ĠSTANBUL TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ ġehnaz ÖNLÜ
Anabilim Dalı : Mimarlık
Programı : Mimarlık Tarihi
EKĠM 2010
YEREBATAN SARNICI’NIN TAġIYICI ELEMANLARININ ANALĠZĠ
EKĠM 2010
ĠSTANBUL TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ ġehnaz ÖNLÜ
(502061107)
Tezin Enstitüye Verildiği Tarih : 13 Eylül 2010 Tezin Savunulduğu Tarih : 13 Ekim 2010
Tez DanıĢmanı : Doç. Dr. Zeynep KUBAN (ĠTÜ) Diğer Jüri Üyeleri : Prof. Dr. Metin AHUNBAY (ĠTÜ)
Prof. Dr. Engin AKYÜREK (ĠÜ)
YEREBATAN SARNICI’NIN TAġIYICI ELEMANLARININ ANALĠZĠ
ÖNSÖZ
Tezimi hazırlarken desteklerini esirmeyen danışmanım Doç. Dr. Zeynep Kuban‟a, değerli görüşleri için Prof. Dr. Metin Ahunbay‟a, Yerebatan Sarnıcı‟nda taşıyıcı elemanların fotoğraflarını çeken Mimar Uz. Dr. Aras Neftçi, Özer Özsarı ve Sibel Özbilgiç‟e, arkadaşlarım M. Çağhan Keskin, Hilal Aktur, Evşen Özgen, Ülkü Demir ve Ener Merdaner‟e, aileme sonsuz teşekkür ederim. Ayrıca tezimi hazırlarken yararlandığım İTÜ Mimarlık Fakültesi Kütüphanesi, Alman Arkeoloji Enstitüsü, Fransız Arkeoloji Enstitüsü, Türkiye‟de Amerikan İlmi Araştırmaları Enstitüsü ve Atatürk Kitaplığı çalışanlarına, Yerebatan Sarnıcı‟nda fotoğraf çekimi izinlerini veren Kültür A.Ş. çalışanlarına, Yerabatan Sarnıcı Müzesi güvenlik ve iç hizmetler görevlilerine teşekkür ederim.
Ekim 2010 Şehnaz Önlü
ĠÇĠNDEKĠLER Sayfa ÖNSÖZ ... v ĠÇĠNDEKĠLER ... vii KISALTMALAR ... ix TABLO LĠSTESĠ ... xi
ġEKĠL LĠSTESĠ ... xiii
ÖZET ... xvii SUMMARY ... xix 1. GĠRĠġ ... 1 1.1 Tezin Amacı ... 1 1.2 Literatür Özeti ... 2 1.3 Yöntem ... 4 2. KONSTANTINOPOLIS’ĠN SU YAPILARI ... 5 2.1 Suyolları ... 6 2.2 Hamamlar ... 12 2.3 Sarnıçlar ... 14 2.3.1 Açık sarnıçlar ... 15 2.3.2 Kapalı sarnıçlar ... 18 3. YEREBATAN SARNICI ... 29
3.1 Yerebatan Sarnıcı‟nın Yapımı ... 34
3.2 Basileios Stoa (İmparatorluk Stoası) ... 35
3.3 Yerebatan Sarnıcı‟nın Yeniden Keşfedilişi ... 36
3.4 Yerebatan Sarnıcı‟nın Onarımları ... 36
4. YEREBATAN SARNICI’NIN TAġIYICI ELEMANLARI ... 39
4.1 Yerebatan Sarnıcı‟nın Sütun Başlıkları ... 40
4.1.1 Yerebatan Sarnıcı‟nın korint düzeninde sütun başlıkları ... 40
4.1.1.1 Korint düzeninde sütun başlıklarının özellikleri 41 4.1.1.2 Korint düzeninde sütun başlıklarının üretimleri 44 4.1.1.3 Yerebatan Sarnıcı‟nın korint düzeninde 1. tip sütun başlıkları 47 4.1.1.4 Yerebatan Sarnıcı‟nın korint düzeninde 2. tip sütun başlıkları 53 4.1.1.5 Yerebatan Sarnıcı‟ndaki korint düzeninde sütun başlıklarından tekil örnekler 54 4.1.2 Yerebatan Sarnıcı‟nın korint düzeninde yarı-işlenmiş sütun başlıkları .... 60
4.1.3 Yerebatan Sarnıcı‟nın işlenmemiş sütun başlıkları ... 62
4.1.3.1 İşlenmemiş sütun başlıklarının üretimi 63 4.1.3.2 Yerebatan Sarnıcı‟nın işlenmemiş 1. tip sütun başlıkları 65 4.1.3.3 Yerebatan Sarnıcı‟nın işlenmemiş 2. tip sütun başlıkları 65 4.1.3.4 Yerebatan Sarnıcı‟ndaki işlenmemiş sütun başlığı tekil örnekleri 67 4.2 Yerebatan Sarnıcı‟nın Sütun Kaideleri... 68
4.2.1 Sütun kaidesi üretimi ... 69
4.2.3 Yerebatan Sarnıcı‟nın attika stilinde yarı-işlenmiş 1. tip sütun kaideleri . 71 4.2.4 Yerebatan Sarnıcı‟nın attika stilinde yarı-işlenmiş 2. tip sütun kaideleri . 72
4.2.5 Yerebatan Sarnıcı‟nın pedestalleri ... 73
4.2.5.1 Pedestal üretimi 73 4.2.5.2 Yerebatan Sarnıcı‟nın işlenmiş pedestalleri 74 4.2.5.3 Yerebatan Sarnıcı‟nın işlenmemiş pedestalleri 78 4.2.6 Yerebatan Sarnıcı‟nın silmeli mermer blokları ... 80
4.2.7 Yerebatan Sarnıcı‟ndaki medusa (Gorgon) başları ... 80
4.3 Yerebatan Sarnıcı‟nın Sütun Gövdeleri ... 83
4.3.1 Sütun gövdesi üretimi ... 83
4.3.2 Yerebatan Sarnıcı‟nın monolit sütun gövdeleri ... 84
4.3.2.1 Yerebatan Sarnıcı‟nın 1. tipte monolit sütun gövdeleri 84 4.3.2.2 Yerebatan Sarnıcı‟nın 2. tipte monolit sütun gövdeleri 86 4.3.2.3 Yerebatan Sarnıcı‟nın 3. tipte monolit sütun gövdeleri 87 4.3.2.4 Yerebatan Sarnıcı‟ndaki tekil sütun gövdesi örnekleri 87 4.4 Yerebatan Sarnıcı‟nın Süslemeli Saçaklık Parçaları ... 92
5. YEREBATAN SARNICI’NIN TAġIYICI ELEMANLARININ ANALĠZĠ ... 95
5.1 Yerebatan Sarnıcı‟nın Taşıyıcı Elemanlarının Dağılımı ... 95
5.1.1 Yerebatan Sarnıcı‟nın sütun başlıklarının dağılımı ... 95
5.1.2 Yerebatan Sarnıcı‟nın sütun kaidelerinin dağılımı... 98
5.1.2.1 Yerebatan Sarnıcı‟nın attika stilinde sütun kaidelerinin dağılımı 100 5.1.3 Yerebatan Sarnıcı‟nın sütun gövdelerinin dağılımı ... 102
5.1.4 Yerebatan Sarnıcıc‟nın süslemeli saçaklık parçalarının dağılımı ... 105
5.2 Yerebatan Sarnıcı‟nın Taşıyıcı Elemanlarının Karşılaştırılması ... 107
5.2.1 Yerebatan Sarnıcı‟nın korint düzeninde sütun başlıklarının karştırılması ... 107
5.2.2 Yerebatan Sarnıcı‟nın korint düzeninde yarı-işlenmiş sütun başlıklarının karştırılması ... 116
5.2.3 Yerebatan Sarnıcı‟nın işlenmemiş sütun başlıkları, sütun gövdeleri ve kaidelerinin karştırılması ... 119
6. SONUÇ VE DEĞERLENDĠRME ... 125
6.1 Yerebatan Sarnıcı‟nın Malzeme Çeşitliliğinin Değerlendirilmesi ... 125
6.2 Yerebatan Sarnıcı‟nın Yapım Süreci ... 126
KISALTMALAR
yy : Yüzyıl
TABLO LĠSTESĠ
Sayfa Tablo 4.1 : Yerebatan Sarnıcı‟nın Sütun Kaidelerinin Miktarı
(Şehnaz Önlü)………...67 Tablo 5.1 : Yerebatan Sarnıcı‟ndaki Sütun Başlıklarının Miktarı
(Şehnaz Önlü)………...94 Tablo 5.2 : Yerebatan Sarnıcı Planı Üzerinde Sütun Başlıklarının Dağılımı
(Şehnaz Önlü)……….……….………...95 Tablo 5.3 : Yerebatan Sarnıcı Planı Üzerinde Sütun Kaidelerinin Dağılımı
(Şehnaz Önlü)………..………...97 Tablo 5.4 : Yerebatan Sarnıcı Planı Üzerinde Attika Stikine Sütun Kaidelerinin Tiplerine Göre Dağılımı (Şehnaz Önlü)…...………..………....99 Tablo 5.5 : Yerebatan Sarnıcı‟ndaki Sütun Gövdelerinin Miktarı
(Şehnaz Önlü)………...100 Tablo 5.6 : Yerebatan Sarnıcı Planı Üzerinde Sütun Gövdelerinin Dağılımı
(Şehnaz Önlü)………..………...102 Tablo 5.7 : Yerebatan Sarnıcı‟nın İmpost ve Sütun Kaidesi Yerine Kullanılan Saçaklık Parçalarının Dağılımı.(Şehnaz Önlü)…………...………...104
ġEKĠL LĠSTESĠ
Sayfa
ġekil 2.1 : Konstantinopolis‟in Suyollarını Gösteren Harita (Crow, 2008) ... 6
ġekil 2.2 : Konstantinopolis‟in Suyollarını Gösteren Harita (Crow, 2008) ... 8
ġekil 2.3 : Valens Sukemeri‟nin (Bozdağan Sukemeri) Günümüzdeki Kalıntıları ... 9
(Kuban, 2004) ... 9
ġekil 2.4 : Valens Sukemeri‟nin (Bozdoğan Sukemeri) Forum Tauri‟ye Ulaştığı .... 10
Güzergahı Gösteren Plan (Crow, 2008) ... 10
ġekil 2.5 : Istranca Bölgesi, Karacaköy Yakınlarından Su Kemeri Kalıntısı (Mango, 1995) ... 11
ġekil 2.6 : Zeuksippos Hamamı‟nın 1927-1928 Yıllarında Ortaya Çıkan ... 13
Kalıntılarının Konumu, TahminiGüneydoğu dış duvarıdır. Ö:1:1000 (Müller-Wiener, 2007) ... 13
ġekil 2.7 : Günümüzde Karagümrük Spor Stadyumu Olarak Kullanılan Aestios ... 16
Sarnıcı (Müller-Wiener, 2007) ... 16
ġekil 2.8 : Sultan Selim Çukurbostanı olarak anılan Aspar Sarnıcı (Müller-Wiener, 2007) ... 17
ġekil 2.9 : Filadamı Sarnıcı Planı ve Kesiti, (Eyice, 1994(c)) ... 18
ġekil 2.10 : Binbirdirek Sarnıcı‟nın Konumu ve Planı (Müller-Wiener, 2007)…….20
ġekil 2.11 : Binbirdirek Sarnıcı‟nın Planı, Kesiti, Sütun Başlığı ve Gövdesi Çizimi, Kemer ve Tonoz Çizimi (Forchheimer & Strzygowski, 1893) ... 21
ġekil 2.12 : Zeyrek (Pantokrator) Sarnıcı‟nın ve Zeyrek (Pantokrator) Manastır ... 22
Kilisesi‟nin Konumu ve Planı, (Müller-Wiener, 2007) ... 22
ġekil 2.13 : Zeyrek (Pantokrator) Sarnıcı‟nın Planı, Kesitleri ve Sütun Detayı (Forchheimer & Strzygowski, 1893)... 23
ġekil 2.14 : Sultan Sarnıcı‟nın Planı, Kesiti, Sütun Başlığı Çizimi (Forchheimer & Strzygowski, 1893)... 24
ġekil 2.15 : Şerefiye Sarnıcı‟nın Vaziyet Planı [2]... 25
ġekil 2.16 : Şerefiye Sarnıcı‟nın Planı, Kesiti, Sütun Başlığı Çizimi (Forchheimer & Strzygowski, 1893)... 26
ġekil 3.1 : Bazilika Stoa ve Alt Yapısı Olan Yerebatan Sarnıcı‟nın Konumu ve Etrafında Yer Alan Yapılar (Müller-Wiener, 2007) ... 29
ġekil 3.2 : Sinir Yerebatan Sarnıcı Planı (Müller-Wiener,2007)... 30
ġekil 3.3 : Yerabatan Sarnıcı‟nın Planı (Forchheimer & Strsygowski, 1893)……... 32
ġekil 3.4 : Yerebatan Sarnıcı‟nın Kesiti (Forchheimer & Strsygowski, 1893) ... 33
ġekil 3.5 : Yerebatan Sarnıcı‟nın Tonoz Detayı Çizimi (Forchheimer & Strsygowski, 1893) ... ....33
ġekil 4.1 : Apollon Tapınağı'nın Cellası (Jones, 2000)………..39
ġekil 4.2 : Korint Düzeninde Sütun Başlığının Güzümüzde Bilinen İlk Örneği, Apollon Tapınağı'nın Cellası (Jones, 2000)…...………...40
ġekil 4.3 : (Vitrivius, 2005)'den Derlenen Korint Düzeninde Sütun Başlığının Bezeme Öğeleri (Şehnaz Önlü)…...…….………...……….41 ġekil 4.4 : Korint Düzeninde Sütun Başlığının Akantuslarının Öğeleri
(Özer Özsarı-Sibel Özbilgiç) Fotoğrafından Derlenmiştir………...42 ġekil 4.5 : Korint Başlık Üretiminin On İki Evresi (Asgari, 1988(a))…………...…43 ġekil 4.6 : Prokonnesos'da 5.yy Ortasındaki Korint Başlığı Üretimi Evreleri……...44 ġekil 4.7 : Korint Düzeninde 1. Tip Sütun Başlığı, Birinci Örnek
(Özer Özsar- Sibel Özbilgiç).………..….…………...45 ġekil 4.8 : Yerebatan Sarnıcı'ndaki Korint Düzeninde 1. Tip Sütun Başlığı, İkinci Örnek (Şehnaz Önlü)………46 ġekil 4.9 : Yerebatan Sarnıcı'ndaki Korint Düzeninde 1. Tip Sütun Başlığı, Üçüncü Örnek (Şehnaz Önlü)………....47 ġekil 4.10 : Yerebatan Sarnıcı'ndaki Korint Düzeninde 1. Tip Sütun Başlığı,
Dördüncü Örnek (Özer Özsarı- Sibel Özbilgiç)……….………48 ġekil 4.11 : Yerebatan Sarnıcı'ndaki Korint Düzeninde 1. Tip Sütun Başlığı,
Dördüncü Örnek (Özer Özsarı- Sibel Özbilgiç)……….…………...….48 ġekil 4.12 : Markianos Sütunu'nun P. Schazmann Tarafından Yapılan Çizimi
(Müller- Wiener, 2007)……...………49 ġekil 4.13 : Akantusun Orta Diliminin Kıvrılırken Aldığı Şekiller
(Pralong, 1993)………...50 ġekil 4.14 : Yerebatan Sarnıcı'nın Korint Düzeninde 2. Tip Sütun Başlığı, (Özer Özsarı-Sibel Özbilgiç)………51 ġekil 4.15 : İstanbul Arkeoloji Müzeleri Bahçesinde Bulunan, 3216 Numaralı Korint Düzeninde Sütun Başlığı (Şehnaz Önlü)………52 ġekil 4.16 : Korint Düzeninde Sütun Başlığı, Birinci Tekil Örnek
(Özer Özsarı- Sibel Özbilgiç)………...………..53 ġekil 4.17 : Korint Düzeninde Sütun Başlığı, Birinci Tekil Örnek
(Özer Özsarı- Sibel Özbilgiç)……….53 ġekil 4.18 : Korint Düzeninde Sütun Başlığı, Birinci Tekil Örnek Detayı
(Özer Özsarı- Sibel Özbilgiç)……….54 ġekil 4.19 : Korint Düzeninde Sütun Başlığı, Birinci Tekil Örnek Detayı
(Özer Özsarı- Sibel Özbilgiç)……..………...55 ġekil 4.20 : Korint Düzeninde Sütun Başlığı, İkinci Tekil Örnek (Aras Neftçi)…...56 ġekil 4.21 : Korint Düzenine Sütun Başlığı, Üçüncü Tekil Örnek
(Özer Özsarı- Sibel Özbilgiç) ………58 ġekil 4.22 : Korint Düzeninde Yarı-İşlenmiş Sütun Başlığı Birinci Örnek
(Aras Neftçi)………...59 ġekil 4.23 : Korint Düzeninde Yarı-İşlenmiş Sütun Başlığı, İkinci Örnek (Özer Özsarı- Sibel Özbilgiç)………...60 ġekil 4.24 : İşlenmemiş Sütun Başlıkları (Asgari, 1995 (a))………..62 ġekil 4.25 : Yerebatan Sarnıcı'nın İşlenmemiş 1. Tip Sütun Başlığı
(Aras Neftçi)………...63 ġekil 4.26 : Yerebatan Sarnıcı'nın İşlenmemiş 2. Tip Sütun Başlığı, Birinci Örnek (Aras Neftçi)…..……….64 ġekil 4.27 : Yerebatan Sarnıcı'nın İşlenmemiş 2. Tip Sütun Başlığı, İkinci Örnek (Şehnaz Önlü)………...………..64 ġekil 4.28 : İşlenmemiş Sütun Başlığı, Birinci Tekil Örnek (Aras Neftçi)…...…….65 ġekil 4.29 : İşlenmemiş Sütun Başlığı, İkinci Tekil Örnek (Aras Neftçi)……..…....66 ġekil 4.30 : Prokonnesos'ta Üretilen Attika Stiline ve Daralan Profilli Sütun
ġekil 4.31 : Yerebatan Sarnıcı'nın İşlenmiş Attika Stilinde Sütun Kaidesi
(Özer Özsarı- Sibel Özbilgiç)……….69 ġekil 4.32 : Yerebatan Sarnıcı'nın Attika Stilinde Yarı-İşlenmiş 1. Tip Sütun Kaidesi (Özer Özsarı-Sibel Özbilgiç)………..70 ġekil 4.33 : Yerebatan Sarnıcı'ın Attika Stiline Yarı-İşlenmiş 2. Tip Sütun Kaidesi (Şehnaz Önlü)……….71 ġekil 4.34 : Prokonnesos'ta Üretilen Pedestallerin Üretim Evreleri
(Asgari,1992(a))………...72 ġekil 4.35 : Roma Döneminde Yapılan Kymation Süslemesi Çizimi (Url-2)………73 ġekil 4.36 : Yerebatan Sarnıcı'nın İşlenmiş Pedestal Örneği (Aras Neftçi)………...74 ġekil 4.37 : Yerebatan Sarnıcı'ndaki Medusa Başı ve İşlenmiş Pedestal Örneği (Aras Neftçi)………...75 ġekil 4.38 : Yerebatan Sarnıcı'nda Bulunan İşlenmemiş Pedestal Örneği
(Şehnaz Önlü)………..76 ġekil 4.39 : Aya İrini'nin Ana Mekanında Bulunan İşlenmemiş Pedestal Örneği (Şehnaz Önlü)………...77 ġekil 4.40 : Yerebatan Sarnıcı'ndaki Platform Şeklide Kaide Örneği
(Özer Özsarı-Sibel Özbilgiç)……….………78 ġekil 4.41 : Yerebatan Sarnıcı'nın d/28 Numaralı Sütununa Ait Olan Medusa Başı (Aras Neftçi)………...………79 ġekil 4.42 : İstanbul Arkeoloji Müzeleri Bahçesinde Bulunan Medusa Başı
(Şehnaz Önlü)……….………...79 ġekil 4.43 : Didyma Apollon Tapınağı'nın Frizi (Akurgal, 2007)……...…………..80 ġekil 4.44 : Sütun Gövdesi Çizimlerinin Belirlenmesini Gösteren Çizim
(Asgari, 1991)………...82 ġekil 4.45 : Yerebatan Sarnıcı'nın 1. Tipte Monolit Sütun Gövdeleri
(Özer Özsarı- Sibel Özbilgiç)……….83 ġekil 4.46 : Yerebatan Sarnıcı'nın 2. Tipte Monolit Sütun Gövdeleri
(Şehnaz Önlü)……….84 ġekil 4.47 : Yerebatan Sarnıcı'nın 3. Tipte Monolit Sütun Gövdeleri
(Şehnaz Önlü)………85 ġekil 4.48 : Yerebatan Sarnıcı'nda Bulunan Yazıtlı Sütun Gövdesi Parçası
(Aras Neftçi)………...86 ġekil 4.49 : Yerebatan Sarnıcı'ndaki "Gözyaşı Sütunu" (Aras Neftçi)………..87 ġekil 4.50 : Beyazıt'ta Bulunan Theodosius Forumu-Zafer Takı Kalıntıları
(Şehnaz Önlü)……….88 ġekil 4.51 : İstanbul Arkeoloji Müzeleri Bahçesi'nde Bulunan Budak (Su Damlası) Motifli Sütun Gövdesi (Şehnaz Önlü)………...88 ġekil 4.52 : Prokonnesos'ta Bulunan Budak (Su Damlası) Motifli Sütun Gövdesi (Şehnaz Önlü)………...89 ġekil 4.53 : Yerebatan Sarnıcı'nda Bulunan İmpost Olarak Kullanılan Saçaklık Parçası (Özer Özsarı-Sibel Özbilgiç)………..90 ġekil 4.54 : Yerebatan Sarnıcı'nda Bulunan Kaide Olarak Kullanılan Saçaklık Parçası (Özer Özsarı-Sibel Özbilgiç)………..91 ġekil 4.55 : Theodosius Dönemi Aya Sofya'sının Batı Cephesinden Saçaklık Parçası Örneği (Şehnaz Önlü)……….91 ġekil 5.1 : Gotlar Sütunu'nun Korint Düzeninde Sütun Başlığı (Şehnaz Önlü)…...106 ġekil 5.2 : Markianos Sütunu'nun (Kıztaşı) Korint Düzeninde Sütun Başlığının Çizimi (Kautzsch, 1936)……….107
ġekil 5.3 : Markianos Sütunu (Kıztaşı) (Şehnaz Önlü)………...………….107
ġekil 5.4 : Yerebatan Sarnıcı'nın Korint Düzeninde 2. Tip Sütun Başlığı (Özer Özsarı-Sibel Özbilgiç)………..108
ġekil 5.5 : Theodosius Foeumu'nfdaki (Forum Tauri) Zafer Takı'ndan Günümüze Kalan Sütun Başlığının Çizimi (Kautzsch, 1936)………...109
ġekil 5.6 : Theodosius Foeumu'nfdaki (Forum Tauri) Zafer Takı'ndan Günümüze Kalan Sütun Başlığı (Kautzsch, 1936)………...110
ġekil 5.7 : Theodosius Foeumu'nfdaki (Forum Tauri) Zafer Takı'ndan Günümüze Kalan Sütun Başlığı (Kautzsch, 1936)………...111
ġekil 5.8 : Yerebatan Sarnıcı'nın Korint Düzeninde 1. Tip Sütun Başlığı (Aras Neftçi)………...112
ġekil 5.9 : Sultan Sarnıcı'nın Korint Düzeninde Birinci Grup Sütun Başlıkları (Şehnaz Önlü)……….113
ġekil 5.10 : Sultan Sarnıcı'nın Korint Düzeninde İkinci Grup Sütun Başlıkları (Şehnaz Önlü)……….114
ġekil 5.11 : Şerefiye Sarnıcı'nın Sütun Başlıkları [2]...115
ġekil 5.12 : Şerefiye Sarnıcı'nın Sütun Başlıkları [2]...116
ġekil 5.13 : Şerefiye Sarnıcı'nın Sütun Başlıkları [2]...116
ġekil 5.14 : İustinianos Dönemi'nde Üretilen Bitkisel Süüüslemeli Sütun Başlığı Örnekleri (Kautzsch, 1936)...117
ġekil 5.15 : İyonik Sütun Başlığı Örnekleri (Kautzsch, 1936)...118
ġekil 5.16 : Binbirdirek Sarnıcı'nın Sütun başlıkları ve Gövdeleri (Şehnaz Önlü)..119
ġekil 5.17 : Zeyrek Sarnıcı'nın Sütun Başlığı Örneği (Aras Neftçi)...120
ġekil 5.18 : Zeyrek Sarnıcı'nın Kaidelerinden Örnek (Aras Neftçi)...121
YEREBATAN SARNICI’NIN TAġIYICI ELEMANLARININ ANALĠZĠ ÖZET
Bu çalışmada, Yerebatan Sarnıcı‟nın taşıyıcı elemanları olan sütun başlıkları, sütun gövdeleri ve sütun kaidelerinin tipolojisi oluşturularak analizleri yapılmış; buna bağlı olarak da Yerebatan Sarnıcı‟nın yapı yapım süreciyle ilgili bilgiler araştırılmıştır. Konstantinopolis‟in Belgrad Ormanı, Halkalı ve Istranca Dağları‟nda bulunan üç su kaynağı ve bu kaynaklardan suyu kente ulaştıran üç ana suyolu incelenmiş; hamamların yapısal özellikleri ve Yerebatan Sarnıcı çevresinde bulunduğu bilinen Akhilleus, Zeuksippos, Constantinus, Arkadios (Arkadianai) ve Dagistheus hamamları hakkında bilgiler verilmiştir. Açık ve kapalı sarnıçların genel özellikleri ve örnek olarak seçilen Modestus, Aetios, Aspar, Fildamı, Binbirdirek, Zeyrek, Sultan, Şerefiye sarnıçlarının yapısal ve tarihsel özellikleri belirtilmiştir.
Yerebatan Sarnıcı‟nın yapısal özellikleri, tarihi kaynaklarda ele alınışı, üzerinde bulunan Basileos Stoa, 16.yy‟da yeniden keşfedilişi ve geçirdiği onarımlar incelenmiş, çeşitli kaynaklarda bulunan planlarına yer verilmiştir.
Yerebatan Sarnıcı‟ndaki tüm taşıyıcı elemanların, sütun başlıkları, gövdeleri ve kaideleri olmak üzere tek tek nitelikleri ve üretim aşamaları incelemiştir. Sarnıçta sütun başlıkları olarak Korint düzeninde, Korint düzeninde yarı-işlenmiş ve işlenmemiş; sütun kaideleri olarak Attika stilinde, pedestal, silmeli mermer blok parçaları, Medusa (Gorgon) başları, çeşitli ebatlarda mermer bloklar; sütun gövdeleri olarak monolit, iki parçalı sütun gövdeleri, çeşitli ebatlarda mimari parçalar ve süslemeli saçaklık parçalarının bulunduğu anlaşılmıştır.
Yerebatan Sarnıcı‟nın taşıyıcı elemanlarının şematik bir plan üzerinde dağılımları incelenerek analiz için temel oluşturulmuştur. Bu analizler ışığında sarnıcın yapım sürecindeki değişiklikler ve yapı malzemesinin kullanımı değerlendirilmiştir.
ANALYSIS OF STRUCTURAL ELEMENTS OF BASILICA CISTERN SUMMARY
In this study, by creating typologies for capitals, column-shafts and column-bases as structural elements of Basilica Cistern were analyzed; depending on these analysis, informations on the construction process of Basilica Cistern were researched.
Three water sources of Constantinopolis, which are in Belgrad Forest, Halkalı and Istranca Mountains and three water supply systems which convey these waters to Constantinopolis were examined; structural features of the baths and information on baths like Akhilleus, Zeuksippos, Constantinus, Arkadios (Arkadianai) ve Dagistheus that were known to be around the Basilica Cistern were given. The general characteristics of open and closed cisterns were researhed and structural and historical properties of selected example cisterns, such as Modestus, Aetios, Aspar, Fildamı, Binbirdirek, Zeyrek, Sultan, Şerefiye were stated.
The structural features of Basilica Cistern, the handling of it in historical sources, Basileos Stoa that located on it, re-discovery of it in 16th century, and repairs made were examined and found plans of it in a variety of sources were given.
Singular characteristics and production stages of all supporting elements, capitals, column-shafts and column-bases of Basilica Cistern were examined. It was identified that, in Basilica Cistern there are finished and half-finished capitals in Corinthian order and unfinished capitals, Attica-style column-bases, pedestals, moulding marble blocks, Medusa Heads, marble blocks of various sizes; monolith and two-piece column-shafts, architectural elements of various sizes and decorated frieze parts. The analysis of structural elements of Basilica Cistern were made by observing the distribution of them in a schematic plan. In the light of this analysis, changes in the construction process and use of building materials were evaluated.
1. GĠRĠġ
İnsanın geçici ya da kalıcı barınağını, yaşamın vazgeçilmez bir ihtiyacı olan su kaynaklarının yakınlarına yapmasıyla başlayan, yerleşik hayata geçiş ve kentlerin su kenarlarına kurulmasıyla devam eden süreç, Roma İmparatorluğu döneminde su sistemlerinin gelişmesiyle ve teknolojinin ilerlemesiyle farklı bir boyutta ilerleme sağlamıştır. İç kesimlerde ya da su kaynakları yeterli olmayan bölgelerde de kentler kurulmaya başlamıştır.
Üç tarafı denizlerle çevrili olan Konstantinopolis‟in yeterli su kaynağı yoktur. Konstantinopolis‟e suyollarıyla getirilen veya yağmurla elde edilen su, şehre dağıtılmış ve Geç Antik devir yazarı Prokopios‟un (1994: 34) aktardığına göre, saraylara, konutlara ve hamamlara kurak geçen yaz aylarında da su sağlanması için sarnıçlarda muhafaza edilmiştir.
Konstantinopolis‟in en büyük kapalı sarnıcı olan Yerebatan Sarnıcı, M.S. 6.yy‟ın ikinci çeyreğinde yapılmıştır. Sarnıçta 2.yy-6.yy arasında inşa edilen ve bu yüzyıllar arasında onarımdan geçiren binalardan arda kalan devşirme taşıyıcı elemanlar veya mermer ocaklarından tamamlanmadan, çeşitli üretim evrelerine kadar işlenmiş durumdayken kullanılan taşıyıcı elemanlar bulunmaktadır. Bu nedenle günümüzde sarnıçta, bu yüzyıllar arasındaki taşıyıcı eleman üretimlerinin, biçimlerinin ve stillerinin farklılıkları gözlemlenmektedir.
1.1 Tezin Amacı
Bu kapsamda, Yerebatan Sarnıcı‟nın yapı stoğunu oluşturan malzemenin kökenine dair ayrıntılı bilgi toplanması hedeflenmiştir. Buna göre sarnıcın taşıyıcı elemanlarının tipolojisi oluşturularak işlenmiş, yarı-işlenmiş ve devşirme olarak ayrılan malzeme analizi yapılmıştır. Analizden çıkarılan sonuçlara bağlı sarnıcın yapım süreciyle ilgili bilgilerin araştırılması amaçlanmıştır.
1.2 Literatür Özeti
Tezin yazımı sırasında kullanılan birincil kaynaklar: M.Ö. 6.yy‟da Yerebatan Sarnıcı‟nın yapımı sırasında Bizans İmparatoru İustinianus‟un yapım faaliyetlerini anlatan Prokopios‟un1
2008 yılında yayımlanan ve Erendiz Özbayoğlu tarafından Türkçe‟ye Iustinianus Döneminde Yapılar, Birinci Kitap olarak çevrilen Peri Ktismaton adlı eserinin birinci kitabı, Theophanes2‟in 1997 yılında İngilizceye Cyril Mango ve Roger Scott tarafından The Chronicle of Theophanes Confessor olarak çevrilen Chronographia adlı eseri ve İoannes Malalas‟ın3
1986 yılında basılan ve Elizabeth ve Michael Jeffreys, Roger Scott tarafından İngilizceye The Chronicle of John Malalas adlandırılarak çevrilen Chronographia adlı eseri ve 1989 yılında basılan, Michael ve Mary Whitby tarafından İngilizceye yine aynı adla çevrilen Chronicon Paschale4 adlı eserdir. Ayrıca 16.yy gezginlerinden Petrus Gyllius‟un John Ball tarafından 1988‟de İngilizceye The Antiquities of Constantinople olarak adlandırılarak çevrilen De Topographia Constantinopoleos adlı kitabından yararlanılmıştır.
1 Kaisarialı olan Prokopios, 527‟de İmparator İustinianus‟un generali Belisarios‟un hukuk danışmanı
ve sekreteridir (paredros). Savaşlar (Hyper ton polemon), Gizli tarih (Anekdota) ve Yapılar (Peri
Ktismaton) adlı eserleri bulunmaktadır (Prokopios, 1994:5).
2 8..yy‟ın sonu, 9.yy‟ın başında yaşadığı düşnülen Theohanes, 284/5-813 yılları arasındaki Doğu
Roma İmparatorluğu ve Arap kuşatması sonrasındaki Yakın Doğu hakkında başlıca kaynaklardan olan
Chronographia adlı eseri yazmıştır. Kitabının 602-813 yılları arasındaki bölümü kayıptır.
(Theophanes, 1997:v)
3 Ioannes Malalas Antiohia‟lıdır ve 18 kitaptan oluşan Chronographia adlı eseri vardır. 490 – 570‟ler
arasında yaşadığı ve Iustianus döneminde Konstantinopolis‟i ziyaret ettiği düşünülmektedir. 18 kitapta Adem‟den başlayarak 565 yılına kadar olan süreyi anlatmıştır. En uzun kitabı, İustinianus dönemini anlatan 18. Kitap‟tır (Malalas, 1986:xxi,xxii).
4 M.S. 7.yy‟ın ilk yarısında yazılmış olan Chronicon Paschale, bu dönemin olaylarını Hristiyan
terminolojisine bağlı olarak anlatmaktadır. Asıl amacı, Pakalya gibi önemli bayramların Yaradılış‟la bağlarından bahsetmek olan kaynak, seküler olayları da anlattığı için bir tarihçe görevi de görmektedir
Çalışma sırasında Konstantinopolis‟in su kaynakları ve Yerebatan Sarnıcı‟nın yapısal özellikleri hakkında bilgi edinmek için kullanılan ikincil kaynaklar: Philipp Forchheimer ve Josef Strzygowski‟nin Die Byzantinischen Wasserbehälter von Konstantinopel, (Byzantinischen Denkmäler, II), Alfons Maria Schneider‟in Byzanz, Wolfgang Müller-Wiener‟in İstanbul’un Tarihsel Topografyası, Cyril Mango‟nun Byzantine Architecture ve Brazen House adlı kitapları ve editörlüğünü de yaptığı Constantinople and Its Hinterland adlı kitapta bulunan The Water Suppley of Constantinople adlı makalesi, Doğan Kuban‟ın İstanbul Bir Kent Tarihi adlı kitabı ve James Crow, Jonathan Bardill ve Richard Bayliss tarafından hazırlanan The Water Suppley of Byzantine Constantinople adlı kitaptır. Bu kitaplardan sarnıcın ölçümleri ve genel özelliklerinin yanında, taşıyıcı elemanlarıyla ilgili bilgilere de ulaşılmıştır. Yerebatan Sarnıcı‟nın mimari süsleme elemanlarının özelliklerine değinen kaynaklar sınırlı sayıdadır. Sarnıçta kullanılan sütun başlıklarını tarihlendirmek için Geç Antik Dönemi mimari süsleme elemanlarını inceleyen yayınlardan karşılaştırma yapılarak faydalanılmış ve sarnıcın mimari süsleme elemanları ve Geç Antik Dönemi Korint başlıklarının stilistik gelişimiyle ilgili bilgiler elde edilmiştir. Rudolf Kautzsch‟un Kapitellstudien, adlı kitabından, Annie Pralong‟un L’acanthe’de bulunan Remarques Sur Les Chapiteaux Corinthiens Tardifs En Marble De Proconnése adlı makalesinden ve William Earl Betsch‟in The History, Production and Distribution of the Late Antique Capital in Constantinople adlı doktora tezinden yararlanılmıştır. Sütun başlığı, gövdesi ve kaidesi üretim evreleriyle ilgili başvurulan başlıca kaynaklar: Nuşin Asgari‟nin 1989-1994 yılları arası yayımlanmış, Araştırma Sonuçları Toplantıları‟nda Prokonnesos (Marmara Adası) yüzey araştırmaları raporları ve 1978-2002 yılları arasında çeşitli yerli ve yabancı dergilerde yayımlanmış makaleleridir.
1.3 Yöntem
Bu tez kapsamında, literatür araştırmasının ardından, Yerebatan Sarnıcı‟nın planı, rölövesi ve restorasyon projesine ulaşabilmek amacıyla, 4 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü‟ne başvurulmuş; buradan sarnıcın plan ve restorasyon projesine ulaşılmış, rölövesi bulunamamıştır.
Gerçekte coğrafi olarak kuzeybatı-güneydoğu doğrultulu olan sarnıcın sütun sıralarının yönü anlatılırken, metin içerisinde bu doğrultu kaydırılarak, batı-doğu doğrultulu olarak kullanılmıştır. Sarnıcın taşıyıcı elemanlarının tipolojisini oluşturmak için güneyden kuzeye doğru olan 12 sütun destek sırası “a”‟dan “l”‟ye, küçük Latin harfleriyle (“ç” harfi atlanarak) adlandırılmış; sarnıcın doğudan batıya doğru olan 28 sütun sırası 1‟den 28‟e kadar numaralandırılmıştır. Sarnıç içinde ziyaretçiler için hazırlanmış yürüyüş platformunun giriş ve çıkış yönünde rahat çalışılabilmesinden dolayı, numaralandırma işlemi güney köşesindeki ilk sütundan başlatılmıştır.
Sütun desteklerini oluşturan her bir sütun başlığı ve sütun kaidesinin stilleri, sütun gövdesinin ise işlenildiği evre tespit edilmiştir. Buna göre, üç ayrı tablo oluşturularak, hangi taşıyıcı elemanın hangi stilde veya hangi işlenilmişlik evresine ait olduğu bu tablolarda belirtilmiştir. Bu taşıyıcı elemanların bazıları, sarnıçta üretildikleri işlev dışında sütun gövdesi ve kaidesi yerine kullanılmışlar, bazıları ise beton payelerle sağlamlaştırılmışlardır. Bu çalışmada sütun dizisi oluşturdukları kabul edilmiştir.
Tipolojisi oluşturulan Yerebatan Sarnıcı‟nın taşıyıcı elemanlarının belirlenen her stil veya işleniliş evresinden birer örnek ve tipoloji oluşturamayan bazı tekil örnekler seçilerek, katalog oluşturulmaya çalışılmıştır. Sarnıçta İstanbul Kültür A.Ş. tarafından sarnıcın her yeri için alınan fotoğraf çekme ve ölçüm yapma izni, Yerebatan Sarnıcı Müzesi yetkilileri tarafından yalnızca yürüyüş platformu ile sınırlandırılmıştır. Ayrıca sarnıçta platform merdiven bulunmamaktadır ve sarnıç haftanın yedi günü ziyaretçilere açık olduğu için kalabalık bir ortamda çalışılmıştır. Bu imkanlar dahilinde, katalog için seçilen örnek taşıyıcı elemanların ölçekli fotoğrafı mümkün olduğunca çekilebilmiş, bu çekimler örneklerin tam karşı profillerinden yapılamamış ve sadece yürüyüş platformundan ulaşılabilen taşıyıcı elemanların ebatları tespit edilebilmiştir.
2. KONSTANTINOPOLIS’ĠN SU YAPILARI
Kayalar üzerine kurulmuş olan Konstantinopolis‟in üç tarafı denizlerle çevrilidir. Kentin konumunun politik, stratejik ve ticari açıdan avantajları varken, kentte akarsu ya da büyük bir su kaynağı olamaması su temini için sorun teşkil eder (Müller-Wiener, 2007:271; Crow, 2008:9). Bu nedenle kente su ulaştırmak için suyolları, suyu vadilerden geçirmek için su kemerleri ve muhafaza etmek için sarnıçlar yapılmıştır (Müller-Wiener, 2007:271).
Konstantinopolis‟e su temin edilen üç belirgin su kaynağı vardır (şekil 2.1). İlki, kentin kuzeybatısındaki dağlık bölge olan 20 km uzaklıktaki Belgrad Ormanı; ikincisi şehir surlarının batısında, kentin 15 km kuzeybatısındaki Halkalı (Melantias) (Mango, 1995:10; Crow, 2008:14); üçüncüsü ise Istranca Dağları‟nın tepelerinde bulunan su havzasıdır (Crow, 2008:14). İlk iki su kaynağı kente yakındır ve Haliç‟e dökülür (Mango, 1995:10; Crow, 2008:14). Halkalı kaynağının kapasitesi sınırlıdır ve kaynağının bulunduğu bölgenin yüksek olması nedeniyle buradaki su, Valens Su Kemeri‟yle (Bozdoğan Sukemeri) kentin yüksek bölgelerine ulaşmıştır (Crow, 2008:14). Belgrad Ormanı‟ndan gelen su hattı, kentin alçakta kalan bölgelerine su sağlamıştır (Crow,2008:15). Istranca Dağları‟ndaki su kaynağından Konstantinopolis kurulmadan önce, Byzantium kentinin akropolüne su sağlandığı düşünülmektedir (Crow, 2008:14).
Kaynaklardan suyollarıyla kente ulaşan su ve yağmur suları, yaz aylarında kentin su sıkıntısını hafifletmek için sarnıçlarda depolanmıştır (Prokopios, 1994:34). Hamamlar, Konstantinopolis‟te imparatorlar tarafından yaptırılan kamu yapılarındandır. Ayrıca, Konstantinopolis‟te Nymphaeum‟lar (çeşme) ve kanallar gibi su yapıları da bulunmaktadır. Aşağıdaki bölümde, başlıca üç su yapı tipi incelenecektir.
ġekil 2.1 : Konstantinopolis‟in Suyollarını Gösteren Harita (Crow, 2008) 2.1 Suyolları
Suyolları, su kemerleri ve kanallar gibi su yapılarının bir bütünüdür. Petrus Gyllius (1988:19), 16.yy‟da Konstantinopolis‟in tepelerinin birbirinden ayırt edilmesinin zor olduğunu, tepelerin üst noktalarının birleştiğini tarif ederek, kentin o dönemdeki topografyasını belirtmiştir (Crow, 2008:13). Üç tarafı denizlerle çevrili bugünkü Sarayburnu‟ndan dik yamaçların denize inmesi nedeniyle, yağmur sularının toplanmasının da zor olduğu; bu nedenle, Byzantium için suyolu sistemlerinin gerekli olduğu düşünülmektedir (Tezcan,1990:187).
Geç Dönem Bizans yazarları Malalas ve Cedrenus ve aynı dönemin bir başka yazılı kaynağı Chronicon Paschale, iki farklı suyolu olduğundan bahsetmektedir (Malalas, 18:17; Chronicon Paschale 1989:618-619; Cedrenus, History I:685; Crow, 2008:13). İlk su yolunun (şekil 2.2), Konstantinopolis kurulmadan önce, Byzantium‟a Roma İmparatoru Hadrianus (117-138) tarafından yaptırılmıştır (Müller-Wiener, 2007: 271; Mango, 1995:10; Çeçen, 1996:20; Crow, 2008:13). Hadrian suyolundan Chronicon Paschale‟de ve Johannes Malalas gibi birincil kaynaklarda bahsedilmektedir (Chronicon Paschale:618,619;Malalas,1986:436). İmparator Hadrian‟ın Nicaea‟ya 123 yılında bir su kemeri yaptırdığı bilinmektedir. Buna göre, Byzantion‟un
suyolunun da imparator tarafından bu döneme denk gelen Bitinya ve Trakya gezileri sırasında yaptırılmış olabileceği düşünülmektedir (Crow,2008:13). Chronicon Paschale ve Malalas‟ın yazılarından yola çıkılarak, buradan gelen suyun 6.yy‟dan itibaren Yerebatan Sarnıcı‟ndan kentin yüksekliğinin daha az olan bölgesine, Büyük Saray, Zeuxippos ve Achilles hamamlarına dağıtıldığı düşünülmektedir (Crow, 2008:13; Mango, 1995:10). Hadrian suyolunun bir parçası olan Hadrian Su Kemeri‟nin, I. ve II. Tepeler arasında olduğu belirtilmiştir (Crow,2008:10). Bu suyolu, 439-441 yıllarında İmparator II. Theodosius (408-450) tarafından imparatorluk sarayının su gereksinimi için tahsis edilmiş; İmparator İustinianus döneminde, 528‟de onarılmış ve Ortaçağ‟da da kullanılmıştır (Müller-Wiener,2007:271).
ġekil 2.2 : Konstantinopolis‟in Suyollarını Gösteren Harita (Crow, 2008) Antik kaynaklarda bahsedilen ikinci suyolu (şekil 2.4), 4. yy‟da Konstantinopolis‟in başkent olması ve buna bağlı olarak nüfusun artmasıyla, 4.yy‟ın 3. çeyreğinde İmparator Valentinianus (364-378) tarafından yaptırılmıştır (Müller-Wiener,2007:273; Mango, 1995:13; Crow, 2008:13). Georgius Cedrenus‟un metnine dayanılarak, suyolunun yapımına 368 yılında başlandığı, Sokrates‟in metnine
dayanılarak da su kemerin yapımının 373 yılında Theodosius Forumu‟nda (Forum Tauri) bulunan Nymphaeum Maximum‟a (372-373) suyun ulaştırılmasıyla yapımının bitirildiği belirtmiştir (Müller-Wiener,2007:271,273). Kentin kuzeybatısındaki Belgrad Ormanları‟ndan başlayan suyoluna ait olan ve Havariyun Kilisesi ile Capitol arasında yer alan Valens Su Kemeri‟nin (bugünkü adıyla Bozdoğan Kemeri) (şekil 2.3) uzunluğu 971 m, maksimum yüksekliği ortalama 28-29 m, denizden yüksekliği 63,5 m‟dir ve 1/1.000 oranında eğimi olan su kemeri, (Forchheimer & Strzygowski,1893:18-20;Müller-Wiener,2007:273). İmparator I. İustinianus döneminde (527-565), suyolunun bir kısmının onarımının yapılmadığı ve kentte su sıkıntısı çekildiği bilinmektedir (Prokopios,2008:112). Theophanes‟in metnine dayanılarak, su kemerinin İmparator II. İustinos döneminde (565-578), deprem nedeniyle zarar gördüğü ve 576‟da onarıldığı; Avar kuşatmasının ardından yıkılan suyolunun İmparator V. Konstantinos (741-775) tarafından onarım gördüğü; Cedrenus‟un yazılı metnine dayanılarak da 1019‟da İmparator II. Basileos (976-1025) tarafından yeniden onarımdan geçirildiği belirtmiştir (Müller-Wiener,2007:273; Theophanes,1997: 440).
ġekil 2.3 : Valens Sukemeri‟nin (Bozdağan Sukemeri) Günümüzdeki Kalıntıları (Kuban, 2004)
ġekil 2.4 : Valens Sukemeri‟nin (Bozdoğan Sukemeri) Forum Tauri‟ye Ulaştığı Güzergahı Gösteren Plan (Crow, 2008)
Hadrian ve Valens su kemerlerinin aynı su kemeri olduğu, İmparator Valentinianus‟un (364-378) Hadrian Su Kemeri‟ni onardığı ya da yeniden yaptırdığı düşünülmektedir (Mango,1995:10,12;Stiker&Kuban,1998:30,31; Çeçen,1996:51,52).
Buna karşın, Chronicon Paschale, Georgius Cedrenus gibi Bizans kaynaklarında, Valens Su Kemeri ve Hadrian Su Kemeri‟nin birbirinden ayrı su kemerleri olarak bahsedilmesi nedeniyle, Valens Su Kemeri‟nin Hadrian yaptırdığı su kemerinin öncülü olamayacağı da ileri sürülmektedir (Chronicon Paschale:618,619;Crow, 2008:13,14).
Codex Theodosianus metinlerinde İmparator I. Theodosius tarafından Aquaductus Theodosiacus olarak adlandırılan bir suyolunun inşa ettirildiği ve suyun, kentin kuzeybatısındaki Belgrad Ormanları‟ndan Konstantinopolis‟e ulaşılmasının sağlandığı bilinmektedir (Müller-Wiener,2007:271)
Belgrad Ormanı bölgesinde yer alan Mağlova Kemeri, İmparator I. İustinianus döneminde (527-565) yapılsa da bugünkü haline, Osmanlı döneminde Mimar Sinan tarafından getirilmiştir ve Osmanlı döneminde yerleşim alanı olan bu bölgede bugün bulunan en erken suyolu kalıntısı, 8.yy‟a tarihlenmiştir (Mango,1995:13).
ġekil 2.5 : Istranca Bölgesi, Karacaköy Yakınlarından Su Kemeri Kalıntısı (Mango, 1995)
Mango (1995:13), Istranca Dağları‟nda bulunun kentin üçüncü su kaynağının kalıntılarının, bölgedeki yerel antik kaynaklarına dayanarak, 6.yy‟da Bizye‟den (Vize) 1,5 saatlik uzaklıktaki bir bölgeden başlayan suyoluyla Konstantinopolis‟e geldiğini belirtmiştir. Preger‟in yazılı metninde bu suyolundan bahsedilmiştir
(Müller-Wiener,2007:271). Günümüzde bu suyoluna ait su kemeri kalıntıları, Bulgaristan ve Türkiye sınırları içinde görülebilmektedir (Şekil 2.5).
Yerebatan Sarnıcı‟na suyun İmparator Hadrian tarafından yaptırılan suyoluyla ulaştığından, Chronicon Paschale (1989:529) ve İoannes Malalas‟ın (1986:17) metinlerinde bahsedilmektedir. Belgrad Ormanı ve Istranca Dağları‟ndan gelen suyolunun Yerebatan Sarnıcı‟na ulaşıp ulaşmadığı ise kesin olarak bilinmemektedir.
2.2 Hamamlar
Geç Antik Dönemde Konstantinopolis‟te Byzantium ve Roma etkisiyle, çok tanrılı dönemdeki gibi imparatorluk saraylarının ve psikoposluk konutlarının da bölümleri olan thermae’ler ve küçük boyutlu, özel işletmeler olan balnae privatae‟ler yaptırılmıştır (Yegül,2006:295,300). Bu hamamlara su, sarnıçlardan temin edilmiştir. Kentin bilinen ilk hamamları ve örnek olarak seçilenler, aşağıda incelenmiştir. Konstantinopolis‟teki hamamların adları, Bizans dönemi yazarlarından ve Notitia Urbis Constantinopolitanae olarak adlandırılan 5.yy‟ın ilk yarısında yapılan kent envanterinden bilinmektedir (Yegül,2006:300). Fakat bu hamamların, az sayıda kısmının yeri saptanabilmiştir (Müller-Wiener,2007:48). Hamamların yapılanması, bakım ve işletme masraflarının karşılanması için, kamu bütçesinden büyük pay ayrılmıştır (Yegül,2006:297). Notitia Urbis Constantinopolitanae‟dan 5.yy‟ın ilk yarısında kentte 8 adet imparatorluk kuruluşu olan thermae ve 153 adet balnae privatae olduğu bilinmektedir (Yegül,2006:300).
Müller-Wiener (2007:48), Konstantinopolis‟teki hamamların 6. ve 7. yy‟lara kadar değişim geçirmeyen Roma, Mısır ve Kuzey Afrika‟daki hamamlardan farklı olmadığını düşünmektedir.
Konstantinopolis‟in kuruluşu sırasında kentte Akhilleus Hamamı ve Septimus Severus‟un yaptırdığı Zeuksippos Hamamları‟nın bulunduğunu kabul edilmiştir (Kuban,2004:42). Chronicon Paschale, Malalas ve Preger‟in metinlerinde Zeuksippos Hamamları‟nın 196‟dan sonra, Hippodrom‟la birlikte, daha önce Herakles ve Zeus Hippos Tapınakları‟nın bulunduğu yere yaptırıldığından bahsedilmiştir (Müller-Wiener,2007:51). Chronicon Paschale„den (1989:529) anlaşılabileceği gibi hamam, 330‟dan sonra İmparator I. Constantinus tarafından yeniden yaptırılmıştır. Kentin ana caddesi olan Mese üzerindeki iş yerleri ve
dükkanların, bu yapıya ait olduğu ve yapının bakımının bu dükkanlardan alınan kira ile gerçekleştirildiği Codex Theodosianus’tan öğrenilmektedir (Müller-Wiener, 2007:51; Kuban, 2004:42). Cedrenus‟un metninden, 532‟deki Nika İsyanı sırasında yangınla hamamın tahrip olduğu, Prokopius‟un belirttiği üzere de İmparator I. İustinianus tarafından etrafındaki dükkanlarla birlikte onarılmıştır (Müller-Wiener,2007:51). Hamamın 8.yy‟dan Palailogoslar dönemine kadar işlevi değişmiş ve hapishane olarak kullanılmıştır (Müller-Wiener,2007:51). Bölgede 1927-1928 yılları arasında yürütülen kazılarda, hamama ait alt yapı elemanları ortaya çıkartılmış; batıda yer alan büyük, yuvarlak yapı ve heykel kaideleri gibi buluntular sayesinde termal tesislerin yerleri saptanabilmiştir (Yegül,2006:300; Müller-Wiener,2007:51). Peristilli bir avlusu olduğu düşünülen hamamın, kazı çalışması sonucunda ele geçirilen tuğla kalıntılarından son yapım evresinin 6.yy‟a ait olduğu saptanmıştır (Yegül,2006:300; Mango,1959:37-42) (şekil 2.6).
ġekil 2.6 : Zeuksippos Hamamı‟nın 1927-1928 Yıllarında Ortaya Çıkan Kalıntılarının Konumu, A olarak adlandırılan kısım
Hippodrom‟un TahminiGüneydoğu dış duvarıdır. Ö:1:1000 (Müller-Wiener, 2007)
Constantinus Forumu‟nun bulunduğu alan olan ve bugün Çemberlitaş olarak adlandırılan Konstantianai Mahallesinde inşası, İmparator I. Constantinus (324-337) tarafından başlatılan ve İmparator II. Constantinus (337-340) tarafından bitirilen Constantinus Hamamları, 8.yy‟a kadar işletilmeye devam etmiştir (Kuban, 2004:43). Yegül (2006:300), Konstantinopolis‟in kuruluşundan öncesine ait olan Eudocius Hamamı‟nın onarıldıktan sonra, Akhilleus Hamamı olarak anıldığını düşünmektedir. Bugün Ahırkapı olarak anılan Topoi bölgesinde, Arkadios ya da Arkadianai Hamamları olarak adlandırılan yapı, İmparator Arkadios (395-408) tarafından yaptırılmıştır (Tezcan,1990:162). Prokopios (1994:30), hamamın Marmara‟dan yukarı, kentin doğu tarafına doğru gemi ile giderken solda yer aldığını belirtmiştir. Hamamın yeri tam olarak saptanamamış; Hodigeitria Vaftizhanesi‟nin Arkadios Hamamı olabileceğini düşünülmüştür (Schneider; 1967:90). Hamamdan Osmanlı kaynaklarında da bahsetmektedir; bu kaynaklara göre hamamın yerinin Topkapı Sarayı ve çevresinde olduğu belirtilmektedir (Tezcan, 1990:163).
Hippodrom‟un kuzeybatısında yer alan Dagistheus Hamamları ya da diğer adıyla “Büyük Oikonomion Hamamları”nın yapımı İmparator Anastasius döneminde (491-518) başlatılmış, 528‟de İmparator I. İustinianos (527-565) tarafından tamamlanmıştır. Bu hamamlar, imparatorluk sarayına ait olarak inşa edilmiştir (Yegül, 2006:300).
Dönemin yazılı kaynaklarından, Thermae‟lerin yapımının 4.yy‟ın ortasında tamamen son bulduğu, balnae privatae’lerin yapımına ise devam edildiği bilinmektedir; Orta ve Geç Bizans dönemlerinde Notitia Urbis Constantinopolitanae’de adı geçen 153 adet küçük hamamın sadece bir kısmı faaliyet göstermiştir (Yegül, 2006:298,300). Kentte 13.ve 15.yy‟lar arasında bulunan hamamlar hakkında bilgi bulunmazken; Latin kolonilerinin yaptırdığı hamamlar olduğu bilinmektedir (Müller-Wiener, 2007:48). Yukarıda nitelikleri ve tarihsel bilgilerinden bahsedilen bu hamamlar, Yerebatan Sarnıcı‟na yakın konumdadır ve 6.yy‟ın ikinci çeyreğinden itibaren sarnıç çevresindeki bu hamamlara su sağlamıştır.
2.3 Sarnıçlar
Yağmurla biriken veya su kemerleriyle kente getirilen su, açık ve kapalı sarnıçlarda depolanmıştır. Açık sarnıçlar çok temiz olmamaların karşın, su biriktirmede ucuz ve
basit bir olanak sağlamışlar, ayrıca kapalı sarnıçlara destek olmuşlardır (Kuban, 2004:94).
Açık ve kapalı sarnıçlar, suyollarına 5.yy‟dan itibaren bağlanmıştır (Müller-Wiener, 2007:271). İmparator Valentinianus‟un yaptırdığı suyolunun 373‟te bitirilmesinden 30 yıl sonra, 406-459 yılları arasında 5 adet açık ve kapalı sarnıç yaptırıldığı Notitia Urbis Constantinopolitanae metinleri tarafından bilinmektedir. Crow bu durumdan yola çıkarak, kentin nüfusunun ve kente saldırıların arttığının anlaşılabileceğini ileri sürmüştür ve bu sarnıçlara suyun, İmparator Valentinianus‟un suyolu ve Vize‟den gelen diğer suyolundan ulaştığını düşünmektedir (Crow, 2008:15).
2.3.1 Açık sarnıçlar
Günümüzde kalıntıları bulunan açık sarnıçlar, tuğla hatıllı duvarlarla çevrilidir, sahip oldukları alan ve duvar yüksekliğine bağlı olarak değişen kapasiteye sahiptir ve bu sarnıçlara su, yağışlardan ve suyollarından temin edilmiştir (Müller-Wiener, 2007:217,278,279).
Konstantinopolis‟in bilinen ilk sarnıcı, 5.yy kaynakları Notitia Urbis Constantinopolitanae ve Consularia Constantinopolitana’da adı geçen, Şehir Prefecti Modestus tarafından, 363-369 yılları arasında yaptırılan ve günümüzde kalıntıları bulunmayan Modestus Sarnıcı‟dır. Havariyun Kilisesi (bugünkü Fatih Camii) yakınında, XI. Bölge‟de bulunmaktadır ve açık sarnıç olduğunu düşünmektedir (Mango,1995:15; Crow,2008:10; Forchheimer&Strzygowski 1893:52,140).
İmparator II. Theodosios döneminde şehir duvarlarının genişlemesiyle kentteki iki tepe daha, sarnıç yapımı için uygun hale gelmiştir (Mango, 1995:16). Günümüzde Fatih, Çukurbostan‟da Karagümrük Stadyumu olarak kullanılan Aetios Sarnıcı‟nın Preger, İmparator Valentinianus döneminde (364-378) yapıldığını, 6.yy tarihçisi Marcellinus Comes ise yapımına 421 yılında başlandığını söylemiştir (Müller-Wiener,2007:278). Araştırmacılar, Marcellinus Comes‟in tarihlendirmesinin daha doğru olabileceğini düşünmektedir (Müller-Wiener,2007:278;Mango,1995:16;Crow 2008:15). Sarnıcın adıyla ilgili farklı görüşler vardır. Sarnıcın yeri göz önüne alındığında Chronicon Paschale‟de Pulcheria Sarnıcı olarak adlandırılan sarnıcın, aynı sarnıç olabileceği (Mango,1995:16) düşünülmüştür. Ayrıca bu sarnıcın adını yakınındaki Ayios Mokios Kilisesi‟nden alan ve İmparator I.Anastasios (491-518)
tarafından yaptırıldığı düşünülen Mokios Sarnıcı da olabileceği belirtilmiştir (Eyice, 1994(e):483,482). Kharsios Kapısı‟ndan (bugünkü Edirnekapı) 300 m uzaklıktaki söz konusu açık sarnıç, Havariyyun Kilisesi‟nden Büyük Kapı‟ya giden cadde üzerindedir ve ebatları 344 x 85 m, kapasitesi 0,25 -0,3 milyon m³‟tür (Müller-Wiener, 2007:278) (şekil 2.7).
ġekil 2.7 : Günümüzde Karagümrük Spor Stadyumu Olarak Kullanılan Aestios Sarnıcı (Müller-Wiener, 2007)
Bugün Sultan Selim Çukurbostanı olarak anılan Aspar Sarnıcı‟nın, Chronicon Paschale’de (1989:593) ve Marcellinus Comes‟in metninde 459‟da Patrikios Aspar ve oğulları tarafından, Constantinus surunun yakınına yaptırıldığı belirtilmiştir (şekil 2.8). Günümüzde yerleşim alanı olarak kullanılan açık sarnıcın kareye yakın planı, 10 -11 m yüksekliğinde duvarları, 23.100 m² alanı ve ortalama 0,23-0,25 m³ kapasitesi vardır (Müller-Wiener,2007:279). Aetios ve Aspar Sarnıçları, Constantinus ve Theodosius duvarları arasında yer alır (Crow, 2008:15). Aestios, Aspar ve Mocius Sarnıcı‟nın toplam kapasitesinin 1 milyon m³ olduğu tahmin edilmiştir (Mango,1995:16).
ġekil 2.8 : Sultan Selim Çukurbostanı olarak anılan Aspar Sarnıcı (Müller-Wiener, 2007)
Hebdomon Mahallesi‟nde (bugünkü Bakırköy) bulunan Fildamı Sarnıcı, kıyıdan 1.500 m kuzeyde ve bugünkü Çırpıcı Deresi‟nin batısında yer almaktadır ve 127 m uzunluğa, 76 m genişliğe sahiptir (Eyice, 1994(c):318; Forchheimer & Strzygowski, 1893:51). Günümüzde bu adla anılmasının nedeni, Osmanlı döneminde yapının içinde fil barındırılmasıdır (Eyice,1994(c):318). Sarnıcın dış cephesinin bir köşesinde bulunan ve planda güneydoğu köşesinde gösterilen yuvarlak bir kule vardır (şekil 2.9). Bu kuleden helezon olarak taş bir merdiven, sarnıcın içine inmektedir; sarnıcın iç kısmında kuzey ve güneyde, karşılıklı olarak yer alan altışar paye ve bu payelerin taşıdığı dört adet kemer bulunmaktadır. (Eyice, 1994(c):318). Mango (1995:15), Notitia Urbis Constantinopolitanae’de 4.yy‟dan itibaren Hebdomon‟da imparatorluk sarayı, askeri karargah ve Fildamı Sarnıcı‟nın bulunduğuna dikkat çekmiştir. Buna göre, bu yapılara su sağlamak amacıyla yapıldığı düşünülebilir.
ġekil 2.9 : Fildamı Sarnıcı Planı ve Kesiti, (Eyice, 1994(c))
2.3.2 Kapalı sarnıçlar
Kapalı sarnıçlar, kare ya da dikdörtgen planlıdır. Kamu ya da özel binaların alt yapıları olarak yapılmışlarsa, üstte taşıdıkları binanın ana hatlarına sahiptirler (Tezcan, 1990:193). Su depolamak için yapılmalarının dışında, binaların sağlam bir temele sahip olmasını, araziyi düzeltilmesini, terasların oluşmasını ve binaların yükseltmesini sağlamışlardır (Tezcan,1990:188,189; Müller-Wiener,2007:272). Genelde tuğla yapılardır ve içlerinde, yapının boyutlarına göre 2 - 4 m aralıklı olacak şekilde sütun destekleri bulunur (Crow, 2008:137). Destek dizileri değişimli olarak tamamen sütun, sütun ve paye ya da tamamen paye olabilirler (Tezcan, 1990: 193).
Destek dizileri arasında gergi olarak ahşap kalaslar kullanılmıştır. (Crow, 2008:137). Çoğunlukla çapraz tonoz ya da kubbemsi tonozla örtülürler ve suyu havalandırmak için alt yapı olanlarda havalandırma delikleri, toprak üstünde yer alanlarda pencereler bulunmaktadır (Tezcan,1990:193; Crow,2008:137). Kapalı sarnıçlar, tonoz başlangıcına kadar pembe renkli su geçirmez (hidrolik) bir sıva ile kaplıdır. Tezcan‟nın P. D. Kuppas‟tan aktardığına göre, “Keramoton” adı verilen bu sıvanın “kiremit ve tuğla parçalarının hususi bir şekilde yakılıp, kalın kum halinde parçalanarak ve buna kum, kireç ve kil ilave edilerek” oluşturulmuş ve malzeme oranları “kalın kum % 19, kiremit tozu % 38, kireç % 38, kıl veya keten % 5”dir (Tezcan,1990:193).
Destek dizilerinde sütun bulunan sarnıçların sütun başlıkları, sütun gövdeleri ve sütun kaideleri, Prokonnesos mermeri ocaklarında 4.-6.yy‟lar arasında üretilen, işlenmemiş ya da yarı işlenmiş taşıyıcı elemanlardır (Crow, 2008:138).
Küçük sarnıçların 2-4 sıra sütunu vardır ve büyük çoğunluğu, 5. ve 6.yy‟a tarihlidir (Mango, 1995:16,17). Büyük ve açık sarnıçlar, Ortaçağ‟da kent nüfusunun azalması nedeniyle işlevlerini yitirmişlerdir. Bu nedenle, Komnenos ve Palailogoslar döneminde su ihtiyacını karşılamak için bu dönemlerde inşa ettirilen yapıların altına daha küçük boyutlu sarnıçlar yapılmıştır (Müller-Wiener,2007:272).
Notitia Urbis Constantinopolitanae’den (1962:233) XI. Bölge‟de yer alan ve bugün kalıntıları bulunmayan, Arcadiaca Sarnıcı ve V. Bölge‟de yer alan Theodosiana Sarnıcı‟nın 425‟ten önce yapıldığı bilinmektedir (Mango,1995:16; Crow,2008:15). Marcellinus Comes, 407‟de Constantinus Forumu‟nun altında, büyük boyutlu bir bugün bulunmayan bir kapalı sarnıç yaptırıldığını belirtmiştir (Mango, 1995:16). Konsantinapolis‟in kapalı sarnıçlarının sayısı tam olarak bilinmemektedir. Tez çalışmasında aşağıda, beşinci bölümde Yerebatan Sarnıcı‟nın taşıyıcı elemanlarıyla karşılaştırma yapmak amacıyla, günümüze kadar geldiği bilinen sarnıçlardan seçilen örnek sarnıçlar incelenmiştir.
Ana cadde Mese‟nin güneyinde, Lausos Sarayı ve Constantinus Forumu arasında yer alan (günümüzde Sultanahmet semtinde, Adliye Sarayı karşısında) Binbirdirek Sarnıcı‟nın ebatları 64 X 56,4 m‟dir; 224 adet sütunu olan kapalı sarnıcın, ortalama kapasitesi 40.000 m³‟tür (Müller-Wiener, 2007:280) (şekil 2.10,11). Sarnıcın taşıyıcı elemanları, birbirine benzer nitelikler taşımaktadır. Kesik piramit biçiminde,
işlenmemiş sütun başlıkları, Attik stilinde yarı-işlenmiş sütun kaideleri vardır. Sarnıcın yüksekliği nedeniyle iki adet monolit sütun gövdesi, aralarına taş bilezik konularak üst üste gelecek şekilde kullanılmıştır. Preger‟in metni kaynak gösterilerek yapının, İmparator I. Constantinus döneminde Romalı Philoksenos tarafından inşa ettirildiği; yapıdaki tuğla damgaların 5.yy ortaları ve kısmen de 6.yy‟lara tarihlendiği ileri sürülmüştür (Müller-Wiener,2007:280). Bugün, Philoksenos (Filoksenos) Sarnıcı olarak da anılmaktadır (Kuban, 2004:95).
ġekil 2.10 : Binbirdirek Sarnıcı‟nın Konumu ve Planı (Müller-Wiener, 2007). Plan üzerinde Philoxenos Zisterne olarak adlandırılmıştır.
ġekil 2.11 : Binbirdirek Sarnıcı‟nın Planı, Kesiti, Sütun Başlığı ve Gövdesi Çizimi, Kemer ve Tonoz Çizimi (Forchheimer & Strzygowski, 1893)
Bugünkü Atatürk Bulvarı‟nın kenarında yer alan Zeyrek Sarnıcı‟nın (Pantokrator Sarnıcı), II. İoannes Komnenos döneminde (118-1143) yaptırılan Zeyrek Kilise Cami‟ne (Pantokrator Manastırı) ait olduğu düşünülmektedir (Eyice,1994(f):218). Manastırın kuzeybatısında yer alan yamaçtadır ve sarnıcın Atatürk Bulvarına bakan kuzey cephesinin dışında nişler bulunmaktadır (Müller-Wiener,2007:214) (şekil 2.12,13). Dik yamaç batı tarafından oyularak toprak üstünde yapılmıştır ve üzerinde yer alan, günümüzde kalıntıları bulunmayan manastır yapıları için düz bir teras sağladığı belirtmiştir (Eyice,(1994(f):218). Sarnıç, Unkapanı Sokağı Sarnıcı olarak adlandırılmıştır (Forchheimer & Strzygowski,1893:71).
ġekil 2.12 : Zeyrek (Pantokrator) Sarnıcı‟nın ve Zeyrek (Pantokrator) Manastır Kilisesi‟nin Konumu ve Planı, (Müller-Wiener, 2007)
ġekil 2.13 : Zeyrek (Pantokrator) Sarnıcı‟nın Planı, Kesitleri ve Sütun Detayı (Forchheimer & Strzygowski, 1893)
Dikdörtgen şeklinde, simetrik bir planı olan Zeyrek Sarnıcı‟nın 2 x 11 destek dizisi vardır. Her dizide yedi sütun bulunur ve bu sütunlar, aralarda kare biçiminde 4 adet payeyle birbirinden ayrılmıştır. Sarnıcın güney kısmında iki dizide de bugün bulunmayan birer sütun daha olduğu düşünülmektedir (Eyice,(1994(f):218; Forchheimer & Strzygowski,1893:71). Sütun ve payeler birbirlerine ve doğu duvarındaki payelere kemerlerle bağlanmıştır; sütun başlıkları kesik piramit biçiminde ve süslemesizdir; monolit sütun gövdeleri, sekiz cepheli, yüksek sütun kaideleri vardır (Eyice,(1994(f):218).
Aspar Sarnıcı‟nın güney doğusunda yer alan ve bugün Sultan Sarnıcı (şekil 2.14) (Sultan Selim Çukurbostanı karşısı) olarak adlandırılan sarnıç, 29 x 19 m ölçülerindedir (Yücel, 1967:62). Dikdörtgen şeklinde bir plana sahip olan sarnıcın, 4 x 7 sütun sırası, toplam 28 adet sütunu bulunmaktadır. Taşıyıcı elemanlarının tümü devşirmedir. Üzerlerinde impostları bulunan Korint düzeninde sütun başlıkları,
monolit sütun gövdeleri, Attika stilinde sütun kaidelerinden oluşmaktadır. Sarnıçtaki Korint düzeninde sütun başlıklarının dört gruba ayrıldığı tespit edilmiştir. Sütun gövdelerinin yedi bazalttan, 21‟i ise mermerdendir ve Attika stilindeki sütun kaidelerinin 16‟sı işlenmiş, 12‟si yarı işlenmiş haldedir. Yapının, İmparator I. Theodosius dönemi etkileri taşıdığı düşünülmektedir (Yücel, 1967:62).
ġekil 2.14 : Sultan Sarnıcı‟nın Planı, Kesiti, Sütun Başlığı Çizimi (Forchheimer & Strzygowski, 1893)
Fatih-Çemberlitaş‟ta, eski Eminönü Belediyesi ek hizmet binasının altında yer alan Şerefiye Sarnıcı‟nın (Theodosius Sarnıcı-Eşrefiye Sokağı Sarnıcı) İmparator I. Theodosius‟un (378-395) bu bölgede sürdürdüğü yapım faaliyetleri nedeniyle İmparator I. Theodosius dönemine tarihlendiği düşünülmektedir (Yücel, 1967:62) (şekil 2.15). Dikdörtgen şeklinde planı olan sarnıcın ebatları 42,5 x 24 m‟dir (Forchheimer & Strzygowski,1893:61). Üzerlerinde impostları bulunun Korint düzeninde yarı-işlenmiş sütun başlıkları, mermerden monolit sütun gövdeleri ve Attika stilinde yarı-işlenmiş sütun kaideleri vardır. Bu taşıyıcı elemanların nitelikleri birbirlerine benzemektedir, bu nedenle yapı malzemesinin bu sarnıç için hazırlandığı anlaşılmaktadır (şekil 2.16).
ġekil 2.16 : Şerefiye Sarnıcı‟nın Planı, Kesiti, Sütun Başlığı Çizimi (Forchheimer & Strzygowski, 1893)
3. YEREBATAN SARNICI
Tez konusu olan Yerebatan Sarnıcı, suyollarından ve yağmur sularından elde edilen suyu, çevresindeki imparatorluk yapılarının, hamamların ve konutların su ihtiyacı gidermek amacıyla yaptırılmıştır. Kapalı sarnıçlar içinde en geniş ebatlara ve diğer kapalı sarnıçlardan daha fazla devşirme taşıyıcı elemana sahiptir.
ġekil 3.1 : Bazilika Stoa ve Alt Yapısı Olan Yerebatan Sarnıcı‟nın Konumu ve Etrafında Yer Alan Yapılar (Müller-Wiener, 2007)
Yerebatan Sarnıcı, bugünkü Fatih İlçesi‟ne bağlı Eminönü-Sultanahmet‟te, Yerebatan Caddesi‟nde bulunmaktadır. Latince adı Cisterna Basilica, Yunanca adları Βασιλική στοά, Βασιλέως στοά, Βασιλική κινοτέϱνη; Türkçe adları Yerebatan Sarayı ve Bazilika Sarnıcı‟dır (Müller-Wiener, 2007:283).
Yerebatan Sarnıcı‟nın inşa edildiği 6.yy başında, sarnıcın kuzeydoğusunda Aya Sofya, Aya İrini ve güneydoğusunda kentin meydanı olan Augusteion, Hippodrom ve Büyük Saray bulunmaktadır. Bu yapılarla sarnıcı, kentin ana caddesi olan Mese ayırmaktadır. Güneyindeki Zeuksippos Hamamı ve Binbirdirek Sarnıcı da dönemin önemli yapılarındandır (şekil 3.1).
ġekil 3.2 : Sinir Yerebatan Sarnıcı Planı (Müller-Wiener,2007)
Kentin en geniş kapalı sarnıcı olan Yerebatan Sarnıcı, dikdörtgen planlı bir tuğla yapıdır (şekil 3.2). İlk olarak 16.yy‟da Petrus Gyllius (1988:112) tarafından, sarnıcın 336 ayak uzunluğunda ve 182 ayak genişliğinde, çevresinin 224 Roma adımı olduğu
tespit edilmiştir5. Sarnıcın ölçüleri, ilk olarak I. Dünya Savaşı yıllarında arkeolog Eckhard Unger tarafından alınmıştır (Eyice, 1994(g):503). Bu çalışmaya dayanarak, sarnıcın ölçülerinin 138 x 64,6 m olduğu belirtilir (Müller-Wiener,2007:285; Eyice, 1994(g):503).
Doğu-batı doğrultulu 28, güney-kuzey doğrultulu 12 sütun sırası bulunan sarnıcın, toplam 336 adet sütunu bulunmaktadır. Sarnıcın kuzeybatısında kaba taştan örülmüş birinci duvar, toprak ve molozdan oluşan bir dolgu ve ikinci bir duvar vardır (şekil 3.2). Bu nedenle, 41 sütun bugün görülememektedir. Bu duvarın çökmüş olan tonozlar nedeniyle yapılmış olabileceği düşünülmektedir (Müller-Wiener,2007:285). Sarnıcın güneydoğusundaki 17 sütun, beton payelerle çevrilmiştir. Forchheimer ve Strzygowski‟nin 1893 yılında yayımladıkları Die Byzantinischen Wasserbehälter von Konstantinopel adlı kitapta bulunan Yerebatan Sarnıcı‟nın planında, kaba taştan duvar ve betonla sağlamlaştırılmış sütunlar gösterilmemektedir (şekil 3.3). Bu onarımların, 1893‟ten sonra yapıldığı ya da Forchheimer ve Strzygowski‟nin planında sarnıcın orijinal durumu göstermek amacıyla onarım yapılan bu alanı belirtmedikleri düşünülebilir.
Müller-Wiener (2007:285), Yerebatan Sarnıcı‟nda sütunların arasındaki mesafenin aynı olmadığını; güneybatıdan başlayarak sayıldığında ilk sekiz nefin 4.7 m aralıklı, doğudaki dört nefin 5.10 m aralıklı, son sıralardaki duvar mesafelerinin ise 4.80 m olduğunu belirtmiştir. Yerebatan Sarnıcı‟nın 1986 yılında 4 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü‟ne sunulan restorasyon projesinde sütunlar arasındaki mesafenin doğu-batı doğrultusunda 5.38 m, kuzey-güney doğrultusunda 4.82 m, duvar kalınlıklarının 2.50 m, kuzeybatısındaki sonradan yapılmış olan kaba taştan duvarlardan dıştakinin kalınlığının 1.20 m olarak ölçüldüğü görülmektedir. Projede sütunların yükseklik ve çapları bulunmamaktadır (Yerebatan Sarayı Sarnıcı Projesi, [2])6
. Karşılıklı dört kemer, tuğla örgüyle birleşerek, tonozları meydana getirmektedir. Kemer başlangıçlarında ahşap gergi kirişlerinin oyukları görülebilmektedir (şekil 3.4). Tonozlar, kalıp kullanılmadan örülen “manastır tonozu” tipindedir (Eyice, 1994(g):503). Duvarlarında kullanılan tuğlaların kalınlığı 4-5 cm, uzunluğu 33-37 cm, derz yüksekliği 4-6 m‟dir
5 Sarnıcın ölçüleri metrik sistem hesabına göre 140 x 70 m‟dir (Freely & Çakmak, 2004: 149). 6 Bu projede az sayıda ölçüm yapıldığından dolayı, sütun sıraları arasındaki mesafelerin aynı olarak
(Forchheimer & Strsygowski, 1893:55). Sarnıcın tabanı tuğla döşemedir ve duvarların kemer başlangıcına kadar sıvalı olması nedeniyle suyun, sıva bulunan kısma kadar dolabileceği düşünülmektedir (Eyice, 1994(g):503).
ġekil 3.4 : Yerebatan Sarnıcı‟nın Kesiti (Forchheimer & Strsygowski, 1893)
ġekil 3.5 : Yerebatan Sarnıcı‟nın Tonoz Detayı Çizimi (Forchheimer & Strsygowski, 1893)
3.1 Yerebatan Sarnıcı’nın Yapımı
Yerebatan Sarnıcı, İmparator İustinianos tarafından yaptırılmıştır; Chronicon Paschale‟de (1989:176), Malalas (1986:436) ve Theophanes‟in (1997: 176) metinlerinde sarnıcın yapımına 527/28 yılında başlandığı belirtilmiştir. Fakat 532 yılında Nika İsyanı‟nı sırasında çıkan yangında Basileios Stoa (İmparatorluk Stoası) ve Oktogonun (sekizgen yapı) zarar görmesinden sonra, Yerebatan Sarnıcı‟nın yapımına başlanmış olabileceği düşünülmektedir; Malalas‟ın yazılarına dayanarak, sarnıcın üstünde yer alan bazilikanın galeri yapıları ve avlusunun döşeme taşlarının Praefectus Longinus tarafından 542 yılına kadar yeniden yaptırıldığını belirtilmiştir (Müller-Wiener,2007:284). Buna göre, Yerebatan Sarnıcı‟nın yapımı, 6.yy‟ın ikinci yarısında son bulmuştur. Sarnıcın yapılışını Prokopius (1994:34) şu şekilde anlatmıştır:
Şimdi, kente bol miktarda su sağlamak için imparatorun neler yaptığını anlatacağım. Yazın imparatorluk kentinde su sıkıntısı çekiliyordu; diğer mevsimlerde ise su yeterince vardı. Nitekim yazın her zaman su sıkıntısı çekilir, su kaynakları diğer mevsimlere göre daha az cömert olduklarından kente az su taşınır. Bu yüzden İmparator şöyle düşündü: avukat, davacı ve bu işlerle ilgili başka kimselerin davalarını hazırladıkları imparatorluk stoasında (porticus) çok uzun ve çok geniş bir avlu vardır ve bu avlu dört tarafında sütunlarla çevrilidir; yapının temelleri toprağa değil kaya (pera-saxum) üstüne atılmıştır. Avluyu, her biri bir kenarda olmak üzere dört adet sütun sıralı stoa (porticus) çevreler; İmparator İustinianus, güneye bakan stoanın çok derin olarak kazılmasını emretti ve buraya, yaz mevsimi dışındaki mevsimlerde çok bol olduğu için ziyan edilen suyun, yaz mevsimi için toplanacağı uygun bir su haznesi (euthra-cisterna) yaptırdı. İçinde biriktiği suyolundan (okhetos-aquae-ductus) akan suları tutmak için ve bunun sonucu, hem su bol olduğunda toplamak hem de su azaldığında ihtiyacı olanlara verilmek üzere bu sarnıçlar yaptırıldı. Bu şekilde İustianus Bizanslılara içme suyu sağladı.
