"ı.. Ü. Vetcr:ner Fakültesi, Veteriner Tarihi ve Deontoloji Kürsüsü (Prof. Dr. A. N. Tüzdil)
---._--- -_._--- -
---. -._----._--._---BİR BAYTARNA!ME İNCELEMEst
Doç. iDr. Nihal ERK
Kitap Pmf. Dr. SeMıhattin Neja,t Ya1Jkı'ya ai1ttiT. Eseri incelem müsaade ettİdQleri iıçin buroada ~el1id'ilerine te9ek1kür ederiıIn. EL y ması olan bu baytarname 84 yapra;k yani 168 sayfadır. Arapça bir taptan tercüme edildiği anlaşılma.ktadır. TercümeYi yapan Ahmet i HasaE İbni Ahnef'tir. Nereden ve ne zaman tercüme ettiğini bildi miştir .. Ya'lnilZ'mtabm müstenısilhi olan Bizzazzooe Dervdş SÜ11eym Katiıp Mahmut, i,s'tümaihın 1115 yıılı (hi'Cri) şaJban aıylnln dokuzun günü bittiğini yazar. :au takdirde kitap, 1703 miladi yılında kopye e miştir. Arapça asaının daJha önce yaz11ınıış olduğunu, hiıç değilse yüzyıl veya daha .evveı'ine ait olduğunu söylemek mÜJInkiinJdür. Eser tercümam ihaıkkmda billigiedinmek için Bursa kütüphanesiıııe yazdı . mız metktUlb.ı!,maaJ1ıesef ImynakU.arda böyle bir.iSme raslanmadı~;ı
dair, c€\"apge1miştiT. DaJha başla1ngıçtan itilbaren tercümeyi yapan hayvan tabaJOeti iılehıi:ç meşıgua o1ima.mı~bir kilmse alliuğu a.rnaşı-hma
tadır. .
Kihp önce ABaha şükretmekle b a.ş:lamaıktadır. Birinci sayfada sonra bir ikd yaprak eks'iıktİır. Mevcut kısımda atların nişanelerinde bahsed~air. Hayvanın başından ıbaşJanarak devarnediliil". Hoşa. giden . gitmeyen nişaneler anlatıuın1Jştı:r. Mesela, atın yüzün'ün bir tarafınd: beyaz'lık makJbuı değialdir. SekiJerden Uzun uzun ıbaıhs~m:Lştir.
t
ba.cakta olan s~ki maık!bUllidtÜr.YUJkarı:ctakikısmın ilkinOi baıbın son Olduğu anlaşı~maktadır.3 üncü bab: Atın az8J1arının isimlerini bil1diIdof.Yele, kuyıru,k v saire kıslImlann Arapça iısi1mı1er.in:isayar. Tı.rnaık ucuna, buıgün de ol
duğu :gibi sünıbük deni-r. Atlar yüzebük, insanı ıgilbi TÜya görür, öd .. (safra kesesi) yoktur. Atta. safra ke3esi olmadığı çok eskiden beri bm niyorsa da 17 ve 18 inCi yüzyıllarda yazılan veterıiner tababete ait ki. taplarda bazen atlama safr:a kesesinin mevcudiyetinıde:n baihsedHdiği görünür. AtJl'ara şefkatle muamele etmeIit yı1IJdtıırma!mıaJ~ıdıır.Zira bet
Bııyt2rmjme inceltomesi
huy kapar. Tay'1ara. ilik biniışteagır gem vU!rUlmaımalıdır. Ağır gem daha sema kullanılır. Taylara iki aya kadar gün aşırı istirahat veril-meli, başı inceHıkle çekümalidi1r. Sert çekiiHTseağzı kanar, dişler,i oynar ve yavuzlm huyu kapar. Talıimlerde kendi biniiGiısİll1Jdenbaşkası binme-melidir. Bun:ian sonra yazar dört çeştt tMiım olduğunu söyliyerek b:un-ları anılatmış br. İyi ve kötü huylarıdan- bab.oodiılir. 13 çeşit bet huy vardır. SayfaJ1.a.rdaboş yerler bırakılımıştıır. Burılainn resilIn için bıra-k~ldığı metinde yazı1imakJ:a beralber her nedense T€Siımll.eryapıilımamış-tı.r. Atların kötü huyları ta:fsillatla anlatıITmıştır. Ata gem vurnlama-dı,ğı taikdilI"dehaIJVaın gübre üzerine (yataklık olarn!k) dört ayağı bağ-lanıp yalınlır, ge:n takll~r ve scnra ayaklar serbest bırakılır. Hayvan geme alışıncıya. kadar binilmez. İki ay eyer yerİne çuha vurulur.
Biner-ken yüksek yeTden binmeliıdir. Tıımaır yumu.şaıklıldJa yapEJma'll::iıtr.Zorla yapıIlırsa ~et huya sebep alın. Sey~sler1n aılıştırm.ası neticesiı atta bazen ısıTma huyu da husule ge1liT.Yemli'kler tem:z oEıaJı, yüksek tutUl:.malı, hayvan tOPT.aJkyemeye aJ1ışmaımalrdııT.AhıTln zemini ikuru bUl::'undurul-mialıd~r. Rutubetli olursa tı:rnak çürriİmesi (çataı çÜI'Ümesi) ne sebep olur. Bundan sonra bazi ibet huy:lann tasihihi' ,içimU'su:ı~erbiılıdirH1mı.şti:r.
4 üncÜ baJb: KJtaıpta yoktur.
5 'inci baıb: At yarışfa.n ha:kkıIlldadı'r. Müefii:fe göre at koşturmak muradı sünnettir ve Peygamber Hazretlerıi at yarLŞlan yaptırmıştır. Birincigelene iki hurma salkıımı ve ikinci gelene !bLThUlıma salkıımı mükc1fat ver:r.i5tir. Atın iyi kosup koşmadı'ğını anlamak için kaba top-ra:kta koşturuLur, iki adımımn arası altı a'rşın (Burada ya tercümede yanlışlık yapılmıştır veya aTşın ffikiden daha kısa biır ölçü idi), ve daha fazla oilursa i'yidir. Üç arşın oıursa iyi değH.dir. Bu mesafe atların ço-ğunda dört arşındır.
6 ncı bab: At sa.tın alınırken dikkat ediıleoek nokt8J1arı ,bildirm€ık-tedir. At .alınırken kula, doru veya ethem (yağız) donlan tercih etme-liıdir. Dikkat ed~lecek a:yııplar şunlardır: Ön ayakların açık (bi1"biri;ooen uzak) oluşu, sığır kolilu oluş, diz ba.şl.arı dl.'?arı veya içeri balkan (O ve X baca;klllık), ön bacaklların ,k.atı' ve kıüçük oluşu, perçemin kısa veya çok oluşu. Satın aJ1ınacak atta nişa.ne ayıpları da almamab, gözü beyaz (açık renk) oL:nıamaılızi-ra:güneşte görmez. Gözleri şaışı, çukur, bir gözü mavi, bi.r göz;ü s~yaih oı1:naı;nah,YÜ71Ü beyaz olmaı:n'a:lı, başında pa.pB-Lomilar bulunm:amalı, burnunun üstü çukur olmamaılıdı1". Kişnemeyişi, boynun alçak O) ve sert oluşu, karnın az olu,;u, omuzda uğursuzluk nişanesinin buılıuınuşu aıyııplar a,rasmd,a,dır. BtleMl!erde 'kemiik (exos:tos)
Erk
bulunması, soLaikolJması (sol ayağını sağdan ev:v.ela:tmasıı), sa.ğr:ın ~üçük oilıması, kuyruğunu bir taırafta tutması, dizlerine su inm (iıgroma?), tırnağın üstünde' şiş (fonn?) alıması ki, bu daha ziyade
c
ayaklarda görülür. Tl'mak düşmesi, tırnakta çatlak olması, sinirlen şiş (tenıdinitts) bulunması, taptıık ça.l.nı.msıtki,ayakları kanar, koşanıa ayaldal'ını çok kaJdlTı;pyürümesi (horoz yürüyüşü), tek hayalı (m norchtde) CI]rnasıveya penıisin dailma sarkık b:u1ıunması(penilSinPU,f.lisisi) hep ayıplardandır. Fıtık, beli çukur, omzu yüksek, abraş OlUŞl gözlerılıı,d.udakfLarın,anusun ve testislerin üzerinde. beyaz1ık.la.rQuJ.Ul ması da iyi değjildir. Atın sırtının kaımbur oması, 01l1JUZba~a da-:ıın ya.ra (cida;go fistülü) bulunması da iYi değildir. Tığkı nefes (anfizem ~ de önemli ayıpt1l".Hamer (anpaJ1'amıa)atın göğsünde olUr, yem çok v riilmesıinden veya terli iken su iiçirilmekten husule gelık. Ukas, züilı ka.m (?) şekılinde ıburnlUnda;nsu a;kar. Halet (Huld - mallieus) «Türkç buna sıra;ca denir, şed!it maT~lr, ınsan1'arda da görii1l.fü:r»dem~ık.l maılleusun insanlara geçbiıgıneişaret etmooi çok önemıLidir.18 ve hat~ 19 uncu yüzyıllara; ait eserlerde çok defa maiIJıeusun sa!Jgın hastah oUduğundan şüıphe edillımi.ş, bazan da. iSrarla 'bUllaşıkonaıdığı yazIl mıştır. «Böyle sıraca:lı aı1ılardaderide çılbanlar olur, Ib~ka. yer1lerde d o[up açılır, bazan bunlann bir kısmı kapanır, fa;kat ölünceye kada lyİ'1esmez»deme~ae deri ma!lilıeusununtedavi edi1emıiyeceğini billdirmiş tir ki bu da çok önemJ1.idiır.Zira. dalha sonraki devirlerde biae mal1eusı bir tek ilaç tatbiki ıiJ1eteda'V,iettiğini yaza:rı.1'aTolmuştur. Bundan soım müe1JJ~f,atta; başka ayııpıar bliLunabiıleceğintibilidirrereksancı, öksürük ayaklannda çıiba.n(?) gilbi hastaıI,likhall:1enind,ve arızaları ya1JInakl~ ayıplar bahsini ÇOkkarış.tınmıştır.
Katır[arda iyi vası'flaırıda şöyle billidiTir:Cezire ve Afrika ka tırl:arı binmeye ve koşımağa yarau ve' en i'y.isİıMıslT katırıdır. Katınn boynu uzun, sağrısı yassı, olanı maikbuıdiir.
7 nd b.ab: Atın ugurı1u ve uğursuz olanlaırını anlatır. Birçok nişa-neler uğurs'uza'llk ala.meti' Igib'İI!kabulediJiT.Aynı babın sonunda dişle:rle yaş tayini anlatılırrsa. da altı yaşından sonıra başlar (Her haiI.dekitaibın aslında bu sayfalar kayıp olduğundan ve tercüme tababette tecrübElsi o1mıyan bitri tarafınidan ya;pıilıd1ğın.danhiçbir not verİllimeden devam edilmiştir). Hayvaının dişi all.tıyaşında dökillmezose(?) yedi yaşında dö-külür. On bJr yaşına gelıince bu dölküJImetamawanır (Bu dökü:Ia:ne a;şınma OIl:aıcak).Ön d~şJlerrindenbiJri düŞiIIl'ü.şse(hayvan otuz yaşını geç-miştir. önde dört diiŞ dıı1ş.miÜşsekıT.k yaşını ıgeçm.tştir. Dudaklar:n f"çi siyah veya kuım~ı ise (hayvanın ömrü uzundUr .. Buna benzer değersd~
Baytarname incelemesi
tırl.ar devam etmekteddr.. Görülür ki, bu bab önemJjibiir billgi ihtiva tmemıektedtr.
8 dıncibab: Kısra.killaırh aıkkınd'8Jdıi".GeI!danm, etkek altta (aygır) bIi olıması,kısrakta ince dlıması iyidir. Kısrağın sağrısı kısa olmalıdır. Hırap gösteren kısrak aygır görünce işeyip fercinden sular akıyor-a akıyor-aygırakıyor-a çekmek zakıyor-amakıyor-anı galrmştii". O zaman rab:im meniyi kabuleder. y:gıra çektiktenı sonra yedi gün sabredip tekrar a.Ygı.Iagöstermeli-ir. Kısrak ,işeyip fercinden su akarsa gebekalmamıştır. Eğer kısrak ;ygm yanaştıırımazsa gEbe demektir.
Gebelik alametleri (doğum aHimetleri) : Kısrak yalnızlıktan hoş-amr, doğu:mld'a.nsonra yedi gün
kenıdıiha;]iinebıra.kima;1itlR",karnıın-,a1ciher şeyi bu kadar günde atar (sonun. atımıası, uterusun nonnal ale gelmesi). Görülür ki, kızgınlık ahimeti ve doğumdan sonra ikinci ıfata kadar geçecek müddetler doğru olarak verilmiştir.
Doğumdan evveL yaNrunun erkek veya dişi olacağını anlamak için srağın ırneme.I.eııineba.kıJJr. Sağ memesinde süt olursa yaıvnı erkek, ol memede ise <tişi o1UTgilbi'ba.tıı şeyler yazıilmıştır.
Gebe kalmıyan kısra.ğın tedaviSi için: Kasaı hımar (Lithospennum ffieinale) ve natron (NaR C03)kısrağın yemine karıştırıılır, ~shal olur.
Sonra mersin yaıprağı (Myrtus communis) suda kayria.tıJıp ılık iken ferçten cl sok.ı.ll.ıup4 - 5 kere bu ı1ıIk:su iıle yıka.nır, temıizleni:r. SoMa sHinip kısrak .gezdii"ilir.Ertesigün .aygıra çekilir. Bu fayda vemıezse mi'sk, safran ve menekşe yağı karıştırılıp ferce ithal adiDiT. Kısrağa yedi gün ot yeidiriiliir.Bu da fayda vermezse üzerine çemendtr çekrİıe-lidir (?). Bundan da fayda görülmezse kısrak kısırdır, tedavi edilemez. Gebe 1kaı1Jma,ma.ık~ten. ileri, geliyorsa kı.Sra~a
az
yem verımellive koştuıımahdır.Veteriner taJb;a;beteaiit bütün arapça eserlerde olduğu gi'biiburada da doğum bahsi hiç de yanlış olmıyan bilgtleri ihtiva etmekt~iT. Bun-dan başka damızlLk aygınn evsafInJBun-dan da bahsedillJmiştir.Bu aygırın bütün ayıplaJI'ldanard olım,ası,tımak:lıRnnm sağlam o1ması',baraş (viti-l~go)lı mmaması Hlzıımd'!r.Aygırgenç dimalıd1T;mtrayaş.lı aygı:rIn yav-rusu zayıf dur. denımektedljr.
Eğer yavru uterusta ölmüşse; bir ki:şJk,sra,ğın bll!şmıtutar, biri de fereine el soıkuıpluaibı'sakareıll(?) sürer, sonra baribunya.şaraba katılıp k1Srağın burnnna aikıtıilır,.Bu illftçlar kısrağın uıterusundaki ölü tayı düşürür. Güç dıoğu:m[ardaise bitrayet yedi kere okunur, kısrağın do-ğurması bu suıretle kalayl'a.ştırrıQır.demekle tekrar ba,hl satırlar yaz-mıştır.
Erk:
Kısrağın rahmi fercinden çliksa (Prolapsus uterL) ha'yvan eğri (m yilli) yerde'tutulur, ralhim lJlılksu İJ1'eyıkamp sonrr:aşarapla da yıkam iğne ile dürtülür (sca,rification) veya nar kabuğu, şarap ve zeytin ya pişir:S.iıpbununla raJllımyııkanırsa iıçerigiıder. Ke11Jd1kendine 'gitmezs ya'Vaşyavaış ell.esokulllUr.Sonlfa ferç şarap1:ayLkanıır,albrişim He dikili !hayvan işey€lbillecek,kadar yer bırakıaıT. Bu dı1kişierüç hafta kadar b rakı1ır ve ferç sık sık şarapla yılkamr.
Yazar, prol~psus uteri hall.:indebaşka1lJan'11.danduyduğu bir ted viJyi~yl:e anlla:tmaktadıır: Yerine konan uterus üfleniİ.pş.işirilrlr, a ~
(?) bağlanır, sonra ıkı:srak birnıımıame1ıi,g€Zdıiırİ11memeHve iyi beslen melidiT. Bu oon tedavi şeklinin biraz hayali olduğu görillımektedrr.
Gebe1iıkteşhİ!si için de sııf.aıttm bir gün sarıra kısrak ıbir yeşil (li
üzerine Iİ.ŞetiliT.Ertesi gün bu ot kurursakısrak gebedir, lmrumaz.s değildir.
Yavru atmanın arazı: K:ffirağın ferel daima harclcet1iJd~lr.'Ağıma veriiLmeküzeıre birçok i:l8.çl,artaTil edıi1m~tir.
Bun:dan sonra y~ar kısra~lctarıövımJüışItiir,.Haıllitilbni VeLid'inharpt daima kısrağa biLnwğini, kmrakıların kişnemediğini, s8Jbırlı olduğun ve attan mur~m kısTak olJduğunu yazmıştır.
9 un<:u baJb: Bu babın başlangıcında bi'r yapralk :kadar eksik', , vardır. Haıyvanın /başından ib8JŞ1'!1Yarakhastahklan anilatillır. Atın ba
şında insanlardaki nezle gibi seyreden Fegas (?) hastalığına safran, k8Jur ve menekşe. yağı kanştınlıp burnuna püskürülür. Başka ilaçlar da tarif ediilirndştir.İhtiılı1ç(?) atın başında damaıiLarın ti,tremesi ile belli olan bir hastalık tariıf etmiştir. Hutan (?) hayvanın burun ve gözünden 'itin ve san sulaJr akar. Bu hastalık, rutulbetten. veya kUlu-luktan olur. Rutubetten olan /burnundan akan sullardan belilikiir.Önce kan alımalıdıır,iburnundan ,gelen akıntı pis kokarsa hayvanın diımağın-daı yarası vardı;r, eğer kokmazsa nez1edir. Hutan kurul'Uktm olmuşsa hayvanın burnu ibazan akar, bazan aIrnıaz. Bu hastalığa bana ve yu-murta ile yapılan ii1ag1artarif edmT. Yuıkarıdaki rutubet, kurulluk gibi sebepler ve ıburun alnntı\Slnın bey:iındenge1me zanlan ÇOkeskiden beri hakiım olan yanlış filkirJ'erindevamından ibaşka ıbiTşey değiılKUr.Sudan, Hu~an'a benziyen fena biT hastalItiıiT. Hayvandan hayvana bulıaş:.r, başı şişer, göz kaıpaJk1arışişer, tedavi için ,gö~lerin mrafına dağ yapıılır, hayvan karanlık yere bağlanır. Yediı günde iyi:leşIIreZsebiT daha. i.yİ-leşm€Z. «Bazı hükemıaya göre /bu hast8Jlı:ğındört şeldi vardır)) demekle ba.']ka yazarl8JI"danda balhsetmektediır. Anthru, ıguıım veya erysepe.1as dlı8Jbili~.Şakike (?) y,anm baş ağnısıdır. BLr gÖzünd~' su akar, insan i
BaytaTname incelemesi
ütü ile ill.açyapıılır. Suda (?) baş ağ.rısııdır,hayvan başınıı mdıramaz, gözü çok yaşlanır, yemi az yer. TErlaıviiçin yaJ{llar ,t8JI'ifedilımiştir. Erüs3aım (?) sersem!liik,fena b1r hastalıktır, hayvanın bacaklaırı biri-biTine dolaşır, bazan dönerken yere düşer. Karanlılk biJr yere bağlanıp üç gün çeşitiliiEliçilıarverıi!1:ir.Ri:yhu[ kasiT, smirılierde(?) olan bir has-talıktır. Tedaıvi içiın ih8iyvanınbaşı yağlanır, kulağın.a tereyağı eritiLip akıtılır, soğuktan korunmıaıl.ıdır. ~anü'1:far (?) hayvan terler, gözleri şLşer, başını aşa:ğıda tutar, bazan kulıakllanndan irin alkar. HaiJVan:a :;araıp içi!r,Herekve 'lmillakyaraU,angünnÜik;J.;üiıııliçiliarla temlizlen€TCkte-d~.viedilir. Helilce, kulakta .apselerdir. Taraş sağırlı.ktır; arkadan 'ses-lenmeik.le teşhis ediıEr. Sağırlık kulak kirinden iıse kuilağa terey.ağı lronU'r,Ibırala~rr. YtıımUlŞayınc.akiri' çıkanr. Kmağa ~ veya kum gir-mişse bir bez zarnJka baıtm[lp kulağa sokulur, kUm veya taş beze ya. pışır.
Bund.an sonra !baştagörülen hastaiLikların arazından başka bir şe) o1mıyan ihastal1wardan da kısaca bahsetmişse de tercüımey;iyapan bu hususta hiiç blllıgisahibi olmadığındıan, hastalık iiSimııeriıniaırapça bı-rakmış ve aniaşılrrnaz araz vel"IIllioştir.Ellesiye, diş €ItJ1erindn, şİ.'Şolması-dır (gingiıvitiB).Ayva.,baıl veya nar kabuğu ve lroruk suyu sürülür. :Sumun çok kanaması, natran (sodyum bikarbonat) soğuk su ile buma damtatıJ.ır, hayvan aynı zamanda öksürüyorsa bu kanaıma hutan has-talığındaooıT. Yerkan (sar;ıJıık),hayvanın ,gözleri:anusu ve penisi saTl-dır. Dudi otu iUdmisili su illebir ge,eebırakılır, keskin şarap katınp içi-riliT. Bu ba'bta, baytamaIİnelerdekii;kLASikusule uyula~ak başın has-talıkları anlatılmıştıır. Kıymet ifade edecek bir şey görüılememiştitr. Yalnız bazı hastaJı.k!l2Jı'ınbu1aşliCıtalbiaıtına dikkat ediillmıi.ştir.
10 uncu bab: Atların ib<.'YlIDve bo~azındaki hastalıklar. Boğazda şiş, hayvan yem ve sudan çekinir. Bazan buşiş bütün gövdeye sirayet edebilir (Gourme ?) şiş yerler neşter ile delinir, neşter içeride dolaş-tırıil.ı:r,sonıra s1ikıJ.ır, dil alltından da kan alınır. Hunnak, hayvanın boğazı içerden şişer (pharyngitiıs', 1Jaryngıitis?) dillini' dışarı çıka;rır, gözler de şişer, yem yemez ve su içmez, Iburnunıdan saıYM.arakar, b~
ğazmdan h1rıltı ge1ıiır.Tedav~ !İÇinhayvanın başı sıcak su' ile yıkan-malı, boynuna yakı vu.ru1mahdır. Yumuşak yem verilir. Bo~azrlan kan akmasına karşı, kan akan yere ıkuru nar kabuğu tozu üfleniT: Bo~az ve /boyun bölLgesİ-ndesüngü veya kıbç yaralloarının tedavisi de burada yazılmıştır. Kantaryon (Centauırea acawlds) çok kullanıllJr. Öks;{i!Ükba-zan baştan nez1e inmesinden, sık nefesten (anfizem?) veya beyaz ciğerin (akci~er) şİŞım.ıesİndenolur. Bazan bu şiş delinıtp öksürükle irin
Erk
çI!kar, Burundan fena kCiku.gelir. Tedavi
içın
dokuz yumurta keslti sirkede bir gün bı.rakı1ır, kabukl'an yumu.şayınca zerde çaov'a (Me mecylon tin:ctori:um) brulaşıtıxı1ıpbirer birer yutturU1uır. Öksürük so ğı.I!ktanoLmuşsa sanmsak ve kükürtle yapIJ,mışiJ.llçlarveri'li:r.Her hal de kükürdün .ekspektoran tesirinden dolayı fayda görülmüş olacaok'~ır Sıcaktan OLaınöıksürük için, gene yumurtalı Mçla beraJber,meyaın kökl' i'liAçlarda tarİıf edUmiştir. «RUlIndilinıde diasmatiıs (?) dıenıillenH.açd mlı1ıanıın» diye yazılmıştlT.. Her zaman oIlduğu gi'bii,öksürük !bir semptom de~ hastalık ola rak alınmış, bazan iyi şeylleryazılmıştır. Boğa.zda solucan (süLfik)olur sa hayvan kan k.usar, yahUlt anustan kan geliT. SüLük yaıkın yerde' . tahta kuruSıu :i:leq,üşürüılür, uzak yerde :i.sezeytin yağı ve indr yap rağı ile iliiç yaplilır. Su; .içerken boğaza kUrbağa kaçmıasıınıakarşı gene kurbağa iıle iilllç yapılır. Hanazi;r (domuz başı ?) tay1arda husule g~en bir şiştir, rengi kırmızıdır, önce :fındık kadar olur, sonxa büyür, d~~i-nince kan ve irin akar. Sağlam hayvanlan uzak
tutmabm,
zira sirayel eder (gouııme ?). Şişler nıeşterle deIiniıp itin akıtI!lmallıdlT.Daımarla.ra dıiJkkatetme1i, yaralaımaıınailldı,r. Keçe paorçası tuza baıtmilıp delinen yıerden sokuhır, üç gün bıra'kıllıT,sonra şaraıba ibatınış bez sokuiuı.11 inci bab: Atların ,göğüs ve omıuz1arındadl:an hastaiıkJ:ar. Ha'IT.er (arpa:laıma),YOllgunkensu içmekten veya ÇOkyemden oıluT.Atın göv-desi kızgLIldLup istirahatten sonra çok topaJıar. Teda'VİJiçin göğsün-den ve ön bacaıİdar:dasakız daımaTından(?) kan alınıToBeden uğulur, buğday kaynatı1'ıp içinMr. Her gün akar suda akınıtıya karşı yürütü-lür, OInmJ1a.rabalçıkla yak! vumlur, insan pi.&'IJiğişaraıp1iaiçiriılir. Has-taıl.ıkha.yvanın göğs'fuıiden.tırnağına inerse iyiüıeşiyordemekfu. Bunun iıa.cının da tırnak bahsinde söyleneceği bi1dıi.rillmekteidir.Bazan tırn:3k düşebillir. Arpalamanın semptomaan ve biahassa tedavisıi makul görül-mektedir. Yalnız yazar burada iılk defa olaorak insan pisliği kuUan-makla i~enç tedaviye başvuruT. «Akrep !kUyruğu» da denilenomuz topaIlığına benzer bir arızada göğüsten, kanalınır. Topdıyan omuz.. da. deri altma ş.işinceye kaıdar üflenir (mafsalı tesbit), yahurt ta bl,
çuvaldıza ',geçirilerek göğüse solmlur (kaytan yakısı), yara iŞletillr,
böy-lece iyiIleşiT.Göğüsteki kaplan ve aslan yaraları soğuk sU ile yıkan-dıktan sonra yakılnnş köpek külü dökülür. Kaynama (uyuz ?), hay-vanın yele ve kuyruğunda çııbanla.rçıkar, ağaçlara sürünür, hastalık gövdeye sirayet eder. Ted.avti:~in kan alınır, çıba,nlıar tuz ve siırke'
Üe
uğulur, ,gül yağı sürüiü.r. HastaIıik kışın ıgörülürse 'hayıvan ,güneşte tu-tuilur, sonra iMç sürÜılür.Uyuz O'1:i"uğunukuvvdl1e tahmiin ettiğimiz bu
Baytamarne incelemesi
asta1ı'kta da tedavii için kan alındığı görül1mekte:%r; bu şekilde fay-alı veya faydasız kan almalar, at ve sığır tebabetinde 19 uncu asrın 80-una kadar devam e~tir. Eyer baısması. (eyer vurması), yara sıkılıp
'"n çıkanll1p "ilaç süıımekıle tedRvi ediiliir. ıKol'tuğunda ve omuzıunda eırten şiş (deri aıltı anfizemıi) olursa sıcak hamur vunılur. Omuz
çık-.ası, ayağa tp bağlanıp o.tpi ihayvanın ark.asından çekiıp siillmneli, muz yerlıeşince (mafsal çııkığl) omlU21Underisinden de!l:ilkaçılıp üf1enir, onra de1i'k Qir.i.şılli.bezle kapatı1ır. HaJYVan 10 gün yatınillmaz, sonra muz ovuıLur, yavaş yavaş gezdiJrilLiır. OmruWa husule gelen yaıraJ.ar, iğer yaral;ar .gibi tedavi eddılım.ektedir.
12 nci Ibalb: Atll!arın aıı1kasmda, yanılannda ve makaıtındaki hasta-ıldar. Arka'l'ardakü. yaralara (?) m~e ikölminden yaıpı'lımı.ş.dilAçlar sürü-ür. OOWr çıkarsa (prolapsusanıi' veya ırectıiı) YtiJsaldece riilaçsürerek davi eder. Prd1:apsus uterilde kdanmış dlduğu ;ret usuiliünü burada atbik etmıez. Yaralarda kanı dindirrnek, .faı1Laetlenmesine (vejetas~
a) mani ol!maik İJçin mercimek, demiredı külü ve lkiımlyonkarıştırı'lıp yaıra:1ara sürÜllür. Makat'ta. naısıır (anıusta vejetasyon) olursa nrişadıl'
e sirke1i lillAçıl:arsürülıür. Malkat'ta k'llI1t (gastroplh.iiliıas.üs) söIl!IIlemi~ kireç ve 'Pırasa yaprağı suyu sürwerek ibertaraif ed1ılir. At'ların arkala-rmda (arka bacak!larda) sıraca (lymphangitis maJıloosa ?) hiç anız vt--. riJımem:iştir. S'irkeiJıe yıkamp pamnık tohumu tom ekıill'ir.
13 ÜllOO balb: .Aitlarm karın, testis ve penıisiind~i' hastal1ık1lıa.r,den-mi'$se de Ibu 'balb!ta hasta['ık1a.r tarif edilmeden sadece i<la.ç1'arbiıldiriJ.-miştir. Sidiiktutu1ması,İıda. {sancı' ?) kimıyonı ve :kafur veriıltLr.El rrna-kat'tan sokülur (rektaıl mÜdaihalıe) veya hayvan ikıiSraksa ferce el soku-lUT (vaıginal. müıdahaJIJe). Karnınıdakıi {barsa\kıaTda:ki.) so[ucanlardan dolayı hastalanmışsa bellut (meşe) ağacının külünden haYvanın suyuna kanştırılırsa solucanlar dökülür. ~ancı yelden (.ga:z;sancısı) ise meyan kökü zeytin yağı ille ıiıçiirilllmelidir.Bu kısımda sancılar çok 'kanştırılmış-tır. Penis.in çıktıktan sonra geri dönmemesi (paraphymosİ's) halinde hayvanı yokuş yukan yürülJmeli veya yatırılıp penis domuz yağı ve nat-ron (sodyum bikarbonat) ile ovulmalı sonra soğuk tuzlu su ile yıkanır-sa penis içeri girer. Beygir eylemek (kastrasyon), testisler büyük olur veya nekris hastalığı (?) bulunursa tedavi için yapılmalıdır. Bahar ay-larında yapılırsa da mecbur olunca kışın ve yazın da yapılır. Kastrasyo-nun nasıl yapılacağı anlatılmamış, sebep olarak da sadece patolojik hal-ler gösterilmiştir. Halbuki kastrasyon veteriner tababete ait eneski eserlerde bile iyi bir şekilde tarif edilmiştir. Kitapta 14 üncü bab eksik-tir.
Erk
15 inci baJb: atların :;li'zJerin:i'eki hastalıkUar. Çark kısa bir şekHd iıgromaya benzer bir hasta.bık anlaıt1!lmışt1r.
16 ncı bab: Atların baldır (incik) ve sinir (tendo) lerindeki hastalık lar. TendiniJti!s ve çeşitli exostoslar karışık !biTşekiiildeanaatlilmıştır. Ko terizasyon en 'iyıi tedaVlİiçares'İ olıarak kullan1!lır.
17 nıei Ibalb: Topuk ve tırnaJcia.rxi'a dyi1eşmiyen yara ve Sliğill.er (pa piJılom) dağlanaralk teda'Vli edi/Ur. Tr'rnak çatlarsa öküz ,İJliğtnden İla yapılır. Et. ,iIl1etırnak arasında huısu}.e gelen yaraJ}arda (?) sıirıke dILeyıka mak fayda verir.
18 inrci Ibalb: Atların taJbanmda husule gelen yara ve şdış'1eTegene öküz i'1iğıi illlei!Iaç yapılır.
19 uncu 'baib'm kitaJbın arapça asilnda ıkaJy1pdlJdu,ğu anil.aşılmak-tadır.
20 ndıbab: Siniderin ,gevşemesd:(tendo kapması ?) Çiırişlii Haç tat-bi,k edilir.
21 inci Ibalb: Köstek yermde (bU:kağı1ık çukuru) yarık olması. Nal-bantların hatasından olur. Dağlanarak tedavi edilir. Seretan aynı yerde husul,e gelen Ibir şıiş]i1ktir; ıkıJlar dökülür, ustura ile yarılıp merhem sürülür.
22 nci ıbab: tekme veya başka sebepten ba:rsakla;rm testiıslere in-mesi (herniaingarinaüls)'in tedavisi yoktur, denmektedir. Da1ha mmaattan evvelki yıNarda yaşamış veter'inevler bunu kastrasyonla tedavri ediyor-lardı. Gene kaza neticesinde atm bir kemiği kı,rılırsa insanlardaki gibi ağaçla sarılır. Kmk bahsi de hiçbir değer taşıımaJII1JaikitaJdıT.Halbuki talbalbetin en erken ,gCıişmdiş!bir koı1ıu,!kırık tedav:irrerildiJr.
23 üncü ba:b: Huımma (?) hakikındadır. Hayvanın !burnu aka.r, a.lt dUdağı şişer, gövd€Si sıcak olur, yem yemez. Buna karşı biırçok Haçlar tarL'f edtlmişti1r. ÇOk eski devirlerden ıberi her türlü ateşli hastalığa kul-lanılan, genel bir isim olan, hummadan bir şey çıkarmağa imkan yoktur.
24',ten 29 runcu balba kadar aıt1arm deri hastalıklan, uyuz, baras (-vitmgo) ile akrep, yılan ve arı sakmalanna karşı pek netice vermiyecek tedavHer yazıllımıştır. Arapça veteriner tababete ait eser1'erde akrep. yıaan ve diğer zeft'Ü1'1iIhay;van sokmaaarma - iklim dıoJ.ıa.yıSı.i:yleolacak _
geniş yer veriJm~tiır. .
30 uncu baJb: Deve, koyun ve ö~üz (sığır)',ların üÇllan beyanında- i dır. Develerin tüyü döküldüğü zaman, yağl~ domuz pastırması su ile i
Baytarname incelemesi
arışimm. Bu su deveye iıçtri!ltr.YÜTÜyemıiyenzayLf öküze OOç olarak eş gün arpa ve ha11'ebetohumu yediiırıillıiır.Öküz deve ve koyuırda bit ve ayrı şeyin iıacı: Sırtlan kıemiğ.i'iae lhayvanı1:anibulhur1amak lazLmdır.
Baytarnamelerde UJffiumiye1ılesa4ece aUaırdan bahsetmek adet iken urada deve, sl!ğı,rve !koyuna da y.er veri'J.ırnişsede bams çok ikısa
kesdl-:iştir. Kita:p burada sona er:miştiır.
Bu baytarnamenllin 1ncelenmesi sonıunda ,görülür lti, at bakımJ, rjyeni ve terib1yesine a'yrıılan :ba.h.llsJeriyıildiır.Doğum bilgisi, bütün rapça eserlerde olduğu gib,i.diğer bahislerden daha, ilmidir. Hastalık-ar konusunda: eser çok zayıiftır. Bu, biraz da teTcümeyi yapan kiın1se~
in veteriner taıba:ooUemeşıguilolmamlŞ biır kıimse olmasında-n artmak-.adır. Yalınız batlil. ve iığrenç 'tedalVNıerçok azdı:r.
ÖZET
Bu çaJışım:arm2JClaveteriner tabaıbet kO!llUSUndave azami 17 inci üZy1'laait o1aJbillecekbir Iditap inceleııımıiştir.
S U MM A R Y
İn thuıS :researeh, satisfactory informa:tion is gi.ven on the book ound in a personaJ. II:i1brarylin Turkey, ,that dea.1swith veterinary me-icine and probably belongs to the time before the 17 th century. The ook contains Httle information about diseases that is of value. But the statements on obstetrics, hygiene and horse management are go-od; even better than those on these subjects in other Turkish books which ""ere found and studied by us.
