):79-85.
45. Çuhadar D, Sertbafl G, Tutkun H. Huzurevinde yaflayan
yafll›-lar›n biliflsel ifllev ve günlük yaflam etkinli¤i düzeyleri aras›nda-ki iliflaras›nda-ki. Anadolu Psiaras›nda-kiyatri Dergisi 2006; (7): 232-239.
46. Ellenbecker CH, Frazier SC, Verney S. Nurses’ observations and
experiences of problems and adverse effect of medication mana-gement in home care. Geriatric Nursing 2004; 25(3): 164-170.
47. Schimidit KS, Lieto JM. Validity of the medication
administra-tion test among older adulth with and without dementia. The American Journal of Geriatric Pharmacotherapy 2005; 3(4): 255-261.
48. Maral I, Aslan S, ‹lhan MN, Y›ld›r›m A, Candansayar S, Bumin
MA. Depresyon yayg›nl›¤› ve risk etkenleri: Huzurevinde ve evde yaflayan yafll›larda karfl›laflt›rmal› bir çal›flma. Türk Psiki-yatri Dergisi 2001; (12): 251-259.
49. Hutchison LC, Jones SK, West DS, Wei JY. Assesment of
me-dication management by community-living elderly persons with two standardized assesment tools: A cross-sectional study. The American Journal of Geriatric Pharmacotherapy 2006; 4(2): 144-153.
50. Roth MT, Ivey JL. Self-reported medication use in
community-residing older adults: A pilot study. The American Journal of Geriatric Pharmacotherapy 2005; 3(3): 196-204.
51. Fulton MM, Allen ER. Polypharmacy in the elderly: a
literatu-re literatu-review. Journal of The American Academy of Nurse Practi-tioners 2005; 17(4): 123-132.
52. Karan MA. Yafll› hastan›n de¤erlendirilmesi. Turkish J
Geriatrics 2004;17(2): 1-8.
53. Linjakumpu T, Hartikainen S, Klaukka T, Veijola J, Kivela SL,
Isoaho R. Use of medications and polypharmacy are increasing among the elderly. Journal of Clinical Epidemiology 2002; (55): 809-817.
54. Neumann AR, Tobis KW. Polypharmacy and potential
inap-propriateness of pharmacological treatment among community-dwelling elderly patients. Arch Gerontol Geriatr 2007; (44): 303-309.
