r
H A C I BAYRAMİ V E L t ' N İ N D Ü N Y A G Ö R Ü Ş Ü VE
v v e l â b a z ı k a v r a m l a n n ü z e r i n d e d u r m a k i s t i y o r u m . B u k a v r a m l a ı -« D ü n y a g ö r ü ş ü » , -« Z â h i d » , -« S û f î » , -« M u t a savvıf», «Velî» ve « P e ^ ' g a m b e r » g i b i kav r a m l a r d ı r . « D ü n y a G ö r ü ş ü » d ü n y a y a b i r b a k ı ş tarzı, b i r â l e m t a s a v v u r u b i r h a y a t anla yışıdır. B i r d ü n y a g ö r ü ş ü , her ş e y d e n ö n ce m a n t ı l d ve t u t a r h o l m a l ı d ı r . B u n u n yamnda b i r d ü n y a g ö r ü ş ü , b i l g i y e dayan-mah, ş u t ı r l a b e n i m s e n m e l i ve b i r gayesi, b i r hedefi o l m a l ı d ı r . D ü n y a g ö r ü ş ü , b u hedef i s t i k a m e t i n d e d ü n y a n m ve b ü t ü n â l e m i n , o n d a k i v a r l ı k l a n n , h a y a t m b i r y o r u m u d u r . A m a y o r u m d a n y o r u m a f a r k var. B u y o r u m , b u tefsir, m a d d î , m a d d e ci, t a b i a t c ı b i r y o r u m o l a b i l e c e ğ i g i b i , m â n e v i y a t c ı , r u h c u da o l a b i l i r ; ateist ola bileceği g i b i teist b i r y o r u m da o l a b i l i r . D ü n y a g ö r ü ş ü t u t a r h ve m a n t ı k î o l u n ca, orada abese, y a n i s a ç m a y a y e r o l m a m a s ı gerekir.« Z â h i d » , d i n î h a y a t ı n k a i d e l e r i n i İf rat derecede t a t b i k eden k i m s e o l u p , ken disini t o p l u m d a n o l d u k ç a t e c r i d e t m i ş t i r . «Sûfî», ü s t ü n â l e m idealine g ö r e ha z ı r l a n m a k i ç i n , d i n i n k u r a l l a r ı n ı m u n t a -r a m t a t b i k eden, d ü n y a d a n g e ç m e y o l l a r ı m ö ğ r e n e n , nef s i n d e k i r u h - beden, k a l b kafa, d ü n y a - a h i r e t i k i l i k l e r i n d e n k u r t u lan, ş e y t a n - m e l e k i k i l i ğ i n i de m e l e k l e h i ne, k ö t ü l ü k - i y i l i k i k i l i ğ i n i de i y i l i k l e h i ne halleden k i m s e d i r . « M u t a s a v v ı f » : S û f î l i k y o l t m u n y a ş a D o ç . D r . S ü l e y m a n H . B O L . \ Y (A.Ü. î l a h i v a t F a k ü l t e s i Dekan Y r d . ) — J aan ç e t i n m a n e v î h a l l e r i n i , r u h î t e c r ü b e l e r i n i , b i r sûfîlik nazariyesi halinde o r t a ya ko3'an, sûfî d ü n y a g ö r ü ş ü n ü inceleye rek, sûfî k a i n â t m ne o l m a s ı g e r e k t i ğ i n i tesbit eden k i m s e d i r .
«Velî »ye gelince : V e l î ' d e , d ü n y a y ı k ü ç ü k s e m e k özelliği daha b i r a ğ ı r l ı k ka z a n m ı ş t ı r . Velî y e n i d e ğ e r l e r d ü z e n i k u r a b i l e n , b u d e v r i a ş a b i l e n k i m s e d i r . Ş a h s i k u d r e t i ve h a k i m i y e t i t e m s i l eden k a h r a m a n l a r m d e ğ e r l e r i y ı k ı c ı l ı ğ ı n a k a r ş ı s a v a ş a n kimse d i r . O n l a r y ı k t ı k l a r ı d e ğ e r l e r i n yerine ye n i s i n i k o y a m a m ı ş l a r d ı r , ama velî ne i n -k â r c ı , ne y ı -k ı c ı d ı r ; -k a r a m s a r değil, i y i m serdir. K i n ve nefret değil, sevgi ve şef k a t s a h i b i o l m a k o n ı m en b ü y ü k özelliği ve y a p ı c ı l ı ğ ı n ı n k a y n a ğ ı d ı r . Velî, S e m â v î veya i l â h î d i n l e r i n y e t i ş t i r d i ğ i m ü s t e s n a i n s a n d ı r , « t n s a n - ı K â m i l » i d e a l i n i nefsinde y a ş a y a n k i m s e d i r . Velî, d u y u l a r a l e m i n i , m a d d î zevk ve fayda k a y n a ğ ı o l a r a k g ö r ü r ; b ı m d a n ü s t ü n m a n e v î b i r â l e m i n v a r l ı ğ ı n ı k a b u l eder, i k i s i arasmda m a h i y e t f a r k ı o l d u -ğ ı m a i n a n ı r ; d o l a y ı s ı y l a b i r i n c i s i n d e n i k i n c i s i n e d o ğ r u y ü k s e l i r . O n u n b u y ü k selişi «nefs-i e m m a r e y e » k a r ş ı «nefs-i lev-v â m e n i n » s a lev-v a ş ı ile b a ş l a r . Velî, b u iç s a v a ş m d a d e r û n i b i r d e ğ e r d ü z e n i k u r a r , d e ğ e r l e r i n s ü b j e k t i f m i h r a k ı n ı k u r a r . Ve lî, b ö y l e c e yeni d e ğ e r l e r d ü z e n i y l e b i r çığır a ç a r ; o, b u ç ı ğ ı r i ç i n d e k e n d i iç d ü n y a s ı n a a i t « H â l i » i y l e m â n e v î k e m â l e erme y o l u -181
na g i r m i ş t i r , tnsan r u h ı m u n yemden fet hedilmesi ile i r â d î olarak velî kendisini A l l a h y a n i ideal u ğ r u n a k u r b a n eder ve t o p l u m u n b i r d e ğ e r i haline gelir. B ö y l e c e t o p l u m u ğ r u n a , k i t l e l e r i n ve insanlarm k u r b a n ı yerine, ideal u ğ r u n a insan kendi kendini iradesiyle f e d â e t m i ş olvu-. Dola yısıyla kendisi u ğ r u n a yahut cemiyet u ğ r u n a cemiyetlerin, y ı ğ m l a r m k u r b a n ı m is teyen sakat k a h r a m a n t i p l e r i a ş ı l m ı ş o l m a k t a d ı r . M e s e l â Nietzshe'nin hasretini ç e k t i ğ i d e ğ e r l e r l e v h a s m ı tersine ç e v i r m e sini istediği « Ü s t - î n s a n » y ı k m a k t a n ve i n k â r d a n b a ş k a b i r şey yapamayan bencil b i r kahraman t i p i d i r . V e l î ' n i n d e ğ e r l e r d ü z e n i i n k â r c ı değil, i k r â r c ı , yıkıcı değil yapıcı, k a n l ı ve dışıyla s a v a ş ç ı değil i ç i n d e m ü c a d e l e halinde b a n ş c ı b i r d ü z e n d i r , î ç i n d e k i kaosu yıktığı anda d ı ş ı n d a k i kosmos ile hem-ahenk o l u r . V e l î ' n i n de ğ e r l e r d ü z e n i n d e d ü n y a g ö r ü ş ü , b u ba k ı m d a n ne ateist, ne materyalist; ama teisttir. Velî, m â n e v i â l e m i n s a f l a ş t ı r d ı ğ ı r u h u n u n kuvveti ile d u y u l a r â l e m i n e , t o p l u m a tesir eder. « P e y g a m b e r » e gelince; Peygamber, A l l a h ' m k e n d i s i n i s e ç e r e k , t e r b i y e ederek g ö r e v l e n d i r d i ğ i b i r ü s t ü n i n s a n d ı r . B ı m a g ö r e p e y g a m b e r l i k Vehbî'dir. Y â n i A l l a h t a r a f ı n d a n v e r i l m i ş t i r . Peygamberler mucize s a h i b i d i r . B u n a k a r ş ı l ı k p e y g a m b e r l e r i n getir
diği
y o l d a y ü r ü y e nve
y ü k s e l e n velîise
keramet s a h i b i d i r . V e l î l e r p e y g a m b e r l e r i n m i r a s ç ı l a r ı ve t a k i p ç i l e r i d i r . V e l î ' n i n m â nevi y ü k s e l i ş i ş u u r l u o l a r a k d ı ş b e n l i k t e n iç b e n l i ğ e y ö n e l i r k e n ; iç b e n l i k b a k ı m ı n dan da o l g u n l u ğ a ve h â k i m i y e t e u l a ş ı n c a , tekrar
«iç»i
i h m â l etmeden d ı ş d ü n y a y a yönelir; daha d o ğ r u s u cemiyete ve tabiata açılır. Peygamber zaten iç d ü n y a b a k ı m m -dan m ü k e m m e l l e ş m i ş olarak i l â h îâlem
ile olan sıkı m ü n a s e b e t i n d e n d o l a y ı pey gamber o l m u ş t u r ve b u n d a n d o l a y ı o, daima dışa d ö n ü k t ü r ; yani b ü t ü n insan lara, cemiyetlere y ö n ve o l g u n l u k vermek vazifesi ile vazifelenmiştir.Ş i m d i İ s l â m ' ı n v e l î l e r i n d e n b i r i olan H a c ı B a y r a m - ı Velî'ye gelelim :
H a c ı B a y r a m - ı Velî, Osmanh Devleti'-n i Devleti'-n ç o k k r i t i k b i r devresiDevleti'-nde ortaya çık m ı ş b i r velî'dir. Devletin p a r ç a l a n m a ve d a ğ ı l m a n o k t a s ı n d a n g e r i d ö n d ü r ü l d ü ğ ü b i r d ö n e m d e H a c ı B a y r a m - ı V e l î y e n i b i r t a r i k a t k u r a r a k , r u h l a r d a k i t e d i r g i n l i k leri, ü m i t s i z l i k l e r i s i l m i ş , o n u n y e r i n e ü m i t ve sevgi t o h u m l a n n ı y e ş e r t m i ş t i r . H a c ı B a y r a m - ı V e l î ' n i n k u r d u ğ u t a r i kat î s l â m î b i r t a r i k a t t ı r . D o l a y ı s ı y l a d ü n ya g ö r ü ş ü de î s l â m î d ü n y a g ö r ü ş ü ç e r ç e vesi i ç i n d e d i r . Y a n i â l e m i y a r a t a n ve i d a re eden b i r Allah'a i m a n d a n h a r e k e t eder. B u i m a n ona â l e m d e b i r d ü z e n i n , b i r n i z a m ı n b u l u n d u ğ u n u , â l e m i n t e s a d ü f e n ve d ü z e n s i z b i r ş e k i l d e meydema g e l m e d i ğ i n i ö ğ r e t i r . Y a n i b u i m a n ı n m a n t ı ğ ı s a ç m a y ı , abesi, r a s t g e l e l i ğ i reddeder. Â l e m d e k i n i z a m ı b i l e n ve g ö r e n k i m s e k e n d i i ç i n d e de b ö y l e b i r d ü z e n k u r a r a k , s o n ra b u d ü z e n i cemiyete a k s e t t i r m e l i d i r . H a c ı B a y r a m - ı V e l î ' d e k e n d i i ç i n d e h u z u r l u b i r d ü z e n k u r d u k t a n , k e n d i i ç i n i b i r ayna g i b i p a r l a t t ı k t a n sonra b u a y n a d a n d ı ş a r ı y a i l â h i ı ş ı k l a n a k s e t t i r m e ğ e ç a l ı ş m ı ş t ı r . Fakat «KüUî Akıl», « Y a r a t ı l a n i l k v a r l ı k » o l a r a k k a b u l edilen H z . Peygam-ber'e ve o n u n g e t i r d i ğ i K u r ' â n ' a t a m b i r b a ğ l ı l ı k l a g e r ç e k l e ş t i r m i ş t i r . O n u n d ü n y a g ö r ü ş ü tevhide dayana r a k ş i r k i reddeder, t s l â m i i n a n ç ç e r ç e vesinde k â i n a t ı m â n e v î b i r y o r u m a t â b i t u t a r a k i s l â m tasavvuf h a r e k e t i i ç i n d e kendine has y e r i n i a l m ı ş t ı r . B u y o r u m d a hedefsizlik, b a ş ı b o ş l u k , gayesizlik, ş u u r suzluk y o k t u r . B u y o r u m , a y n ı zamanda bilgiye, i l m e d a y a n ı r . H a c ı B a y r a m - ı Velî, b u b a k ı m d a n m ü d e r r i s l i k yapacak dere cede i l i m sahibi o l m u ş ve b i r s ü r e m ü d e r r i s l i k yapmjştır. Ama o k u r u b i l g i i l e y e t i n m e m i ş , o b i l g i y i i m a n ı n ı n ve d ü n y a g ö r ü ş ü n ü n ışı ğ ı n d a aksiyon haline g e t i r m i ş t i r . H a c ı B a y r a m - ı V e l î ' n i n i l i m sahibi o l m a s ı o n u n v a r l ı k l a r ı t a n ı m a k , a n l a m a k ve i z a h et mek gayesine m ü t e v e c c i h t i r , y a n i o n u n ilmî y ö n ü n ü ve t e c r ü b e s i n i g ö s t e r i r , i k i n cisi ise çeşitli b i l g i l e r i n i h i z m e t e arz et mesidir k i o n u n p r a t i k gayesini g ö s t e r i r . V a r l ı k l a n ve b a ş k a l a r ı n ı n d a v r a n ı ş l a r ı n ı t a k d i r etmesi o n u n a h l â k î y ö n ü n ü ve tec r ü b e s i n i ortaya koyar. H a c ı B a y r a m haz r e t l e r i n i n d ü n y a g ö r ü ş ü g e r e ğ i , c a n l ı y a , cansıza, Allah'a, devlete, m i l l e t e ve b ü t ü n insanlara b e s l e d i ğ i engin sevgi de o n u n
yine a h l â k î ve estetik t e c r ü b e s i n i ifade eder. H a c ı B a y r a m ı V e l î ' n i n k u r d u ğ u « B a y -r a m î l i k » t a -r i k a t ı d a ş u ü ç esas ü z e -r i n e k u r u h n u ş t u r ; cezbe, m u h a b b e t ve s ı r r - ı ilah B u ü ç esas, ş u ü ç t e v h i d m e r h a l e s i ile b i l g i derecelerini i h t i v a eder : «Bil m e k » , « B u l m a k » , « o l m a k » . B u m e r h a l e l e r i g e ç m e n i n m e t o d u da ş u esaslara d a y a n ı r : a) « T e f e k k ü r f i acaib i l - K u d r a » : Y a r a t ı c ı ' n m h a y r e t v e r i c i y a r a t ı k l a ı - ı ü z e rinde d e r i n l i ğ e d ü ş ü n m e k t i r k i b u , a k l ı n kendi k e n d i s i n i b i l g i k o n u s u e d i n m e s i de m e k t i r . b) « H a c e t - i ş e f â a t - ı N e b i » : y a n i Hz. Peygamber'in ş e f a a t m a i h t i y a ç duy m a k t ı r k i M e v l â n a ' n ı n « K ü l l i Akıl» d e d i ğ i Peygamberimizden m â n e v i o l a r a k ; b i l g i , feyz a l m a k d e m e k t i r . c) « H â c e t - i D i d â r » : A l l a h ' ı g ö r m e , onunla g ö r ü ş m e d i l e ğ i , i h t i y a c ı d ı r k i b u da a r a d a k i engellerin k a l k m a s ı , k a l d ı r ı l m a s ı i l e m ü m k ü n o l u r . B u r a d a b ü y ü k f i lozof Descartes'in g ü z e l b i r s ö z ü n ü nak letmek y e r i n d e o l u r :
« Y â r a b b i , d u y u o r g a n l a n m l a gelen i n t i b a l a r b e n i m z i h n i m i b u k a d a r m e ş g u l etmeseydi, seni daha k o l a y ve d o ğ r u d a n b i l i r d i m . »
d) H â c e t - i R e f ' i - l - H i c â b » : B i r a z evvel s ö y l e d i ğ i m i z g i b i , A l l a h i l e g ö r ü ş m e n i n ş a r t ı a r a d a k i engellerin k a l k m a s ı d ı r k i b u engeller, d ı ş d ü n y a d a n , z i h i n d e n , nefisten ve bedenden gelir. B u n l a r a h â k i m o l u p o n l a n a ş m a k g e r e k i r . K u l u n A l l a h ' a u l a ş m a s ı n a m â n i o l a n engelleri a ş m a k i ç i n ş u ü ç m e r t e b e d e n g e ç m e k l â z ı m d ı r : a) « T e v h i d - i E f ' a l » : î n s a n m k e n d i f i i l l e r i n i , d a v r a n ı ş l a r ı n ı n k o n t r o l ü n ü i y i y a p ı p o n l a n i l â h î b i l g i y e v e feyze m a z h a r olacak i s t i k a m e t t e b i r l e ş t i r m e k t i r . B u mertebe t a s a v \ a ı f t a k i « İ l m ' e l - y a k î n » m e r tebesine t e k a b ü l eder k i y a k i n î , d e ğ i ş m e z , g ü v e n i l i r ve h a k i k i k e s i n b i l g i y e u l a ş m a yı ifade eder.
b) « T e v h i d - i S ı f a t » : B u da sıfat l a r d a o n l a r m t e c e l l i l e r i n d e i l â h i v a h d e t i ve k u d r e t i n i g ö r e b i l m e k t i r k i «Ayn'el-ya-k î n » v e ş u h û d u ifade eder. c) «Tevhid-i Z â t » B u da A l l a h ' ı n z â t ' m ı d ü ş ü n e r e k « H a k k ' a l - y a k î n » y a n i g e r ç e k t a h a k k u k derecesidir. G ö r ü l ü y o r k i o n u n tasavvuf anla>ı-ş m d a ve d ü n y a g ö r ü anla>ı-ş ü n d e « T e v h i d » f i k r i h a k i m d i r . O n u n t a r i k a t ı N a k ş i c i l i k ve H a l v e t i ü k b i l e ş i m i E h l - i - s ü n n e t i t i k a d ı n a t a m a m e n u y g u n ve y e r l i t a r i k a t t ı r . Y a n i b u t a r i k a t t a Ş i i t e m a y ü l l e r e r a s t l a m a k m ü m k ü n d e ğ i l d i r . B u t a r i k a t t a ve d ü n y a g ö r ü ş ü n d e « H u l û l » d a y o k t u r . Ç ü n k ü h u -lûl, tevhidi bozar. B a y r a m i l i ğ i n ş u ü ç ana ilkesi İ s l â m esaslanndan k a y n a ğ ı n ı a l ı r : a) B ü t ü n i ş l e r i n A l l a h ' t a n g e l d i ğ i n e b) B ü t ü n v a r l ı k l a r d a A l l a h ' ı n g ü c ü n ü n tecelli e t t i ğ i n e c) H e r s ı f a t t a z â t - i ilâhi teceUisi o l d u ğ u n a i n a n m a k t a d ı r . B u s ö y l e d i k l e r i m i z i H a c ı B a y r a m - ı Velî'nin ş u m e ş h u r ş i i r i n d e b u l m a k m ü m k ü n d ü r : B i l m e k istei'sen c â n ı , Cam i ç i n d e ara c â m ı . Geç c a n ı n d a n b u l O ' n u , Sen seni b i l sen seni.
Burada Allah'ı b i l m e n i n i n s a n ı n ken d i içinde a r a n m a s ı g e r e k t i ğ i b e l i r t i l e r e k b u n u n için de k e n d i n d e n g e ç m e k icabet-t i g i b e l i r icabet-t i l i r . B u y o l d a k e n d i s i n i bilen H a c ı Bayram.-! V e l î ' n i n h a k i k i b i l g i o l a r a k A l l a h ' ı b u l d u ğ u n u s ö y l ü y o r : « B a y r a m ö z ü n ü b i l d i Bileni anda b u l d u . B u l a n o k e n d i o l d u Sen seni b i l sen s e n i »
Demek k i H a c ı B a y r a m Velî, H z . Pey g a m b e r i n yolunda, O ' n u kendisine rehber edinerek « Z â h i d » , «Sûfî» derecelerinden g e ç m i ş , h a k i k i b i r velî o l a r a k H z . Pey-gamber'e v â r i s o l m u ş t u r . Burada Ziya G ö k a l p ' i n b i r f i k r i n i nakletmek i s t i y o r u m : «Dînin fertlere y ü k s e k ş a h s i y e t k a z a n d ı r d ı ğ ı sosyolojik ve p s i k o l o j i k b i r g e r ç e k t i r . » î ş t e G ö k a l p b u g e r ç e k t e n ha reket ederek, d î n i n b u i ş i v e l î l e r v a s ı t a sıyla y a p t ı ğ ı n ı b e l i r t i r . G ö k a l p ' e g ö r e d i n , veliler v a s ı t a s ı y l a ş a h s i y e t k a z a n d m r k e n . Peygamberler v a s ı t a s ı y l a d a cemiyetlere yani t o p l u m l a r a jHiksek ş a h s i y e t i
dxnr. Ç ü n k ü Peygamberler, Evliya'dan ü s
t ü n o l u p vahye mazhar olmuşlardu".Peygamber H a k d a n a l ı r , h a l k a verir, o n l a n h a l k ı n i m a n ve a h l â k b i r l i ğ i etra-f m d a k a y n a ş m a l a n m s a ğ l a y ı p yeni b i r cemiyet t i p i meydana getirirler.
Velîler de peygamberleri rehber edin m i ş l e r d i r , fertlere en y ü k s e k şahsiyeti Evliya k a z a n d m r . (Dine D o ğ r u )
A s l ı n d a Ziyâ G ö k a l p ' i n b u tesbiti sosyolojik b a k ı m d a n fevkalade m ü h i m d i r . B u g ü n B a t ı ' d a b u «Evliya Sosyolojisi» ge l i ş t i r i l m e k t e d i r . Bizde Ziya G ö k a l p ' m b u tesbitinden sonra, b u husus ü z e r i n d e du
r u l m a m ı ş t ı r . H a c ı B a y r a m ı V e l î ' n i n B a y r a m i H k T a -r i k a t m ı k u -r m a s ı ve o n u t s l â m î d ü n y a g ö r ü ş ü i ç i n e y e r l e ş t i r e r e k O s m a n l ı ' y a a i t b i r hayat t a r z ı , b i r y a ş a m a b i ç i m i , b i r l e ş t i r i c i , b ü t ü n l e ş t i r i c i , y ü k s e l t i c i , i l e r l e t i c i b i r dinamizm i l e ş a h s i y e t l i ve i m a n l ı i n s a n l a -r m h â k i m o l d u ğ u b i -r t o p l u m m e y d a n a getirmek hedefine y ö n e l i k t i . Y ı k ı l m a k t a n k u r t a r ı l m ı ş b i r d e v l e t , b u d ü n y a g ö r ü ş ü , b u h a y a t a n l a y ı ş ı i l e tstanbui'u f e t h e t m i ş , y ü k s e l m e d e v r i n i i d r a k e t m i ş , d ü n y a y a i n s a n h ğ ı , a d a l e t i , s a n ' a t ı ve a h l â k ı ö ğ r e t m i ş t i r . 184
